DYARYUSZE SEJMOWE R. 1597.

stach
Posty: 496
https://www.artistsworkshop.eu/meble-kuchenne-na-wymiar-warszawa-gdzie-zamowic/
Rejestracja: 19 cze 2010, 03:48

Re: DYARYUSZE SEJMOWE R. 1597.

Post autor: stach »

Ungaria praefecto, alter ąuidam crudelis aemulus et navalis et terrestris
praelii scientissimus adiunctus est, qui nuper Constantinopoli septenne
indixit bellum; cuius tam diuturni belli intentio, nonne hoc etiam Re-
gnum complexa estf inde ąuilibet coniiciat spe foederum a Turcis facile
obtinendorum nos vehementer deceptos fore.

Quod attinet societatem belli, in qua post tot comitia, tot commis-
siones, totque tractatus velut post diuturnam navigationem portum iam
aspicere nos existimabanius: haec ąuominus perfecta finitaque sit, qui-
libet id absenti parti vitium inmputabit. Ut autem ex commissione Cra-
co\/iensi mentem Germanorum explorare potui, omni certitudine atque
candore hanc societatem esse destitutam animadverti. Praeter Sanctissi-
mum Christi Yicarium, communem omnium parentem, alium video nemi-
nem, qui res Christianas atque hanc societatem, primarium Christianitatis
propugnaculum, omni ratione atque modo omnique cupiat studio promovere.
Explorandum ergo animum III. Cardinalis Caietani, Legati a Latere, cen-
seo, ut nos resoWat, utrum aliqui ab Imperatore sint nuntii affuturi, qui
ad commissionis negotium perficiendum plenariam facultatem, eumque,
quem optamus, candorem animi allaturi sint; qui si non adfuerint, facile
quisque gentium colliget, quod nec ex Tua R. Mte, nec ex nobis id
promanet, quominus haec pia necessariaque atque toti optata saeculo
confoederatio eo tein porę constiterit.

Infecta societate, nihil aliud a nostro collegio suaderi video, nisi
ut gratia componendae pacis cum eodem ad Turcam mittamus. Quid, si
ad omnia foedera nobiscum contrahenda se facilem idem praestiterit,
eritne ilU confidendum? minime; cupiditas dominandi nuUis foederibus
nulloque iuramenti sacramento coerceri potest: quae tanta Othomanicae
generi innata et piane cum ipso lacte ex uberibus parentum exsucta
est, ut nuUa maior vel ex monimentorum involucris erui, vel in hoc lu
nae concavo investigari possit. Hac cupiditate Turcae inflammati, piane
iam linceis oculis universas huius Regni partes ita perlustrant, explorant
atque speculantur, ut quidam Czausius Othomanicus talem censuram de
nostra patria ediderit: Po Sandomierz nieźle, dalej piaski. Quod ipsius
nigro lapillo signandum avaritiae symbolum cum nobis innuat atque
auguretur, quid isti heluones voraginesque regnorum cogitent, tum in
ista extenuatione ulteriofis Poloniae ne halucinemur, atque in hanc de
illis opinionem sinistram incidamus, quod propter vilitatem glebae sint
hoc Regnum floccipensuri.

Omni argento atque auro captivos illi praeferunt, quorum se ma-
ximam in Polonia copiam sciunt adepturos. Haec vero et gloriae huius
gentis celebritas et omnium Christianorum praeclare de nobis existima-
tionis splendor laedit eorum oculos, pungit animum, duraque livoris cus-



_J43

pide eorum intima sauciat, neque nos ab illorum perfidia et dolis esse
liberos immunesque sub pactis foederibus patietur. Quis vero eam opi-
nionem similem insaniae concipere audebit, ut Regnum Poloniae hunc
Tyrannum in suo ulteriori progressu post tergum a servitute immune
relicturum arbitretur? Deinde, quae firma nobis cum Turcis pax esse
potest, cum isti debellata Polonia, ceu effractis foribus ad aliąuam arcem,
sic ad reliqua Christianorum regna facilem sibi aditum fore polliceantur?
Quod yinculum Inter illos et Poloniam constare poterit, cum totum se
orbem terrarum nobis ipsis putant suae ditioni subiecturos? Tanta est
Turcarum cupiditas, quae levius adhuc quodammodo esset extimescenda,
nisi illam summae impietati et barbariei coniunctam esse perspectum
haberemus. Gens Romana, reHquis nationibus illa prisca aetate virtutum
et pietatis cultu excellens, et apud quam illa lex martialis primum tene-
bat locum: iusta piaque bella gerunto, licet omnium terrarum debella-
trix extiterit, tamen banc solam dominandi cupiditatem non potuit de-
bellare, in eiusque gratiam perfidiae maculas toti notandas posteritati
non exhorruerit. Nam cum Romani pacem cum Carthaginensibus per-
-cussam haberent, Massinissam contra eosdem instruunt, ut illorum omnium ^)
rerum copia vires florentissimas debiłitaret. Hanc posteaquam ille Ro
manis strenue operam navasset, se non fore alienos a renovatione foe-
derum, quorum violationis eosdem insimulabant, a Massinissa fractis Car-
thaginensibus denuntiant. Ac primum vades pacis, primarium ex urbe
iuvenum florem loco obsidum accipiunt. Interim ex improviso Massinissae
vestigiis duplex Romanorum exercitus accurrit, sub cuius adventum suf-
ficientiores foederum obsides puta, arsenale: elephantos armaque omnia
exposcunt. Nec ista obsessi denegant, atque se ipsos florentibus paren-
tum deliciis omnique ferro exarmare pacis gratia non verentur. Tunc
•demum: Cedite ex urbe in montem vestrae mansioni assignatam, pa-
cem Yobiscum. non cum muris, quae funditus nostra vi corruent, pacti
sumus. Captos se Carthaginenses dum vident atque fidem Romanorum
in perfidiam dominandi cupiditate degenerasse, gemunt, omnia referunt
in arma: cultullos, vomeres et quidquid erat cive ex auro, sive ex
argento, sive ex quolibet metallo conflatum, convertant in gladios,
aedificia domorum in navium structuras, ipsos etiam mulierum capillos
in armamenta. Fortiter gravem diuturnamque propulsant obsidioneni,
donec unłverso exhausti commeatu omnique belli nervo destituti, in
potestatem Romanorum veniunt: urbs funditus eversa est, cives mu-
tare sedem compulsi. Ita in locum iustitiae, quae iusta piaque bella ge-
jere praescribit, fictam iustitiam, quae prudentibus incautos vult subesse,

1) W RP.: omni.



»44

cupiditas dominandi supplantavit. Invenit semper hostis, unde perfidiae
virtutis colorem astruat; si illa gens, fidei virtutisque studłosa, tantum
concipere patrareąue scelus non erubuit, quid de hoc perfido hominum
genere suspicari debemus, quod ex duobus supra viginti pastoribus in
auxilium Saracenorum vocatis in tantunn et super omnes Saracenos et
supra magnam Christianorum partem tamąue terribile Imperium aliis
perfidiae evolavit. Sed caret Turca fuco iustitiae? imo abundat. Omnium
caliginum, ąuibus iustitiam et fidem offundunt, haec praecipua ex Maho-
meti Alcorano vobis hoc tempore examinanda sufficiat: sicut potentior
bellua carne debilioris vescitur, ita potentior Rex debiliorum Regum
interitu atąue caede vivere et vigere debet. Quis iam Othomanicae fidei
confisus non omnia cum Turcis foedera omni ruinae obnoxia putabit
hac primaria legę apud illos stante et locum sacrosanctae legis sibi
usurpante ?

Hac una Mahometi blasphemia omnis iustitia, omnis pax, omnis
fides, omnis amicitia, omnis deniąue virtus ex mundo tollitur. O insanam.
et a brutis petitam' iustitiae rationem I Sicut ergo Romani novam Car-
thaginienses illorumąue patriae exitialem sapientiam edocuerunt, dum
incautos prudentibus parere iubent, ita maturo Turcica iustitia, vel po-
tius perfidia est ediscenda, ne illius imperiti atąue Turcicae fidei con-
fisi eoąue modo in omnes partes securi turpissima clade occumbamus.
Huic novae et antea inauditae iustitiae, qua res Turcica crevit, negligentia
Christianorum proh dolor ancillatur; neque enim insigni aliqua fortitu-
dine, ut Magni Alexandri imperium, sed summo torpore atąue vetema
eorum, qui Christum profitentur, Othomanica rabies in tam amplas orbis
partes progressa est. Occupatur a Turcis Calliopolis et alia mox eidem
yicina urbs; nostri quid valeant ? coniugium vini et caula porcorum occu-
patur. O execrandam levitatem et negligentiam ! Natura comparatum est,
ut sicut ex parva scintilla magnum erumpit incendium, ita ex paryo-
mało maximum periculum generetur. Sed audite, per Deum immortalem
audite, quibus nos Turcae pollicitationibus ad se cupiant allicere. Mos enim
eorum est, ut dum singulari suorum exemplo maiorum se aliquid prae-
stare velle promittant, Solimani fidem atąue virtutem ea in re imitaturos
poUiceantur. Egregiam sanę fidem Solimani, omni perfidia magis exe-
crandam, qui cum haberet uno cum Reguło foedera sacramento iuris-
iurandi egregie munita, ea, tantum abest> ut pro sacramenti debito in-
corrupta retinuerit, ut etiam eorum dulcedine inescatum Regulum, ea-
dem illi rumpere truculenter non vereatur. Nihil enim mali suspicantem,.
adversam simulans valetudinem, iamque ideo extremam exhalare animam
prae se ferens, Fereth Bassa amice invitat, eundemque obsecrat, ut exer-
citui suae fidei commisso praeesse atque ea in re fidelem suo Impera-



145

tori operam accomodare velit. Venit ille cum amicis et quam ab hoste
aperto mortem non speraret, hanc a perfido amico turpiter est per-
pessus: nam et ille et eius filii crudeliter iugulati, provincia vero ipsius
in praedam Solimano venit. Est profecto, cuius se fide Turca iactetl est,
cuius exemplo Poloni ad bene sentiendum de fide Turcica merito pro-
trahanturl Satis iam de fide Turcica dictum esse puto: restat, ut quid
facto nobis opus sit, concludamus. In hac ergo et societatis Christianae
et fidei Turcicae incertitudine unum ex bis faciendum esse video: aut
soctetas ineunda erit, si nostris Christian! postulatis responderint, aut
nuntius ad Imperatorem Turcarum gratia foederum mittendus, cuius ve-
stigils exercitus ad fines Regni subsequatur atąue ibidem stativa teneat,
donec in hanc vel illam partem responso hostis resolvamur. Dum huic
primanae consultationi immoror, scio et domesticis exorbitantiis certum
opus esse aliąuod remedium provideri. Nam et transactio Będzinensis
et autoritas comitiorum et legatio Suetica et confoederatio prudenter
citoque sibi volunt consuli; neque id silentio transeundum est, quod eon-
tumeliarum convitiorumque certamen in viscera patriae a quibusdam in-
troducatur: quorum ego lites iudiciali processu decisas cuperem, ut illi,
qui rei extiterint, dignum luant supplicium, qui vero contumeliose in-
culpatum se declaraverit, malum sibi paratum in autorem calumniae Re-
gis decreto retorqueat. Non placet amicabilis tali in articulo compositio,
qua ut plurimum flagitium celari et velut quodam velamine obtendi so-
let; si tamen et haec transigi quiete poterit, neque ab illa me fore alie-
num propter bonum pacis declaro. Sunt et alia multa incolumitatem
patriae aegre afficientia, a quibus me universalis Rpcae salus avocat, ne
illam tanquam navem sine remo in hoc naufragio relinquamus.

Nam sicut ille praeclare suam coUocat operam, qui ornamentis bene
constitutum domum non vulgaribus expolit, ille vero, qui cum incendio
aedes consumi incipiunt, tunc neglecto igne rem familiarem vult exercere,
insanit: ita cavendum quoque nobis est, ne hoc tempore reducendis in
ordinem exorbitantiis occupati, salutem patriae interitui proximam ne-
gligamus et ita insanire potius, quam sapere videamur. Hoc unum ne-
quaquam est eo in loco reticendum: ut militibus stipendia merita quam-
primum exolvantur; quibus et meam adiungo familiam, quae una
mecum in praeteritis sex mensium excubiis eadem opera, idem stipen-
dium publicum cum illis merebatur. Ex publico aerario Mielieczki Pala-
tinus Podoliae, Dux exercituum, familiam semper alebat; ex hoc et alii;
quod dum stipendium urgeo, ne me facultatibus meis propriis indulgere
putetis, cum et bona omnia et vitam pro salute patriae, cum necessitas
poposcerit, profundere sim paratus; aequum hac in re servare volo, ne
et in patriam, si postulaverit, immitis et in prolem meam, si id quod

Dyaryusz sejmu warsz. r. 1597. 10



146

illi debetur, ab eadem alienaverim, iniurius existam. Eo fine bona Rpcae
sunt fundata, ut ex illis bene meriti, iique potissimum, qui patriam ar-
mis defendunt, praemia consequantur. Sed accusant militem plurimi,
quasi illorum posessiones suis stationibus exhauserit; de quo non ignaros
vos esse velim: commodiore loco miles statui collocarique non poterat,
quam in eo, unde et Tartarus tam in Yalachiam. quam in Poloniam
irruens reprimi, et Turcarum aliqua vis, si ex Ungaria huc progredi vel-
let, retardari posset. Hos ergo milites eorumque stationes meo tueri of-
ficio incumbit, qui in spem stipendiorum vehementer exinaniti sunt. Illi,
qui turrnatim viUas spolia exercentes obeunt, neque se nostro officio
conscribendos praesentarunt, omni patrocinio excluduntur, in quos atque
etiam illos, qui sine licentia conscripti discedunt atque ius nostrum mi-
litare, patrato scelere, fuga declinant, lex aliqua nova necessario venit
sancienda.

Sed cum de stipendiis militum dico, objiciet mihi aliquis: Ergo tu
contributiones urgesf Maxime, et te illas, et ipse easdem pendere volo,
ne loco liberae contributionis servile tributum Turcis pendamus.

Iamque iterum id, sine quo meam de sociali bello concludere sen-
tentiam non possum, repeto: expIorandum esse Cardinalis Caietani ani-
mum, ut quid Germani ratione huius societatis agere nobiscum decre-
verint, candide nobis aperiat; si nihil ex votis nos inde consecuturos re-
spondent, ut nuntius propter foedus paciscendum iu Turciam proficisca-
tur, eius autem vestigiis exercitus adhaereat, responsumque Turcicum ad
utrumque idem paratus expectet, ex re atque integritate patriae id fore
provideo. Interim urbs Regia, insigniorum huius Regni inaugurationisque
atque coronationis Regum Poloniae antiquum diversorium, quam fortis-
simis praesidiis muniatur, ne cum diademate sicut Hungari cursitemus.
Antę hanc urbem unum atque alterum antemurale collocandum extru-
endumque, super Niestrum aliquot etiam propugnacula necessario eri-
genda.

Cum Ducatu Moschoviae foedus post aliquot expirat annos, et
illuc a statibus Regni sciscitandum, quid Mości facere velint, mittendus
est nuntius.

Hoc est consilium nostrum de salute patriae; quod dum conclu-
dere volo, venit mihi in mentem Hannibal, quem cum Carthaginensis
incendium classis spectantem quidam argueret, quod siccis illud oculis
intueretur, respondit: plorare diu iam rem apud se deploratam non opor-
tere. Non ego vos cum Hannibale imminens hoc Rpcae periculum deplo-
rare volo, cum pueris tantum mulieribusque flere sit innatum, verum
cupio, ut imminentis periculi mała diligentius mecum expendatis. Sta-
tuite vobis in animo illam luctuosam omnium rerum atque ordinum eon-



H7

fusionem, cum vestri subditi vobis dominabuntur, vos autem a rostris
ad rastra, ab armis ad ligones convertemini. Ponite vobis ob oculos ne-
farium illud spectaculum, cum uxor tuae utriusque fortunae consors, ca-
thena ferrea constricta extremum execrandumque vale, vale tibi dicet,
atąue in singultus et lachrymas tota diffluens frustra noctes diesąue eiu-
labit. Imagiiiemini illud Gomorraeum impudentiae theatrum, in quo vestri
filii, quos partim flos aetatis, partim elegans vultus caesaries, partim ve-
nustus corporis habitus pulchre ornavit, eam vim incurrent, quam cum
natura quilibet vestrum horret. Imaginemini et illud dignum fulminea
conflagratione venale forum, in quo mangones hic tuum fratrem, hic ami-
cum, ille patrem, alter sororem, te vidente et connivente, venum expo-
nent atque illorum nudis apertisque corporibus turpissimam nundina-
tionem exercebunt Imaginemini denique illud non multis mensibus re-
motum tempus, quando vestri amici, vel sanguinis, vel alicuius necessi-
tudinis vinculo vobis devincti, ut capiti suo praetium statuant, variis tor-
mentis excruciabuntur; quando loco epistolarum articuli primum ab eorum
corpore avulsi, ut eos redimere misereamini, tandem etiam in ultionem pro-
latae redemptionis, in vestras aedes capita defferentur; quando Cracoviae
situm regale solium bellua Othomanica conscendet, ibidemque Falaride
truculentior, Messala crudelior et quibusvis tirannis immitior, iura vestrorum
direptionis bonorum, iura vestri sanguinis absque misericordia profundendi,
suis bisurmanis dicet. Tunc universa, quae maiori vobis erant solatio,
gravissimum parient dolorem; tunc libertates vestrae in duram acerbam-
que servitutem degenafabunt; tunc privilegia longissimi anteacti temporis
usu inconsumpta evanescent; tunc coria atque membranae, quae fuerant
privilegiorum receptacula, equorum terga ephipiis lacerata vestient; tunc
sigilla in pristinum cerae usum recident atque convertentur, fluvius au-
tem Poloniae celeberrimus Istula non iam onenitus frumentis, sed vestro
cruore vestrisque cadaveribus infectus Gedanum defluet. Eia, propter
Deum, antę tempus haec provisa expendite, et ne haec omnia vestra
negligentia sibi advocetis, nunc serio consulitel

Recenserem vobis maiorum virtutes, commemorarem summam erga
Rpcam pietatem, revocarem in memoriam catholicae fidei ingens stu-
dium, nisi ipsius patriae hoc esse munus intelligerem, quae hac tristi
quaerimonia nunc singulos alloquitur: Fili mi, ego ducentis fere et mille
annis fines huius Regni dilatabam: et tu uno anno eosdem in summas
contrahi angustias permittes atque patiere? Fili mi, ego non uno tor-
rente sanguinis, non unius exercitus clade, non uno contra hostes bello
hanc pacem, qua nunc frucris, apud posteros tibi mercata sum: tu pro-
pter unius timorem belli illius eris prodigus? Fili mi, septingentis annis
lesu Christi salvatoris nomen cum tuis parentibus hic colui, hic adoravi:

10*



148

tu mearum virtutum posessione vis te contra omnia divina atque huaiana
iura exhaereditare, tu Mahometi nomen, proh scelusl vis invocare, tu
templorum ad gloriam Dei eiusąue sanctorum immortalem memoriam
fundatorum et iam magna in parte in speluncas quorundam insolentia
redactorum, has inąuam reliquias vis tradere Turcis prophanandas ? Haec est
nostrae matris nostraeąue patriae ąuaerimonia; ego etiam minimus huius
matris filius minimusąue Polonae Rpcae servus et Tibi Omntpotens Deus,
cui universa cordis patent arcana, et Tuae R. Mti et tibi inciito senatui
et vobis omnibus Regni ordinibus testatum esse volo, quod ex debito
officii mei pro gloria Dei, pro patriae salute. pro Tuae R. Mtis perpetua
laude meum effundere sanguinem sim paratus. Suntne adhuc sive in senatorio^
sive in equestri ordine aliqui, qui nunc, nunc inquam et Christo et patriae
amorem testari suum renuent? His ego dictum esse volo. quod flumina^
campi, silvae brutaque etiam animalia contra vestram negligentiam et
impietatem insurgent, atque flagitiorum sentinam, blasphemiaruin palu-
dem, sacrilegiorum colluviem, Christi fidei Christianorumque omnium vo-
raginem Mahometi legem in hanc regionem vestra socordia introduci
protestabuntur, eoque nomine coram extremo Dei iudicio vobis causam
dicent. Ad extremum, si vos nihil ista movent, moveat hoc saltem ulti-
mum, quod et Deo et angelis et omnibus gentibus eritis opprobrium,
atque non solum in hac vita perpetuam sub Turca servitutem, sed etiam
in inferno aeternos cruciatus sempiternaque sub Lucipero supplicia in-
curretJS. Tu lesu Christe nostri miserere, tu luem pestemque Mahome-
tanam hic grassari non sinas atque ex Tua clementia largire nobis, ut
sicut Te a principio, ita et ad finem Deum nostrum profiteamur.

Haec fuit Joannis Zamoiscii Ducis exercituum sententia; quam cum
divinus senex summa canorae vocis gravitate gestuque hefoico ceu pri-
marius in Regno hoc periculorum imminentium provisor atque idem repuU
sor in senatu referret, neminem auditorum comperiebam, qui vel perculsa
consternataque facie, vel genis lacrimarum rore perfusis non conspiceretur.
Rex ipse sacrosanctis lachrymis eius sententiae subscripsit; reliqui vero
o f fi ci aleś ^), Leone Sapieha Cancellario Lithuaniae inter eosdem
eminente, illi ex ordine succedentes, quam tacito animorum consensu ample-
xabantur, ad eandem voce aperta consenserunt.

Postquam senatorum super conventualem propositionem vota atque
suffragia ad hoc littus appulerunt, — sit vero hoc antiauo usu

lerrestnum ^ ^'^ * ^

nuntiorum receptum, ut semper nuntii terrarum eadem vota praesentes

expeditio. augęuitare, finitisque ipsi etiam super quodlibet propositionis

punctum Palatinatuum consensum sibi prius invicem, deinde ex comrauni

•) Lew Sapieha, Gabryel Wojna, Dymitr Chalecki; por. dyar. pierwszy str. 85.



H9

voto Regi denuiitiare consueverint — tunc iam perR. Mtem suiofficii
admoniti sunt^), ut ad suum usitatum sententiarum diversorium con-
cedant atque ibidem exemplo senatorum, omnium litium posthabtto stre*
pitu, concordes super propositionem tantum Palatinatuum decisiones pro-
ferant et quomodo hoc incendium ex Pannoniae cineribus in aras et focos
patriae erumpens restinguendum sit, hoc unum consulant; illorum rem agi,
illoruin saluti haec pericula imminere, illis maximam ergo curam adhiben-
dam esse, cui toto pectore eosdem innixuros R. Mtem non dubitare.

Hucusąue primae alteriusque septimanae Comitiorum acta ąuodam
modo ordinata recensuimus; dum vero eundem ordinem in seąuenti de-
scriptione retinere cupio, nequaquam illum in hac futura rerum confusione
praestari posse fateor. Hic enim omnium rerum congeries, hic senatorum
partim iudicia, partim arcana consilia, partim postulatorum a nuntiis inter-
positorum decisio, partim legationum expeditio describenda venit; hic
nuntiorum variae lites aperiendae, ad quas dum progrediar, ex aperto
serenoąue in nebulosum me coelum progressurum video, namque turbati
similitudo ad purum tranquillumque aerem ea senatoriae consultationis
ad equestrem.

Utut est, cum iam tertiae septimanae die Lunae^) nuntii

mutua inter se consilia iuxta propositionem Regiam de patriae

defensione inire deberent, tum deYisniciensibus nuntiis Contentio de
, ,. , . ^- .^ ^ Yisniciensibus

recenti quorundam nuntiorum adventu contentio excitatur. nuntiis

Quae per aliquot dies diversts animorum sententiis cum alere- rcintegrata

tur, eo res devenit, ut rem priori septimana decisam non debere

reintegrari censuerint, eaque ratione Yisnicienses nuntii iuxta priorem

decisionem officio suo exautorati sint. Aegre dum aliqui Yisniciensium

nuntiorum id accipiunt, cum aliis nuntiis, postulata sui consessus defTeren-

tibus, se coram Mte R. sistunt nihilque in Palatinatum Russiae, nuntiis

eius Palatinatus explosis, posse in hoc conventu statui protestantur. Ex

unanimi senatorum consilio eorum protestatio a Regę ita expuncta est:

partim Mtem R. optare, ut haec semina discordiarum omni Regno no-

civarum, dum in herba sunt, ab ipsismet propter bonum patriae elidantur,

partim debere illos legitimae suae exautorationi ab illorum collegio in

eosdem pronuntiatae libenter parere. Nam sicut in iudicio Tribunalis Regni

in illum etiam Palatinatum decreta statuuntur, cuius deputati absentes

fiunt, et in conventibus praeteritis tam nuntiorum, quam senatorum magna

pars, aliquando dimidia desiderabatur, attamen illorum edicta et constitu-

tiones nunquam absentium temeritate convellebantur, ita eorum, qui legitime

nuntiis annumerari non poterant, necessario secessu futuris huius coiwentus

*) por. dyar. pierw'szy str. 86. *) dnia 25 lutego; por. dyar. pierwszy str. 87.



'50

etiam in Palatinatum Russiae constitutionibus nihil derogatum fore. Caete^
rum neque illorum privatam protestationem nomine nuntiorum factam
valere, quibus et res et nomen huius officii, ipsorummet coUegarum auto-
ritate ademptum est.

Postulata deinde nuntiorum inferebantur : ^)

1. Ut miles, terrarum Cisalpinarum et Ruthenicarum possesiones

bonaąue suis stationibus exhauriens, abrogatur. R. Mtas re-
nuntiorum spondit: licet finitimas Turcicae ditioni partes exarmare sit
periculosum, tamen quia salubre illis hoc videatur, R. Mtem
votis illorum se accommodaturam.

2. Ne sałaria nuntiorum procrastinentur, quae R. Mtas thesaurariis
solvere demandavit.

3. Ut militum licentiae, ad omnem vim et rapinam solutae, rigore
iuris habenae contrahantur. De his et ipse Dux exercituum se iustitiam
administrare semper paratum esse, modo prius isti vioIatores accusentur,
declaravit, et R. Mtas Ducis exercituum ofiicio aliquam socordiae notam
eo nomine inuri non licere, cum nemo reus esse possit» ubi actor non
praecesserit, verum et nunc eos milites, a quibus iniuria affecti sunt,
saltem in iudicium prius vocentur, debitas excessui poenas statim luituros
pollicita est.

4. Quarto loco quatuor simul postulata sequuntur: Estonia, confoe-
deratio, nobilium ratione bonorum haereditariorum post curiam evocatio,
vacantiarum distributio, quorum decisio in consultatione R. Mtis pendet,

Fuerunt et alia, quae omnia si hic enumerarem, laterem me lavare

multi intelligerent, consulto ergo haec praetereo.

Vocat enim nos ad se Cardinalis Caietani legati a latere

illa ratione societatis beli i, cuius gratia aliquot iam

Caietam comitia instituta fuerant, resolutio^), quam in sententiis
de societate ' ^

belli resolutio super propositionem suis senatores a Caietano exposcendam

suaserunt. Tale ergo Caietanus, aliquot senatoribus in suum
hospitium a R. Mte missis et tam de adventu oratorum C. Mtis quam
de sequenti continuatione tractatuum Christianae confoederationis percun-
tantibus, responsum dedit: Aegre C. Mtem id accepisse, quod in acta
commissionis Cracoviensis nihil magis Poloni exposcerent, quam ut trans-
actioni Będzinensi satisfiat, cuius rei executio diminutionem quandam
eorum familiae dignitati videtur irrogare. Propterea vero C. Mtem ad co-
mitia oratores nullos misisse, quia tractatibus foederum cum Turca suos
legatos interesse rem suae Mti ignonimiosam C. Mtas arbitrata est. Nunc



*) Por. dyaryusz pierwszy str. 92 (petita wniesione przez Podscdka Sędomirskiego,
Marcina Suskrajowskiego) i str. 95, odpowiedź króla. ') Por. dyaryusz pierwszy str. 86.



15^

vero se ex instituto iam in Italiam discessu per supremum Christi vi-
carium revocatum et sibi per eundem demandatum esse, ut quinque
Eius Sanctitatis nomine in praesentibus comitiis a statibus huius Regni
postularet:

i. Ut talia cum Turcis Poloni ineant foedera, quae et toti Christia-
nitati non sint propter illorum vilitatem execranda, et ne ita Polonos suis
laąueis irretiant, ut ex illorum nexu se et suam libertatem in perpetuum
neąueant explicare.

2. Ut nihiłominus Poloni cum Germanis sartam atąue tectam inter
se amicitiam foveant.

3. Ut Principem Transylvaniae fraterno amore proseąuantur.

4. Ne Tartaris in Poloniam per vicina Christianorum regna transitus
patefiat, qui licet per alia loca penetrare eo possint, tamen magno bene-
ficio rem Christianam afTectam iri, si hac illis via precludatur.

5. Quandoquidem Moldavia in duas dividatur provincias, quarum
alteri Rex Poloniae imperat, alteri Princeps Transylvaniae, illique Rex
Polonus Hieremiam praefecit, huic Princeps Transylvanus Michaelem, qui
uterque tamen tam Hieremias, quam Michael vexillo ab Imperatore Tur-
carum accepto omagium eidem praestiterunt, ne Poloni in praedictam
Transylvani ditionem excurrant. cum Transylvanus viceversa idem nequa-
quam commissurus sit.

Demum in conclusione postulat orum Caietanus posuit, si Poloni de
hac belli societate secum quidquam statuere velint, cavere se bona fide
C. Mtem id universum, quodcunque a se constitutum fuerit, ratum et gra-
tum habituram; denique curae hoc sibi maxime fore, transactioni Będzi-
nensi ut satisfiat.

Taiis erat de adventu C. Mtis oratorum nec non de belli confoede-
ratione in hoc conventu finiendae Caietani resolutio. Est profecto, cur
Poloni de fide et candore Germanom m bene persuasi esse debeant, qui
Polonos ad belli societatem ancipites totis pfecibus invitare, ad eandem
vero paratos resolutosque negligere non verentur; si hoc committunt in
viridi, quid in sicco facturi sunt ? Sed habent iustam causam, cur oratores
huc suos ad perficiendam societatem non miserint: indignum (aiunt) vide-
batur eosdem tractatibus foedenim cum Turca interesse. Hos ego tam
iniquis suspicionibus de Polonis laborantes interrogarem : ad quorum in-
stantiam sunt comitia haec instituta? ad Germanorum; cuius rei gratia?
finiendae belli societatis. Ergo non causa pacis componendae cum Turca
quam temere Polonis obiciunt, et dum simulatam amicitiam hac excusa-
tione calva ceu honesto quodam praetextu obtendere atque celare cupiunt,
innati erga hanc gentem odii certa argumenta indiciaque produnt. Ostro-
vius quidem superiori anno ad Imperatorem Turcarum munere legątionis



15^

perfungebatur, sed illam legationem ob constituendam cum Turcis pacem

susceptam fuisse nemo sanae mentis affirmare potest.

Absoluta declaratione Caietani de simulata Germanorum propensione

ad belli societatem cum Polonis ineundam, exorditam telam

De noya continuo et quod nuntii terrarum a propositione Ree^ia adhuc
propositione ^ r i- o

nuntiorum supersedeant, sed alii de Estonia, alii de confoederatione, alii

de sacrosancta Graecorum cum Romana Ecclesia unione antę

propositionem priusdicendum esse in decursu tertiae septimanae contendant,

prius neminem latere volo, deinde seąuentium septimanarum gęsta aggredior.

Die Solis ąuartae septimanae Nuntius Tartarorum ^),

qui superioris anni primo adhuc vere partim propter donativa,

Primae partim iit Cosaci ex Niepro penitus tollantur, in Poloniam ve-

lartarorum j^g^^t et cum tali sua legatione ad comitia in Reeno detine-
legationis ** ^

expeditio batur, tale responsum accepit: Non esse situni in pote-

state Regis Poloniae Cosacos ad extremum illorum interitum
piofligare, cum illa latronum, non tantum ex Polonorum, sed Tartarorum
etiam atque Turcarum profugis coadunata colluvies hydrae speciem referat,
cui nova in locum amputatorum capita repuUulant, quae non minus Po-
lonis, quam etiam Tartaris hucusque semper fuere perniciosa. Nondum
enim omnia pristinae sanitati atque vigori sunt restituta, illorum caede,
rapinis, flamma, ferro inflicta patriae vulnera, quae conscripto tandem
exeVcitu a iugulis suorum depellere coacta est. Autores huius conscelerati
gregis alii iam morte sua debitam latrociniis poenam solverunt, alii eandem
parvo temporis intervallo perpessurL Quare cum ea perditorum manus
tantum abest, ut aliquo Polonorum patrocinio atque tutella gaudeat, ut
etiam tamquam virus exitiale et pestis a corpore patriae summa vi ar-
ceatur, licere Tartaris pace Polonorum Cosacos ceu utriusque gentis hostes
ad internecionem delere, et si placet, cum illorum asylo, cum vestigiis
atque omni memoria e vita penitus eradicare. Quod attinet donativa,
haec Poloni etiamsi per suum nuntium velint eisdem tanquam suis stipen-
diariis largiri, in hac tamen inter Casigereum et Galgam exorta divi-
sione, atque hinc indequae de Principatu Tauncano suscepta hostili conten-
tione, a se id tuto et ex animi huius gentis sententia praestari non posse.
Postero die alter Casigerei Principis Praecopiensis
internuntius diversam a praecedenti legationem per-

Nova agebat*). Hic etenim Princeps cum propterea, quod cum
Tartarorum . _. . tt - i.

legatio exercitu Tartarorum m Hungariam non penetraverat, tum ahas

ob causas Galgae fratri suo (qui certa Tartarica legione Turcis



*) Dyaryusz pierwszy, str. 97, dnia 2 marca. ■) Dnia 3 marca; por. dyaryusz
pierwszy str. 97 — 8.



153

sub Agria strenuam navavit operam) ab Imperatore Turcarum suum Prin-
<:ipatuin esse loco praemii datum videns, omnes rationes et vias tentat
et, ut aiunt, omnem lapidem movet, ąuomodo et furori Turcico et ambi-
tioni fratris sui resistat; quo facilius commodiusąue id praestare valeat,
sub patrocinium atque tutelam Regis Poloniae pedibus manibusąue sibi
currendum declinandumque esse persuadet, internuntiumque suum cum lit-
teris subiectionem continentibus ad Regem Poloniae mittit. Postquam
hic Casigerei internuntius ceu quadrupes in terram proiectus Regiae vestis
fimbriam osculo excepisset atque facie ad Regem versus in locum stationi
suae assignatum antiquitus usitata consuetudine retrocessisset, primum
prosperam valetudinem felicesque omnium rerum successus nostro Regi
suum Principem gratulari, deinde fraterna studia officiaque maiora, quam
sui antecessores praestiteriiit, eundem cupere Regi nostro quam maxime
-commendata esse per interpretem dec!aravit, demum legationis reddens
litteras, commissa esse sibi quaedam arcana, quae nisi in arcano senatu
posse narrari dixit.

Post discessum huius internuntit Tartarorum ad suum hospitium,
secreta consultatio in senatu incepta tota septimana ad
decursum usque ipsius continue duravit

Interea nuntii terrarum, post varia litigiosaque praeludia rem
ipsam aggressi. superpropositionem Regiam Palatinatuum consilia
iuxta illorum ordinem ex praescripto suarum instructionum coeperunt
referre. Quae iam fortassis interrupto ordine continuata fuissent, nisi
exorta duplex gravissima contentio: prima de unione Graecae Ecclesiae
-cum Catholica eademque Romana, altera de iudicando Nicophoro et Jano
perduellionis utroque inculpato, eam interrupisset.

Quod unionem Ecclesiarum spectat, de hac po8teaquam
summa inter Nuntios disceptatio agitaretur, iidem in duas partes
<livisi ad senatum prodeunt ^). Ab u n a parte, ex haereticis
schismaticisaue conserta, antesignanus *) professionis haereticae Dc unione

/.^ ., . . T^ , . X . V Ecclesiarum

(hoc afnrmans esse sibi commissum a ralatmatu suo) m hanc disputatio
unionem asperioribus verbis invectus est, illa confoederationi vim
inferri asseverans et accusans partim Regem, qui tantum abest, ut hanc no-
vam in destructionem antiquae fidei Ruthenicae factam unionem impediat.
ut etiam suo eandem patrocinio foveat promoveatque, partim a Regę depu-
tatos sinodi Brzestensis praefectos, quasi dtscordes Ecclesias ibidem violen-
ter sociaverint, partim WJadicas et Ruthenorum pastores, quod iidem et se



1) Dnia 7 marca: por. str. loi. *) Był to Demian Hulewicz, który, jak mówi dyar.
pierwszy >dość acerbe mówiU; posłował z województwa Wołyńskiego, które w instrukcyi
zleciło swym posłom tę sprawę. Por. poniżej w Dodatkach Laudum Sejmiku Łuckiego.



154
stach
Posty: 496
Rejestracja: 19 cze 2010, 03:48

Re: DYARYUSZE SEJMOWE R. 1597.

Post autor: stach »

ipsos et g^egem sibi commissum a Patriarcha Constantinopolitano tanquam
membra a suo capite abrumpere atąue Romano Pontifici aggregare non
veriti sint. Ab altera vero parte alter nuntius *) eiusdem Palatinatus
legatum atąue oratorem se professus est, verum inter articulos huius
Palatinatus praefatam unionis societatisque Ecclesiarum refutationem, qua
suus coUega stomachabatur, non contineri asserit, ipsumąue potius collegam
suum esse omni refutatione dignum, qui cum haereticus existat, schisma-
ticorum causam procuret in alienamąue messem calcem immittat. Sicut
autem hanc sanctam Ecclesiarum reconciliationem omnes piane in optatis
habuisse, ita cum singulari Dei clementia perfecta sit, patriae de hac
exoptatae diu concordiae accessione merito se gratulari.

Tunc iam, cum in omni genere virtutum, tummaxime in Catholica
pietate illustris LeoSapieha, Cancellarius Lithuaniae^, Sinodi

Brzestensis primarius inter alios praefectus, et Regis et suorum

LithuMi**" ^^ eodem officio commilitonum et Wladicarum, quos

Unionis primus iUe nuntius redarguebat, prudenter satis ornateąue

^defcnsio" ^""ocentiam tutatus est, neque Regem inquiens ad

oboedientiam summi Pontificis Yladicas compulisse, sed ipsos
a S. R. Mte petiisse, ut ad eam unionem dignaretur esse adiumento, quae
tanto Rpcae non tantum Polonae, sed etiam Christianae emolumento foret;
ipsos salvum conductum in Italiam proficiscendi a R. Mte implorasse; ipsos
ex unanimi suo consensu Romam ex medio sui, cooperante ad id singu-
lari Dei gratia, nuntios misisse atque per eosdem Romano Pontifici, su-
premo Christi vicario summoque Pastori, tanquam erroneas oves, Ottoma-
nici łupi rabie atque yiolentia a proprio ovili reiectas, ad oscula sanctorum
eius pedum debitum honorem atque oboedientiam detulisse; ipsos denique
ad petitionem instantiamque Palatini Kioviensis Sinodum Brzestensem tam
R. Mtis, quam etiam Archiepiscopi Gnesnensis Regni huius primatis, ne-
cessario ad id consensu accidente, liberę constituisse. Neque a deputatis
S. R. Mtis, quorum se unum fuisse praedicavit, aliqua vis sinodo illata,
qui securitatam autoritatemque eiusdem ex officio suo tuebantur, sed
partim a Palatino Kioyiensi, qui et vires suas intenderat, ut hunc sinodum
minis armisque disturbaret, partim a quibusdam haereticis, ex instinctu
Palatini Kioviensis legationem terrarum Russiae ad piam Wladicorum
libertatem' opprimendam temere sibi usurpantibus, partim a Nicophoro
Dedascalo, natione et professione Graeco, operibus Mahometano, Yalachiae
profugo, Poloniae vero perduelle atque proditore, et quod gravissimum,



*) Kto to był, niewiadomo — dyaryusz pierwszy milczy o tem, wogóle całą tc^dys
kusyc o unii zbywa lakonicznie. ') Dyaryusz pierwszy, str. loi, zbywa tę mowę Sapiehy
kilku słowami.



Turcicae servitutis callido subtiliąue administro, a cuius stupenda toti
mundo impudentia summam vim Sinodus Brzestensis patiebatur. Neque
Metropolitam Kioviensem eiusque Wladicas confoederationem minima in
re violasse, qui scientes suos patriarchas: Constantinopolitanum, Alexan-
drinum, Antiochenum, Hierosolymitanum eo usąue sub oboed«entia Ponti-
ficis Romani permansisse, ąuousąue Turcarum Imperator in suam pote-
statem eos non redegisset, qua constrictis pfimatum principatumque Ro-
mano Pontifici agnoscere capitale est, animadverterent autem se ipsos
a Turcarum iugo Dei clementia esse conservatos, ad complexum gre-
miumque sui parentis reversi sunt, ad quem patriarchas converti vis Tur-
cica non permittit. Quo facto et Polonae Rpcae libertati consultum est,
quae sicut Turcicam servitutem omnibus modis horret, ita Patriarchae
Constantinopolitano, ex arbitrio nutuque etiam Imperatoris Turcarum de-
pendenti, huius Regni incolas administrationi subesse eadem Rpca quoties
consideraret, toties Turcam in magnam partem Regni Poloniae per suos
administros potestatem exercere vehementer dolebat. Haec fuit Cancel-
larii Lithuaniae prefatae unionis Ecclesiarum celebris defensio, qua in
ordine quartam hanc septimanam ceu eleganti quadam coronide finio.
Tandem die dominico quintae comitiorum septi-

manae Nuntiorum Palatinatus Yalachiae in fre- ^alachica

deditio
quenti Senatu legatio audiebatur*). Cum enim superiori

conventu ipse tantum Hieremias Palatinus Yalachiae se dominłumque
suum Regi Poloniae fideli deditione subiecisset, tum nunc cum statibus
etiam Yalachiae eandem subiectionem reintegrare et per quatuor nuntios
cumulatissime praeslare operę praetium esse duxit. Hunc autem in per-
fungendo legationis munere isti nuntii ordinem tenuerunt, ut primus a Pa-
latino, alter idemque monachus a statu spirituali, tertius a dignitariis
Yalachiae, ultimus ab ordine equestri deditionis commissam sibi provin-
ciam obierit. Omnes autem sigillatim primum immensas Regi et Rpcae eo
nomine gratias agebant, quod in tutelam et patrocinium hoc extremo
illorum naufragio suscepti, piane a morte ad vitam restituti revocatique
sint; deinde se perpetuos Regis et Regni Poloniae subditos profitebantur;
ad extremum litteras suae absolutae deditionis oflferebant. Absoluta de-
ditione petunt sibi de Nicophoro Dedascalo iustitiam administrari, quem
ex suis carceribus ad Palatinum Kioviae profugłsse aiunt, illumque ne-
farium architectum totius Yalachiae interitus extitisse, a quo interitu bene-
ficio R. Mtis erepti sunt, asseverant.

Responsum nuntiis Yalachiae ad capita legationis nullum
est datum, sed illud in aliud tempus reiectum fuit. Post diemdomi-

^) Dnia 9 marca; por. dyaryusz pierwszy str. 103.



156

nicam seąuenti alia atque alia die Nicophorijaniąue iu-
diciumagitatur^). Haec illius origo: Jani, cum equorum gratia coemen-
dorum a Palatino Kioviae *) cum salvo conductu in Yalachiam missus esset,
litteras ąuatuor proditionis plenas una habebat. In oppido Szarogrod prae-
fectus eiusdem oppidi nuncupatus Chrząstowski, hunc ex certis indiciis
proditorem esse coniciens, comprehendit litterasque strophiolo et sigillo
Turcico munitas apud eundem nihil litterarum habere se negantem invenit,
quas Palatino Yalachiae transmittit. Qui illico proditionis esse plenas
Chrząstovio fescribit, et ut delatorem illarum asservet, serio monet; Jani
interim fuga ad Palatinum Kioviae elapsus est. Tota rei series mox ad
Cancellarium, deinde ipsum Regem devolvitur: artificem autoremąue litte-
rarum Nicophorum deprehendunt, qui affectata Graecae religionis pietate
et singulari eruditione in gratiam Palatini Kioviensis se magnopere in-
sinuaverat. Quare apud eundem Palatinum Nicophorus arestatur. per eun-
dem pro Comitiis praesentibus statuendus. Hoc ergo iam tempore per
primum atque alterum nuntium Rex Palatino instare coepit, ut hunc
perduellem ad Marsalchum remittat. Verum Palatinus nolens illuc prima-
rium suae fidei Graecae doctorem remittere, apud nuntios terrarum pre-
cario id obtinuit, ut propter illorum unanimem intercessionem in conven-
tuali iudicio Rex Nicophorum iudicari decreverit. Tandem coram praefato
iudicio Palatino Nicophorum statuente, Jani, primaria fax proditionis, ab
InstigPtore iudicii exposcitur. Hunc etsi causidicus non teneri Palatinum
statuere, quod nec apud illum arestatus, nec pro illo citatus esset, iuridice
contenderet, tamen quia aliquot antę diebus eundem se, posteaquam opus
fuerit, praesentaturum coram Regę atque senatu bona fide obstrinxerat,
decreto iudicii adactus postero die hunc ipsum Jani iudicio praesentavit.
Ipseque Palatinus Kioviensis maerore non mediocri confectus, quod for-
tassis talia de Nicophofo et Jani nunquam sperabat, non expectans super
eosdem progressum iudicii, Varsavia discessit.

Quinque vero crimina Nicophoro obicebantur:

1. Quod yariis calumniis apud Imperatorem Turcarum Graecos alios
quidem in necem, alios in supplicia, alios in gravissimas contributiones
innoxios coniceret, quae iniuria, etsi nos non afficiat ut Polonos, tamen
afficere debet ut Christianos.

2. Quod Yalachiae iam iam imminentis interitus Ule autor archite-
ctusque extiterit.

3. Quod a Sinan Bassa ad Zamoiscium Ducem exercituum, in Ya-



*) S^d D& Nicefora rozpoczął się 10 marca. Por. dyaryusz pierwszy str. 104.
') Konstanty Ostrogski.



^S7

lachia cum Tartaris decertantem. munus legationis Turcicae in perniciem
Christianorum instructae obierit.

4. Quod occasiones Regnorum Poloniae in Turcicam potestatem re-
digendi, intercaptis a Chrząstovio litteris, Turcis describere ausus sit.

5. Quod Ducem exercituum yeneno e vita tollere conaretur.
Propter haec crimina et Nicophorus et Jani in carceres deputati sunt;

qijia vero illoruin iudicium multum temporis in conventu sumebat, certos
senatores ad Marsaicum Rex adiunxit, ut per interrogata illorum examen
faciant.

Reliquum t e m p u s huius septimanae in iudiciis et postulatorum
decisionibus consumptum est; tria postulata digna

sunt notatn: Postulatorum

decisio

1. De Estonia, de qua nihil se adhuc Rex statuere posse

turbatis rebus Sueticis respondit.

2. De Episcopatu Yilnensi, quem cui Rex conferre debeat etsi
sedulo cogitet, tamen nondum propter multorum candidatorum excelien-
tiam sibi ea in re constare declaravit.

3. De evocatione nobilium post curiam, quorum tudicia in sanciendam
ea de re constitutionem Rex iimitavit.

Ultima iam comitiorum septimana restat*), in cuius
initio speraret aliquis, serio rem ipsam Regni ordines esse aggres-
suros, cum hucusque praeambulis inhaererent. Sed is multum haluci-
naretur: nam usque sub occasum die Lunae praecipui sex a r t i-
culistatuuntur, in quorum decisione summa totius praesentis ne-
gotii consistit:

1. De patriae defensione.

2. De militari disciplina.

3. De unione Graecae Ecclesiae cum Latina.

4. De processu confoederationis.

5. De non evocatione nobilium post curiam.

6. De modo electionis nuntiorum ad comitia.

Ad quorum articulorum decisionem et sedulam de iisdem
consultationem summa rerum experientia praestantes viri tam ex
senatoribus, quam ex nuntiis electi sunt, iamque officium
deputationis suae ipso vespere die Lunae ^) inchoarunt. Ex se- Deputatio
natoribus isti sunt deputati: Episcopi: Luceoriensis 3) et Chel- comitiorum
minensis^), Palatini: Cracoviensis ^), Yilnensis^), Novogrodensis ^),



j ') Od 16 marca. *) dnia 17 marca. ') Bernard Maciejowski. *) Piotr Tylicki

J ^) Mikołaj Firlej. ®) Krzysztof Mikołaj Radziwiłł. '') Teodor Skumin Tyszkiewicz.

1
I



158

Braclaviensis i), Cancellarii •) uterąue, uterąue itidem Thesaurarii ^), Castella-
nus Leopoliensis Żółkiewski*).

Eadem dieoctosenatores apud consessum nuntiorum terrestrium

nomine R. Mtis et Cardinalis Bathori intercessionem sum-

Interccssio mam pro Stephano Bathori interponebant *), ut

^Bathorr*^ propter beneficia Regis Stephani, ąuorum gratitudo eius co-

gnatis praestari debet, indigenatus concessione, quo multae

externae fatniliae in hoc Regnum insitae conspiciuntur, eidem cognato

Regis gratificari velint.

Seąuenti die^)Lithuani impatientes morae nominationis Epi-

scopi Yilnensis communique rumore perculsi, quasi Rex Polonum in

Episcopatum Yilnensem cooptare decreverit, in faciem R.

Lithuanorum Mtts senatorum consessu frequenti cinctae prodeunt atque

refutatur partim in R. Mtem conqueruntur, quod iuxta privilegia sui

Ducatus Episcopum Yilnensem Lithuanum renuntiare differat,

partim accussant quoque senatorum diltgentiam, qui, cum pro fide et eon-

scientia legum et privilegiorum tutelam patrociniumque debeant sustinere»

unde et nomophilaces appellantur, tamen R. Mti suadeant, ut contra Li-

thuaniae immunitates et iura propositum institutumque suum, Polono

Episcopatum Yilnensem conferendi, audacter persequatur.

Ad hanc duplicem querelam duplex quoque responsum.
aliud a Regę, aliud a senatu retulerunt, utroque iniquae suspitionis tam
de R. Mte quam de senatu (qui nihil prius apud se habent, quam omnes
suos conatus ad normam iustitiae iunumque referre) asperiori oratione
arguebantur.

Superest conclusio et finis comitiorum, quae cum certam
patriae contra hostium incursus defensionem complecti deberet, omni pe-
nitus proch dolor est destituta, ut verendum graviterque extimescendum
sit, ne tam periculoso tempore suscepta incassum magnae spei comitia
exitiale aliquid Rpcae portendant. Dum autem multi nullitatis conventus
causam investigare volunt, nodum procul dubio in scirpo quaerunt. Yerum
iam ad luctuosum hunc portum, cum laeto frui non licuit, nostri operis
cursum dirigamus.

Cum ergo illa deputatio, aliquot antę diebus ex re et salute

Rpcae instituta, ąuorundam małe contentorum nuntiorum

^con^^K*^^^ temeritate infringeretur, in qua potuisset et defensio scutum-

que nudo patriae corpori provideri et intestinarum tinearum



*) Janusz Zbaraski. ') Jan Zamoyski i Lew Sapieha. ') Jan Firlej i Dymitr Chalecki.
*) Stanisław. *) por. dyaryusz pierwszy str. no. ^) i8 marca; tego epizodu niema
w dyaryuszu pierwszym.



159

moles maxima in parte diminui, res universae pessum iam ruere labique
coeperunt

Nam die Yeneris^) corona nuntiorum diversis aliisque con-
servandae patriae, aliis perdendae studiis induas partes ceu quibusdam
contrariis turbinibus distracta discerptaque est. Quare
al i a pars in senatum venit tristis et maesta, per Marsa 1- I^^yi"®

*^ ' ^ nuntiorum

cumque suum Regem atque senatores obsecrat, ut illi, qui

et experientła et Concordia et iudicii dexteritate maturoque consilio in
hoc Regno pollent, turbulentis sui ordinis sententiis aliqua ratione mode-
rentur, neque iam tutam sub patrocinio status equestris patriam fore sibi
promittant, quibus alacer animus quidvis pro Rpca subeundi adest, mo-
dus ratioque id praestandi deest. Altera vero pars se non iam in
senatu praesentem statuit, sed per unum internuntium Palatinatus
Cracoviensis*) significat, ad nullas consultationes de patriae defen-
sione se progressuram, donec prius exorbitantiae sublatae fuerint. Perculit
hoc ita multorum animos, ut non unus auditorum ad istorum supremorum
Regni consiliariorum novam sapientiam ingemuerit, qui neglecto incendio
scintiilam extinguere potius esse ducant.

Tandem Yicecanceliarius^) nomine R. Mtis totiusque sena-
tus loco responsi multa conquestus est, multa super ia-

cturam temporis frustra consumpti et super consultationum Regis

Yicccftnc cll&rii

congeriem immensamque molem in arctissimos non iam die- nuerimonia
rum, sed horarum atque momentorum augustias opera nun-
tiorum redactam; multa super inordinatum comitiorum usum, quae cum
propter ćonstitutionem defensionis publicae indicta sint, illis tamen ad
privatarum rerum curam et inutiles rixas sunt abusi; multa et in deplo-
ratum casum hunc patriae, quae tantum abest, ut omni orbata praesidio
ab Othomanica servłtute fortiter cervicem suum declinare tuerique possit,
ut etiam saltim discretioni clementiaeque Turcarum exposita esse videatur;
multa et in ignominiam dedecusque non ferendum, quod hic oratorum ex
variis Regnis concursus suis scriptis atque rumoribus per totum orbem
sparsis celebri gentis Polonae nomini atque gloriae advocabunt; multa et
in corum, qui domi relicti sunt, securam nimis de suis nuntiis confiden-
tiam, a quibus cum vita et bonis suis omnibus extremo discrimini expo-
nuntur; multa denique in ferum et plusquam crudelem nuntiorum ani-
mum, quod yoluntariam sibi suisque mortem consciscant et ab ea nec
precibus, nec orationibuś ullis possunt recusari. Tam multa tamque gra-



') dnia 21 marca. Por. dyaryusz pierwszy str. ill — 112. ') wSilnicki; por. dyaryusz
pierwszy str. 112. ^ Jan Tarnowski; por. dyar. pierwszy str. 1 12, gdzie mowa ta bardzo
pobieinie zaregestrowana.



i6o

via Yicecancellarius dum contra nuntios conquestiis esset, deinum retulit^
huius partis nuntiorum dimidiae submissa auxilii consiliiąue senatorii in-
Yocatione tam R. Mtem, quam senatum vehementer recreari; caeterum
per omnia divina atque humana illos obsecrare obtestarique» ut ad pri-
stinam, qua res Polona crevit, redeant concordiam, et qui nunc animis
corporibusque disiuncti sunt, cras responsum atque consilium accepturi
ad R. Mtem una conveniant.

Postero ergo die Saturn i ^) omnes iam nuntii se co-
ram R. Mte praesentes sistunt, et cum in hanc sententiam tota
die frustra tentatis persuasionibus pertrahi non possent, ut prius Oiortem
quam naevos leviaque stigmata a corpore patriae amovere satius esse
ducerent, iuxta illorum sententiam R. Mtas naevis primum medicam se
manum adhibituram promisit.

Tandem die dominico^) nuntii Regni Poloniae exorbitan-

tias et postulata iuxta ordinem Palatinatuum in senatu, ubi Rex tunc

non erat, ad terminandum notandumque Marsalco suo recen-

Exorbitan- sebant, quae tandem idem Marsalcus una cum toto senatił

tiarura postu- ^^^j -^^ cubiculo existenti denuntiavit. Diversae a fide Catho-

latoruinque °

enumeratio lica religionis processum confoederationis ad futura comitia
reiecerunt; nuntii autem Ducatus Lithuaniae licet ad proposi*
tionem Regiam, quam hucusque ne primis quidem labris attigerant, in
hospitio Palatini Yilnensis aegre pertracti fuerant, tamen cum ea cautela,
quod praeter Lithuanum in Episcopatu Yilnensi neminem alium passuri
sint; demum ex communi consilio exorbitantias postulataque sui Ducatus
R. Mti quoque denuntiant.

Die L u n a e ^), ut omnia iam ad constituendam Patriae defensionem

impedimenta et quasi remoras amoveret, ad hesterna Regni

Eorundem Poloniae Ducatusque Lithuaniae nuntiorum postulata singula-

^^decisio*^™ que illorum puncta sic ex votis omnium S. R. Mtas per Vice-

cancellarium respondit*):

1. Generalis omnium Regni Palatinatuum in territoriis praesentatio,.
vulgo dicta monstratio pro eo tempore, in quod nuntii consenserint, con-
ceditur paceque Tribunalis Regni assecuratur. Omnes in illa praesenta-
tione consultationes irritae et prohibitae.

2. Teloneatores iuxta antiqua instructaria vectigal exigent.

3. Litterae primae restium pro binis mittentur.

4. Mansio senatorum iuxta iura antiqua in integrum restituitur.



*) dnia 22 marca. •) dnia 23 marca; dyaryusz pierwszy str. 113. ^) dnia 24 marca.
*i Dyar. pierwszy: Responsa na petita koronne, str. 113 — 117.



i6i

5. Monetae revisio censurae Tesaurariorum Regni eorumąue officio
committitiir.

6. Ad Vartam navigabilem reddendam commissarii assignantur.

7. Mercenario militi ad rapinas singulari disciplina via praecluditur,
modo illis comeatus liberę venum exponant.

8. Lustratio quinquennalis bonorum Regalium et commensuratio
fundi terrestris ad arbitrium et concordiam nuntiorum permittitur. Lustra-
tores una deputantur.

9. Inscriptiones in Sądecz, Biecz et Oszwieczim, coram officio ca-
strensi recognitae, perpetuitatis vim obtinebunt.

10. De servis et tumultibus superioris conventus binae constitutiones
abrogantur.

u. Miles armatus sub vexillo stipendium merens in conventiculo
caret loco, quem recuperat idem togatus.

12. Tempus conventiculorum iuxta antiąuąm consuetudinem praefi-
getur.

13. Deputationeś Tribunalis Regni toUuntur, nec aliąuod memoriale
ab interlocutoriis, sed tantum a definitiva sententia solvetuf.

14. Commissiones ordinata iuris via factae in dubium nunąuam vo-
cabuntur, citationes autem post curiam pro bonis nobilium abrogantur.

1 5. Granities Regni a Silesia et Hungaria iuxta constitutionem Au-
gusti procurabuntur.

16. Census a cerevisia Cracoviensi revisiom Capitanei Cracoviensis
demandatur.

17. Ad bona in Hungaria sita conventus Miechoviensis, dicta Len-
nak revidenda commissarii assignantur.

18. De bonis et successionibus post eos, qui vitam coniugalem
extra sacramentum matrimonii duxerunt, constitutio ad arbitrium nuntiorum
datur.

19. Ad violentias tam ratione religionis, quam aliarum iniuriarum
revidendas, quarum Princeps Prussiae a nobilibus inculpatur accusaturque,
commissarii deputantur.

20. Surrogatores ta«/wm *) in casibus legę descriptis concedentur.

21. Coarctalio processus in executione rei iudicatae, nuntiorum iu-
dicio permittitur.

22. Freda rerum vendibilium iuxta mutationem temporum a Pala*
tinis revocabitur, executio pretii constitutioni nuntiorum concessa.

23. Scholae, quas monasteria ex bonis conventualibus nobilibus ape-
rire debent, in provisionem et tutelam Episcoporum acceptae.

Dyaryusz tcjmu waisz. r. 1597. ^ ^



l62

24. Poenae inculpatorum per appellationem iudicum dictae Kocze
non Tribunali, sed iudicibus inculpatis cedent.

25. Lex sumptuaria ad futurum conventum differtur.

26. Auctio poenae homicidiariae ut per nuntios statuatur, iisdem
concessum.

27. Pecuniae ad fidem publicam datae tam Miscoviis, quam Caste-
lano Sądecensi, solutio fiet ex contributionibus, si concedentur.

28. Causae in foro spirituali Romam non excurrent, sed hic in Regno
finientur.

29. Revisores ad lustranda in confiniis Tartariae deserta loca, ut
illa nobilibus ad excollendum distribui possint, assignantur.

30. Telonea Palatinatus Yolhiniae post obitum moderni possesoris
ad arces eiusdem Palatinatus muniendas convertentur.

31. Molendinum monachis Brzestensibus incorporatur.

32. Kalendarium novum iuxta petita terrarum PraemisUae, Haliciae,
Yolhiniae et magnae partis Ducatuś Lithuaniae ut a subditis observetur,
ne illorum laboribus domini defraudentur, legę cavetur.

33. Retenta fumalium Palatinatui Yolhiniae et Kioviae dimittuntur,
in posterum ad solutionem eorundem erunt astricti.

34. Granities inter Palatinatum Podoliae et Ducatum Lithuaniae ut
fiant, constitutione assecurantur.

35. Ad novas arces sumptu nobilium in confiniis Tartariae extructas,
ut illis sumptus refundatur, revisores mittentur.

36. Nicophorijaniąueiudicium peragi publice inceptum, publice finietur.

37. Commeatus arci Kamenecensi ex arbitrio nuntiorum providebitur.

38. Palatinatus Yolhiniae cum Belzensi, Podoliae cum Brzestensi A-
mites ^) per commissarios assignabuntur.

39. Ad domum pro cancellaria in Czersko arbores ex silvis Rega-
libus conceduntur, licet optaret R. Mtas, ut haec cancellaria sit potius
iatericia, quam lignea.

40. Ad dislimitanda bona Regia cum terrestribus in Prussia Scabinus,
in Polonia Succamerarius advocari debet.

41. In Prusia executioni ratione bonorum Regalium in terrestria usu
conversorum finis imponitur.

42. Caduca eodem iure debent iudicari, quo et in Polonia.

43. Privilegia Prussica et pacta atque conventa inviolata śer-
yabuntur.

44. Kraków, Lubowla et aliae arces hostium incursioni yicinae ex
contributionibus munientur.

*) Niema w RP.



1 63

45. Turbarum et seditionum licentia ut aliąua poena coerceatur,
constitutioni nuntiorum permissum est.

46. Mortui olim Regis Stephani de hac Rpca optime meriti nepos
ex fratre, Stephanus Bathori, pro indigena suscipitur una cum praefecto
militum nuncupato Lepszeni.

47. Pactis conventis, nomine R. Mtis antę coronationem per eiusdem
oratores cum Regno Poloniae contractis, in omnibus satisfiet ^) punctis,
quae puncta numerantur duodecim:

1. Primum Esthoniae huic Regno incorporatio in hac summa re-
rum Sueticanim perturbatione impossibilis; ubi consilio et auxilio
Polonorum ad res Sueticas componendas R. Mtas adiuta fuerit,
facilius tum demum pactis conventis eandem responsuram et fidem
suam eliberaturam.

2. Classis Suetica ad usum et necessitatem Poloniae semper
parata.

3. Tormenta iam restituta sunt.

4. Pecuniam a patre suo Regi Augusto datam dimittit et ex
illa Rpcam Polonam R. Mtas ąuietat.

5. Tormenta Suetica, ąuando opus fuerit, contra Moschum sup-
peditabuntur.

6. Quinque arces eo in loco, in quo nuntii statuendas iudica-
verint, R. Mtas extruere semper parata.

7. Externos in servitiis suis tam publicis, quam privatis R. Mtas
non fovet.

8. Custodiam sui corporis indigenis Poloniae committit

9. Stipendium militi sub interregnum servienti magna in parte
iam solutum est, in reliąua parte brevi tempore plenaria fiet solutio.

I o. Confoederationem et pacem inter dissidentes in religione R.
Mtas iuramento confirmavit. Processus Confoederationis ubi unanimi
omnium Palatinatuum consensu adinventus fuerit, R. Mtem ab
illius executione non esse alienam.

11. Debita Tęciniis, Palatino Sandomiriensi et Maczeiovio, quae
Rpca tempore interregni apud eosdem contraxerat, sunt persoluta.

12. lura omnia omnibus illaesa R. Mtas servat.
Hucusąue pacta conventa.

48. Sal propter fluminum siccitatem commode ex fodinis Istula de-
mitti non potuit; in ubertate fluminis eiusdem salis copia ubertim suppe-
ditabitur.

49. Postulata Palatinatus Masoviae ad futura comitia necessario difFeri.

*) W RP.: satisfieri.



104
stach
Posty: 496
Rejestracja: 19 cze 2010, 03:48

Re: DYARYUSZE SEJMOWE R. 1597.

Post autor: stach »

50. Termini terrestres tam Lublinenses, quam Urzedovienses, extra
spatium Tribunalis Regni in illud tempus, quod commodissimum nuntii
eiusdem Palatinatus elegerint, transferuntur.

51. Retenta contributionum in eos Palatinatus, qui superior! anno
contribuliones denegaverunt, ex eorundem libera submissione statuuntur.

52. Reliąua propter brevitatem et angustiani temporis ad iuiminentes
conventus reiecta.

Post expeditionem Regni Poloniae postulatorum ad po-
Lithuaniae stulata Lithuaniae pef Magnificum eiusdem Duca-
^expcditio ^^s Cancellarium tali ordine responsum datum
fuit'):

1. Bona Regalia ex contributionibus eximantur, exceptis excipiendis

2. Monstratio Palatinatuum in districtibus dicta okazowanie ad id
tempus, quod sibi elegerint, conceditur.

3. Citationcs post curiam iuri Lithuanico contrariae abrogantur.

4. Ad dislimitandos Palatinatus commissarii deputantur.

5. Liber transitus in fluviis procurabitur.

6. Libertatio a teloneis revisioni thesauriorum subicitur.

7. Iuxta antiquum usum et consuetudinem incisio arborum in silvis
Regalibus non prohibetur.

8. Diluvies stagnorum Regalium cum iniuria fundi terrestris revi-
sioni subiacebit.

9. Privilegia civitatum super nundinas in statutis Regni locum non
habent.

10. Contributiones ad victum nuntiorum in comitia ablegandorum
uxta veterem usum approbantur, cui contributioni senatores et ii, qui anti-
qua consuetudine a solutione eiusdem exempti sunt, non subiacebunt.

11. Stipendia militibus ex contributionibus debent solvi.

Sic iam tam Regni Poloniae quam Ducatus Lithuaniae exorbitan-

tiarum atque postulatorum absoluta decisione, sub occasum diei Lunae

rationecontributionisexortaestingens inter Palatinatus

differentia; qui cum iuxta ordinem suum ea de re senten-

De Contri tias aperirent suas, in tres partes esse divisi videbantur. Prima

butionibus ^^^^ contributionem absolute concedebat, altera sub conditione,

nuntiorum '^ '

diflferentia hac vero praecipua. si commensuratio praesentibus comitiis
plenarie statuta fuerit; tertia pars, hoc est ii Palatinatus,
qui superiore anno contributionem denegaverant, nihil aliud praeter re-
tenta concedere volebant. Lithuani in quod Regnum Poloniae con-
senserit, idem se ratione contributionis paratos efficere obtulerunt

') Por. Hyanrusr pierw«;7v str. 117.



i65

Talis differentia, cum variis sententiis in magnam noctis partem
protracta fuisset, ex consensu acclamationeque multorum nuntiorum Rex
comitia ad feriam tertiam Yicecancellarii declaratione proroga-
vit. Surgente iam Regę atque toto senatu Cracovienses nuntii,
quod R. Mti valedicant, neąue ulterius possit conventus protrahi, clara
voce protestanta r.

Hac łevi protestatiuncula et perniciosa ąuorundam temeritate co-
mitia ita cum praecedentibus exorbitantiarum decisionibus an-
nihilata sunt, ut patria, quae portum iam tenere videbatur, in T^^crana

^ ^ "^ et Ievis magm

multo altius periculosiusque naufragium, quam hucusque in illo momenti

yersaretur, paucorum turbinę impune reiecta non sine bonorum commorum

^ ^ annihilatio

civium lachrymis conspiciatur. Summo enim mane protestantes
illorumque socii iter Varsavia arripiunt, reliqui autem, qui supererant nun-
tii, per suum Marsalcum iniquitatem temporum, quominus comitia ex eo-
nim votis constiterint, tristi peroratione accusantem atque eorum fidem,
qui ad clavum et gubernacula Rpcae sunt constituti, tamquam unicam
in naufragio Rpcae tabulam nec non unicam spem obtestantem, Regi va-
ledicunt, atque ita accessu ad osculum Regiae manus luctuosa comitia
firmayerunt.



i66



DYARYUSZ SEJMU R. 1597

SPISANY PRZEZ ANDRZEJA REDERA, BURMISTRZA MIASTA MALBOROA,
POSŁA MNIEJSZYCH MIAST PRUSKICH.

Reich stages anfang 10 febraarii.

Ist die messę gchalten worden und wegen raangel der H. Sena-
tom femer den tag nichts furgenommen. Nachmittage ist des Ko ni ges
voa Hispanien gesanter ankommen Franciscus don de
Mendoza^) Feldthauptnnan und Marschalck in Nidderlandt, vorher
8 maulesel mit kasten beladen gangen, derselben etzliche wagen gefoi-
get, zwar nicht sonderlich ansehnlich; die koniglichen hofleute sindt ihm
entkegen geritten sampt zween Senatoren, zwischen welchen der gesante
eingeritten, waren H. Lutzeker Bischoff *) und H. Pommerelsche Woiwod **).

Die landtboten erweleten sich einen Marschalck Fe-
trum Mysckowsky. Der H. Grosscantzler ist auch den tag eingezogen.

11 februarii.

I. Mtt. mit den Hrn. Senatoren rath gehalten und auf die landt-
boten gewarten, das sie I. Mtt. handt kiissen und die proposition an-
horen soUen; die landtboten haben sich aber entschuldigen lassen, dass
sie noch nicht einig. Der Hr. Cronen Marschalck Nicolaus Żebrz i-
dowsky hat auss bephel I. Kgl. Mtt. vorbracht. das ein alter
loblicher rauch, das man in anfang des reichstages etzliche leges co-
mitiales publicirte, damit friede erhaiten koiite werden, woUt man sie
auch Yorlesen lassen und vorbessern, sehe ehr auch gern. Die H. rethe
haben sich semptlich gefallen lassen, das solche artickel und leges pu-
bliciret, weil man sehe, das ein mensch das ander so gering schetzet
und so viel in den yorgangenen reichstegen umbs leben kommen; man
solt aber nicht allein publiciren, sondern auch dariiber halten und die
yorbrecher straffen, auch den fliichtigen nacheilen und achterfolgen, da-
mit man des tages und des nachtes sicher sein kónte, und man von

*) RP. ma: Medzion. *) Bernard Maciejowski. ■) Ludwik Mortęski.



167

frembden nationen nicht vorweiss hetten, das keine straff und ordnung
in Polen were. Aufm Tribunal gpnge es fein ordentUch zu, das bei tag
und bei nachte ein jeder sicher sein konte; geschieht es an dem orte,
so sol es viel mehr an I. Kon. Mtt. hoffe geschehen, das wiirde der Cron
einen gutten namen geben, das die execution erginge kegen adel und
unadel: hiemit den H. Marschalck seines ampts erinneret, das ehr stile
haiten und keiner intercession stat geben wolle, und wo de Marschalck
zu schwach, sol I. Kon. Mtt. die handt langen. Sonderlich sol auch auf das
geschrei und tunnult acht gegeben werden, da mancher in seinem voto
perturbiret und kaunn sein eigen wordt hóren kan. Der H. Marschalck
sich erkleret, das ehr an dem unordentlichen regiment keinen gefallert,

das ehr aber solches so baldt *) konnen ist nicht miiglich gewesen,

weil ehr es also gefunden, seine vorfahren hatten mehr schuldt ais ehr,
wolt aber publiciren lassen, und wo notig straffen *).

13 februarii.

Der Hispanische gesante privatim beim Konige ge-
horetworden, ist mit koniglichen ross uud wagen aufgefuret, die
fuhrknechte und der ross zeug war vom roten sammet, weil der Konig
von Hispanien zu Ihr. Kon. Mtt. iungen erben Yladislai tauffen gebeten,
ais hat der gesante zwo stadtliche kóstliche clenodien umb den hals zu
hengen gebracht und vorehret, ein mit saphir, das ancier mit rubin. Sonst
hat ehr bei I. Mtt. privatim begeret 4 dinge:

1. das sich I. Kon. Mtt. an die Konigin von Engelandt machen
woltę, damit sie ihm in seinem erblichen lande Nidderlande nicht hin-
derlichen were.

2. das die kaufleute ihre wahren in seinen stedten ablegten.

3. das das getreyde zu Dantzick nur seinen kafleuten verkauft wiirde.

4. das I. Mtt. das polnische ertz im allein wolle zukommen lassen.

15 februarii.

Die landtboten, nachdem sie sich etzliche tage gezancket, haben
I. Kon. Mtt. salutiret, und ist auch durchden H. Untercantzier die
proposition geschehen.

Summa der proposition.

1. Gratulatio ex incolumitate Rpcae.

2. Exaggeratio der grossen gefahr, so disse Crone vom Tttrcken

*) Wyraz nieczytelny. •) Całego tego ustępu brak w obu poprzednich dyarynszach.



i68

zu gewarten, weil der Tiirck zuvor nie so nahe kommen, die starcken
festen schlosser in Ungern und fast das gantze landt ist in des feindes
handt. Das kriegsheer der christenheit ist erleget, es schreien uns die
benachbarten lender zu, es schreiet Cracaw und die umbligende stedtte,
die keine beschiitzung haben, sie strecken ihre hende auss uinb rettung.

3. Die liga hat im vorgangenem iahre nicht ihren fortgang gehabt,
die conditiones sindt nicht bekreftiget; der Babst hat hiilf zugesagt, der
Keyser hat 60.000 kriegesvolck vorsprochen.

4. Jezundt haben wir noch gar kurtze zeit, das Tiirkische krieges-
heer ist in Ungern, mit drei Baschen in drei hauffen geteilet, zu Griechs-
weissenburgck und zu Agria, Er wirdt den friiling nicht erwarten: es
seint fertig die Tatem, welche auch im winter kriegen, es glimmen
schon unsere wende, lasset uns hiitten, das uns der feindt in der unbe-
reitschaft nicht erhasche.

5. Das Tartarische kriegesvolck dra wet, es wil ihre besoldung ha-
ben. es wil das die Cosacken sich weg begeben sollen, welchs ein un-
miiglich ding ist, wegen der gemeinen gefahr, so hieraus erfolgen, welche
unter einem gewissen regiment miissen gehalten werden. Was anbelan-
get die besoldung, davon muss auch geredet und betrachtet werden, wie
solcher heiden eidt nicht gewiss, inen auch nicht zu glauben, wan sie
gelegenheit und die zeit ersehen.

6. Es ist auch von noten, das wir nicht allein die gesanten auss
Schweden hóren, sonder auch I. Mtt. mit rath und hiilff desselben reiches
halben beiwonen, welchs auch I. Kon. Mtt. in gnaden widderumb zu
yergelten nicht vorgessen wil

7. Das man I. Kon. Mtt beschuldiget, wie das dieselbe die con-
foederation brechen soUte, das kan niemandt beweisen; obwol auss Gottes
straft viel ketzerei entstanden, und sich von der alten kirchen abgeson-
dert, so leidet sie doch I. Kon. Mtt. in der Crone, und wil derhalben
auch friede zu erhalten zugesagt haben.

8. Der Cronen kriegsyolck hat ihre besoldung nicht bekommen,
welchs doch viel guttes I. Kon. Mtt. und dem gantzen lande bewiesen,
und izundt hat es aufs newe Cosacken erleget und gefangen genommen,
und ihre fahnen mit dem Nalitwaiko und viel derselben feinden geschiitz
I. Kon. Mtt. iibergeben: es hat gedachtes kriegsvolck die Crone von
grosser gefahr errettet.

9. Die poborren sindt nicht aussgegeben worden. Es zweifelt den-
noch I. Mtt nicht an den alten polnischen tugentten, das sich in inen
die Hebe zu vorhuttung und zuvorkommung solcher gefahr erwecken
werde. Die innerlichen sachen alle izundt hindansetzende, davon zur an
der zeit im gutten friedt und wolstandt kan delibcrieret werden. Und



169

weil die zeit kurtz und die gemeine gefahr fttrhanden, wollen wir uns
nur von derselben yorhiittung allein bereden.

16 febmarii.

Der Hispanische gesante an Koniglichen taffel eingeladen und
tractiret.

17 febmarii.

Ist der Babstliche Legat Caietanus ankommen, die geistlichen sindt
im alle entkegen gezogen sampt dem gantzen hofe, auch zwo von den
weidtlichen rethen, der H. Posnische Woiwod ^) und der H. Littawsche
Cantzler *).

18 febmarii.

Der H. Grosscantzler den Babstlichen und Hispanischen gesanten,
sampt alle den hcrren rethen zu gast gehabt und prechtig gewurdiget.

19 febmarii.

Der Babstliche gesante Caietanus sein gewerb abgeleget, zu der
meinung ^.

20 febraarii.

Die H. Senatom auf die proposition zu yotiren angefangen, welche
sie den 22 februarii absolviret.

Vota senatorum
Ertzbischoff Karnkowsky Primas Regni.

Die gebiihr eines jeden menschen ist von Gott seinem schopffer
erstcn anzufangen, und das derselbe E. K. Mtt. und die lóbliche Crone
bel gliickseligem wolstande erhalten wolle, wiinsche und bitte ich von
hcrtzen. Dieses sein votum hat ehr in drei stiick geteilet: i. Was be-
langet, davon der H. Cardinal gesagt, worumb das unser herre Gott die
christenheit will besuchen. 2. Wie uns Gott nach seinem heiligen willen
yorsuchet. 3. Von anligen des vaterlandes.

Apocalipsis hat ehr genennet, die zeit und die stelle, das zur letzten
zeit sol herauskommen, der da sol erleget werden: Serpet tanąuam ser-
pens, postea sibillatum emittet et tanąuam leo devorabit, et semen eius
manet in aeternum, eritąue uxor in consuetudinem. *) Populus fortis exer-
citatus et constans, a facie eius perdam omnes inimicos eius. Postea in-



*) Hieronim Gostomski. ■) Lew Sapieha. *) Streszczenie tu następujące opuszczamy
ponieważ tak mowę jak i odpowiedź na ni% w całości podano na str. 21 — a8. ^) I ten,
i następne cytaty pisma św. zupełnie pobałamucone.



170

cipit lamentare: Quia repulisti et despexisti Christum, scdem eius in terra
perdidisti, destruxisti. ea inimicos eos rupto foedcre compressisti. Exai-
descet ira tua, conculcasti Christum tuum, eflfunde irarn tuam super gen-
tes, und saget sie werden sein wie ihr Gott ist; welches sich schon allc-s
also begeben. Sehet thr nicht, wie ihm das gliick dienet und obsiget,
wie sich der Tiircke je neher, je mehr zu uns nahet, und ist niemandt
zu beklagen, ais die christenheit. Der prophet saget: si filii eius derelin-
ąuerint eum et mindata eius, misericordiam tamen meam non auferam;
das hat ehr im vorbehalten, da ehr auss Babilon die seinigen gefiihret,
und hat bepholen sich zu rechnen an denen, die sie yorlachet. Der
heilige vater der Babst und der christliche Kaiser kommen zu uns; es
ist kein christlicher Konig gewesen, der da hette solche ansehenliche
gesante und solche fiirtreffliche leute geschickt bekommen, ais wol bci
gliickseliger regirung disses izigen Kóniges geschieht. Wir mogen wol
sagen: Et adorabunt eum omnes gentes, und disse leute vorstehen und
deuten es auf uns. und das ist ein gross ding: uns deuchtet es ein gar
geringes zu sein. Aber der das wil glauben, der befindet, das niemals
so ein geferlicher krieg gewesen. Acht hundert kriegsvolck E. Kon. Mtt.
haben 6000 derselben feinde erleget, die Tatern die feinde, die bekom-
men nicht ihre besoldung und der gleichen. Der feindt der ist so iiber-
miittig. das auch Europa in also nicht gehabt. Nu sindt sie zu uns kom-
men, man muss der guttat gedencken, und so wirdt die gantze Crone
gesegnet werden, wan E. Kon. Mtt. dem adelichen stande ihre genadc
und belonung erzeiget, auf das sie hernach nicht sagen mogen: in va-
num proiecimus tela; einem jedem thier ist mitgegeben guttes mit gut-
tem zu belonen und auf seine beschiitzung zu gedencken. Sollen wir
alhier vom unserm beschiitz wegen des feindes reden, und anders woher
behórung zum kriege zu suchen, das ich von unser beschiitzung und
Yorrath sagę, halt mir es zu gutte, das ich meiner mutter gedcncke,
welche uns ihre sonę zur weldt gebracht, und welcher supplication 4 ar-
tickel in sich helt. Zum ersten, das nichts zu seiner mass und zeit ge-
schieht, ihr habet keinen vorrat wegen kiinftiger dinge; ihr wollet viel
anfangen und bleibet bei keinem bestendig, ihr schreibet artickeln, eon-
stitutiones und lebet nicht damach. Die ursach ist: Quia nec mała nec media
malorum tenemus. Wehe dem sohn oder tochter, iiber welchen die mutter
klaget, und dem unterthan, iiber welchen der herr sich beschweret. Was
ihnen heilsam gewesen, haben sie faren lassen, das man wol mag sagen
zu ihnen: Quoties volui vos congregare tanąuam pullos et noluistis, ecce re-
linquetur vobis domus deserta. Zum zweiten, das ihr keine zubeherung
zum kriege habet, so wol innerlich ais ausserlich: es sindt 27 genera
mercium, andere herschaften, die wachsen und nemen davon zu, und



^7}:

wir achten solcher nicht, und nemen abe. Wir haben iiber acht million
einkommen, wo ist das, wo ist es hin kommen? gula abstulit; die Spa-
nier wusten das wol zu nutze zu machen, wir aber nicht; ecce perditio
tua. Ist auch keine beschiitzung kegen den feindt den Tiircken; wir ha-
ben uns niemais wolien beschweren lassen: es ist ein pobór geordenet
zum kriege, wirdt nicht gebiirlich abgegeben. Deswegen klaget kleglich
iiber uns unsere miitter, wir werden umbsonst arbeiten, wo es nicht
wirdt anders werden^ ais es bishero gewest ist. Euch gebiiret uns fiir-
zugehen, es ist nicht unsers thuns vom kriege zu rathschlagen, sondern
zu betcn und Gott hertzlich anzuruffen. Wirdt E. L. was guttes schlissen,
só wolien wir auch ais briider datzu legen bereit und willig sein. Die
liga wie notig und zutreglich die sei, lesen wir das concilium Claremon-
tanum nach ermannung des Babstes Urbani; da iiber 300.000 Tiircken
gewesen, wie Jerusalem gewonnen worden und Hubernis (siej iiber 70000
Tiircken erieget zu der zeit, wie der Spanier, Yenedig, der Babst nicht
wenig kriegesvolck gehabt, und das auch damalss solch ein schrecken
in den feindt gekommen, das er von Constantinopel entwichen So solt
man izundt auch thun, deswegen ist auch ein commission zu Cracaw ge-
wesen, das wir auch wacker sein sollen, und ist allerlei tractiret worden.
Was ftir ein kriegesvolck solt den Tiircken wol widderstehen konnen,
davon gebiiret nicht dem Ertzbischoff, auch nicht einem Bischofe, son-
dern dem Konige und dem Hauptman davon zu reden und zu rathschla-
gen wie das regiment und alles sol bestellet werden; und wan es zum
kriege kommet, sol kein ander haupt sein, ais Gott und der Hauptman.
Das sag ich frei heraus ais senator : Liga habere debet candorem, cum
aemulo regni pacta inire periculosum, behiitte Gott dafiir, ich flirchte, das
unter solchem mantel etwas boses vordeckt sein móchte. Was sol man
aber viel von der liga reden, wan nicht ist, mit weme ; von der Cracaw-
schen commission haben wir uns beruffen an I. Kon. Mtt., das ander
tell zum Kaiser, und izundt ist mit niemandt davon zu reden.

Den Tattern besoldung zu geben weis ich nicht wofiir, sie sindt
uns niemais zutreglich gewesen; der Legat hat kleglich eingebracht, wie
das ehr vorgebens sich bearbeitet. Da rumb hab ich nicht unterlassen
wolien, E. Kon. Mtt. zu erinnern, da dieselbte die crone auss meinen
henden empfangen, und habe die worte geredet: Sta et retine locum
tuum tibi designatum per authoritatem Dei omnipotentis, das ist, wan
es vom kriege zu tractiren kommen wirdt. so stehe du hier und halte
deine stelle, auf welche dich Gott gesetzet, welcher dein schutz.

Das mag ich auch nicht mit stilschweigen vorubergehen, was mir wid-
derfaren, wie sie mir iziger zeit nachgehen. Ich bin gewesen Referen-
darius, Secretarius, Bischof und itzt Ertzbischoff, ich bin zweimal ein ge-



'72

santer gewesen zum Kaiser, hab meine privata hindangesetzt. Ich bin
von einem ehrlichen alten g^eschlechte mehr ais von 200 jahr, ich habe
meinen vetter eriebet, welcher 36 jahr auf disser Stelle gesessen, und
hab auch von etzlich hundert jahren priyilegia in meinem hause; und
auch izundt stehen alhier streitbare helde fiir E. Kon. Mtt.. so ich in
meineni hause gehabt und sich bei dem H. Hauptman inn streit ritter-
lich halten. Es ist alhier einer, welchen ich sehe, welcher sich an meine
ehre gerieben und mich bei allen leuten ausstreget; ich bitte E. Kon.
Mtt. wolle hierin mein r ich ter sein, E. Mtt. wolle mir rechts vorhelfen,
darumb ich dieselbte abermal sampt den H. Senatoren fleissig wil ge-
beten haben, das da mogę erkant werden, was da sprei oder kom sei,
und das der undanckbare mensch das was ehr von mir geredet, selbst
in seincn busen stecke.

Ertzbischoff von der Reuschen Lemburg*).

Es ist Gott zu dancken, das ehr uns und die gantze Crone biss
anhero in zimlichen zustandt erhalten. Wir sehen viel occasiones, welche
unser vaterlandt krencken konnen, und wolt auch nicht gcrn die hof-
nung vorliren, das uns Gott auch weiter behiitten werde. E. Kon. Mtt.
gebiiret in fiirchten leben und alles von Gott anfahen: Initium sapien*
tiae timor Domini. Das gemeine landt bedarf grosse erbarmung von
E. Kon. Mtt. ais ihrem haupt, von den H. Senatoren ais von den wech-
tern, vom adel ais von derselben fuss und schultern; welche ist innerlich
und ausserlich ais unsere mutter, wir wiirden nicht gutte sohn und biir-
ger sein, wan sich einer uber den andern nicht erbarmen solte.

Die proposition E. Kon. Mtt. hat nicht viel puncta in sich begrif-
fen, aber sehf wichtige. Des Gnesnischen Ertzbischofs wort wil ich nicht
widderholen, lass mir dieselben auch wolgefallen; wan eine mutter im
hause kranck liget und das haus fehet an zu brennen, so frag ich, ob
man zu der zeit die mutter, oder das haus retten oder leschen soUe:
mich dUncket das zu langsam were der krancken zu helfen, aber das
haus zu leschen were zeit. Gleicher gestalt weil uns der feindt immer
neher kommet. so haben billich E. Kon. Mtt. dissen reichstag angesetzt,
darumb wirstu ein Konig genennet, das du auf frieden dencken sollest
und solchen friede, das man nicht erst lange disputiren móge, oder grosse
orationes machen, sondern allein davon reden, wie wir am allerbesten
und sichersten mógen vorsehen werden. Ich aber ais ein geistliche per-
son kan und weiss hievon nicht viel zu sagen.

Des heiligen vaters rath auss veterlichem hertzen herkommende,

*) Jan Dymitr Solikowski.



'73

sehe ich das es trewlich gemcinet, aber ich wil von solchen hohen sa-
chen zu reden mich nicht unterstehen et alta sapere nolo.

Belanget die Cosacken, darin wirdt der H. Hauptman wol mittel
finden, wan es im wirdt anheim gegeben.

Die gesanten auss Schweden sol man hóren.

Cracaw, das es auch wol mogę vorsehen werden, gleichergestalt
auch Halisch, Kaminietz, welche grosśe rettung bediirfen.

Cardinal Bischoff v. Cracaw^).

Wg wir nicht werden ein ander leben anfahen und Gott zu er-
ziirnen aufhoren, so haben wir anstat der hiilf und schiitzung mehr eon-
fusion zu gewarten; es seindt schreckliche heuchelei und ketzerei ent-
standen, darauss wir uns nichts anders zu vorsehen, ais einer grossen
straffe Gottes, und wan ja ein ungliick iiber disse Crone kommen solte,
weren wir in schuldt bei dem gemeinen lande, uns selbst und unsern
nachkómlingen, wan wir hievon stil schweigen solten. Wir woUen gar
hoch steigen und nicht in unserm stande bleiben, wir wollen alle góttli-
che und menschliche dinge ausstichten, welchs im der heilige geist al-
lein Yorbehalten, wir schreiben reichstage auss nur wie zur vexation.
Einem kan vom andern nicht recht gepfleget werden, wozu ist es weiter
kommen, achtung zu haben ais auf den feindt, aber das ist góttlicher
Torsehung zu bephelen. Was den beschiitz widder den feindt belanget,
rathe ich mit den christlichen potentaten sich zu vorbinden: der Babst
reichet die handt, wie einem gutten frommen vater gebiiret, und das
werden villeicht die andern auch thun, wan ihnen leidliche conditiones
werden fiirgeschlagen werden; und wo die liga nicht ihren fortgang ge-
winnet, so miissen wir uns selber ein wenig wehe thun, wir geistlichen
wollen es an uns nicht mangeln lassen, so viel moglich, sofern wir bei
unserm recht und freiheit erhalten werden.

Episcopus Kuia wiensis ^).

Wegen der composition, das sie mogę ihren fortgang gewinnen,
hat ehr weitleuftig geredet, wie auch, das er hin und widder iiber 3000
kirchen zurstreiet habe, zu welchen ehr keine dórfifer, auch keine intra-
ten hette, und disses were ihm ein grosses ungliick, ais der Turek oder
Tater, Bittet derwegen umb gerechtickeit, oder E. Kon. Mtt. vorschreibe
uns nicht mehr auf den reichstag; wir wollen selbst fur uns rathschla-
gen, wir wollen uns kein unrecht geschehen lassen, und wollen sehen,

*) Teray Radziwiłł. •) Hieronim Ro^ra^.ewck'.



'74

wer eines andern seele sein wirdt. Was anbelanget unsere beschiirzung
widder den feindt davon gebiihret dem Konige und dem Hauptman zu
rathschlagen.

Dem kriegesvolck sol gezalet werden. Die gesanten auss Schwe-
den sollen gehoret werden.

Episcopus Plocensis').

Die mauern der christenheit drewen umbzufallen, wir miissen uns
wol in acht haben, das wir sampt inen dem feinde nicht zum raube
werden. In die liga wolt ich wol willigen, wan ich wiiste, das es ein
mittel zum frieden sein solte: aber davon ist vorgebene hofnung. Es wil
erkleret sein, ob mit den christen oder mit dem feinde Yorbiindtnis zu
machen, und ich sehe die grosse billickeit und nodts erforderung. das
die liga fortgang haben mochte, wie man saget: fortitudo unita fortior
est, zu dem, weil auch der vater der Babst solchs durch seinen Legaten
instendig begeret, und die grosse gefahr der christenheit erzelet, damit
rettung geschehen, und die furcht Gottes nicht untergedriickt werden
mogę; dan wegen des friedens mit dem Tiircken zweifel ich, das ehr in
halten werde, und kónnen uns nichts gewisses einbilden. Woltę wol
wiinschen, das unsere grosse sicherheit wol mochte vorsehen sein, ich
sehe, das arma notig sein, one welche kein friede oder ruhe bestehen
kan, es sei nun unsere grentzen zu beschiitzen, oder widder den feindt
sich zu setzen. Wollen wir disse Crone im wolstandt erhalten, wie auch
unsere seelickeit und recht erkentnis des wortes Gottes, so miissen wir
uns alle ein wenig angreiffen, wie beneficiarien des reichs gebiiret, welche
der Cronen giitter gebrauchen. Ad particularia non descendo: Wir wollen
zuvor wissen und sehen, wie zu widderstrebung solcher gefahr sich
erstlich der weldtJiche standt schicken werde, und damach sol an uns
auch nichts erwunden werden; ich auss geistlichem stande wil mich nach
meinem vormogen also erzeigen, das man sehen sol, das mir nichts lie-
bers, ais der glaube, liebe und gliickseliger zustandt des vaterlandes.

Aus der resolution des Car Perekopski^) kan ich mir keinen friede
zusagen. Die Nesocosacken muss man hemmen und unter einem gutten
regiment halten.

Den herren Haupt und krigesleuten ist gross danck zu sagen, wel-
chen das in mogę gezalet werden, bit ich fleissig.

Das die constitutiones nicht gehalten, were solch einer wol werdt,



*) Albert Baranowski. *) W RP.: »Scara Perekopskie«.



175

der wJder aller gemeinen vorwilligung protestationes einleget und friede
bricht, das ehr mit recht gestraffet wtirde.

Ich beklage, das dem H. Ertzbischoff sol eh ein despect widderfa-
ren, woIte wol wilnschen, das ihm recht gepflogen wiirde.

Episcopus Luceoriensis^).

Gottes genad und barmherzickeit, durch welches alle dinge mode-
rtret werden ist zuzuschreiben alles, was die zeit hero in unserm vater-
lande gesehen werden; weil dan ein mensch von natur nicht ist unmiis-
sig, und wol sterben mttste, wan ehr nicht etwas in henden hette, ais
miissen wir ais getrewe sóhne und liebhaber von unserm vaterlande zu
rathschlagen nicht unterlassen: Expergiscimini ebrii, flete, ulalate, quia
ascendit super terram meam gens fortis et innumerabilis, periit sacrificium
de domo Domini. Wir haben newe propheten, die uns nicht auss zu-
fahl, sondern auss hohem rath aufwecken: ein prophet redet wie die
stim Hieremiae, seindt nicht die Ungern, Sibenbtlrger, Wallachen zu uns
kommen, die euch umb huif und rettung des vaterlandes angeruffen, ge-
weinet und umb bcistandt gebeten? Der ander prophet weiset wie Za-
charias die grosse gefahr und nahen untergang, damach der dritte ge-
sante wie Ksaias, welcher uns schon mit einem finger zeiget den fali,
so uns allen fiir augen stehet.

Was anlanget die proposition, je weiter und mehr wir rathschlagen,
je sehrer die gantze weldt auf uns siehet; wegen der vorbundtnus sehe
ich, das es sehr notig, es seint vor dissem wol etliche gewesen, die datzu
nicht geraten haben, es sindt auch andere umbstende gewesen, ais itzt
sein. Nu aber sindt solche umbstande, die uns gleichsam zur liga zwin-
gen, sie haben fiirdem fttr furchten gezittert, da keine fnrcht war. Aber
wir diirfen nicht vorzagen, wir haben gehórt vom Legaten, das der Babst,
der Kaiser und andere christliche potentaten sich mit uns vorbunden
wollen, und wan die einhellige vorwilligung mit volkomner habender macht
datzu kommet, so mussen zwe unterschiedene hauflen gehalten werden.
Das ist ein harte redę, zu einem muss man ein pobór willigen und geben,
den ein jeder solt lieber seinen rock geben und fast nacket gehen, ais in
des feindes hende geraten; zu dem so wil auch der pobór, so vorgangen jahr
gewiiliget, abgegeben sein, dan wie solte man das kriegesvolck erhalten ?

Die Nisocosacken muss man im zaum halten; den Tatern sol man
auch ihre besoldung geben, man siehet, wie es izundt zugehet, damit sie
uns gleichwol etwas williger sein mochten.

*) Bernard Maciejowski.



176



Kpiscopus Culmensis').

Mit der liga bringen wir nicht wenig zeit zu, und ist ein langsam
Yorbundtnis. Wir wissen, welcherlei gestalt die H. Commissarien von
Crackaw vorreiset; jezundt haben wir keine resolution vom Kayser. Ich
woltę wol unser herschaft wunschen, das sie mit den christlichen poten-
taten ein yorbiindtnus hette, dan on grundtlichen schluss kan keine si-
cherheit sein; wir haben die Tiircken, die Tatern, ne Hercules ąuidem
adversus duos. Mit dem Babst und dem Kayser achte ich es wol rathsam
zu sein, wan der Kayser selbst bei dem kriegesvolck were, aber das ist
Yorgebens, wir miissen nur selbst fiir uns raten, dan es ist besser umb
Gottes ehre zu sterben, dan in dienstbarckeit sein. Von der liga mus ich
schweigen, dan es ist nicht mit wem zu reden, ich sehe wol, welchen
ich sol flihen, aber ich sehe nicht, welchen ich sol folgen. Der Babst
ermanet uns, das wir fertig sein soUen, der Kaiser achtet es nicht, und
ist allezeit noch mir von den kaiserischen weder warm, noch kalt von
der liga geredet worden, welchs dan auss den tractaten zuersehen, und
wan es zur liga kommen solte, wiirde baldt die groste btlrde des krie-
ges auf uns ligen; und es ist auch gefehrlich mit dem Kaiser etwas
ausszurichten, weil er einen aemulum Regni hat, welcher den Pidznischen
conditionen nicht genug getan, und rathe nicht mit im sich zuvor ein-
zulassen, dan es were sich selbst in gefahr stecken. Aber man muss
fragen den Legaten, ob etwas gewisses were, darauf sich zu vorlassen,
und das man konte zur liga schreiten, oder ob man gar wegen der liga
zufrieden sein und nachlassen solte; und wan es ja keme, das man mit
dem Turcken die pacta vornewern solte, muste man balde zu ihm schicken^
ehe ehr mit dem Kaiser friede machte, dan wan ehr mit dem Turcken
und Tatern ein stilstandt machte, so miisten wir uns alsdan nicht erst
umb beschiitzung umbsehen, sondern wir miisten albereit fertig kriegs-
volck und die harnisch in den henden haben.



Episcopus Wendensis"^).

Rectius esset, si hoc belium in diversis locis gereretur, ne hostis
suas vires in uno loco habeat. De belli nervo, qui est medium, sine quo
non, in causa tam sancta statum ecclesiasticum inspicere, quid factu opus^
id quod etiam fiebat apud aethnicos. Deinde pro consilio et auxiiio eon-
fugiendum ad Dominum Deum; nos spirituales memores esse debemus^
ut quod nobis a maioribus datum est, ad Dei gloriam insumamus. Parti-

1) Piotr Tylicki. ") Otto Schen^in?.



177



culam panis, quam habeo, libcnter volo offerre in id sacrum bellum,
quam ut hostis me et omnia mea bona occupet et omnia derastaret, et
deinde multorum animas ex manibus meis exquireret. Dare potius volo,
quam Turcae iugo subesse, mało potius parte quam toto carere, mało
quartam partem amittere, quam cum omnibus perire. Aurum et argen-
tum non ut servetur in ecclesia coUatum est ecclesiis, sed ut pauperibus
ecclesiae, Rpcae et temporum necessitati tribuatur. Quod si in tali passu
Rpcae denegaretur, quis magis esset pauper, quam Christianus mox in
Turcae potestatem redigendus?

Tartaris dandum esse aliquid censeo. Livonia spernitur omni ordine
et provisione et iustitia orbata.

Palatinus Posnaniensis*).

Die liga ist der gantzen christenheit notig und zutreglich, uns selbst
auch; der Babst wil kein silber oder goldt sparen, lasset sich unsem
wolstandt hoch angelegen sein, aber ich weis nicht, wie man die liga
enden sol: je sehrer wir darnach trachten, je sehrer sich das ende vor-
ziehet; der Moscowiter, ob ehr schon weit abgelegen, hat ehr dennoch
dem Kaiser nicht geringe hiilf und beistandt getan; wir halten vieł reichs-
tage und vorzeren unser geldt vorgebens, damit wir sonsten wol etwas
anders aussrichten kónten wider den feindt. Wir sehen, wie etzliche in
sołcher gefahr so sicher leben, aber es ist zu befiirchten (da Gott vor sei),
wan der feindt obsiegen sol te, das ttbel mit uns wtirde umbgegangen werden
und viel zu langsam gewarten sein auf mittel und wege dem feinde zu
widderstehen bedacht sein, oder davon rathschlagen. Was den reichstag
belanget, woltę ich wol lieber, das von desselben autoritet erstlich ge-
redet wiirde, damit wir nicht vorgebens arbeiten. Nam sublata causa
tollitur effectus ; ich weis darauf wol ein mittel, nicht newe recht ordnen,
sondern das alte in seinen wUrden erhalten und ins werg setzen.

Den Tatern sol man ihr behor geben. Mit dem Tiircken die pacta
zu Yornewern nicht unratsam achte, mit der condition, wo den Tatern
frei zu uns were, das uns auch frei sein móchte zu innen.

Palatinus Syradiensis^).

Man muss sehen und acht geben, zue welcher liga uns der Babst
fordert; wir sindt ritterliche leute, wir kriegen nicht in den mauren, son-
dern im felde. Man solte wol auch andere in ihrer nodt nicht vorlassen,
aber gleichwol das wir auch nicht vorgebens und umbsonst in der riistung

*) Hieronim Gostomski. *) Olbracht Łaski.
Dyaryusz sejmu warsz. r. 1597. 12



»78



weren: der krieg nimbt viel weg, geldt haben wir nicht. Wir solten wol
dem nachbar helfen, aber so, das wir selbst nicht umbkommen. Zur liga
trit niemandt ais der Babst, der hat selbst an allen ortern zu thun;
der Turek ist mechtig und begeret nicht friede mit der christenheit zu
halten; die einickeit in der liga ist nicht zu vormutten wegen des ehr-
geitzes, ich furcht, das sie uns selbst damach móchten im stich lassen,
und weil wir andern widderstiinden, selbst auf dem platz blieben. Es
gerewet mich der Ungern, aber der Pohlen noch sehrer und muss mehr
dencken auf das vaterlandt; wen sie etwas griindtliches fiirschliegen, wer
wolt ihnen nicht beistandt leisten? Man pflegt zu sagen: festina lente, last
uns also helfen, das wir selbst in gefahr nicht umbkommen; ich sehe
keine conditiones zur liga, davon zu reden were, der Babst hat kein geldt

Palatinus Ravensis*).

Die liga wer nicht bose, wan wir zue rechter mass und gutten
Yorsicherung datzu gefordert wtirden, den virtus unita fortior; aber man
muss sehen. mit weme wir unss vorbinden soUen, qua fide, qua inten-
tione. Man wirdt nicht miissen zu hause stille liegen, zulagen bedarf man
zum kriege. Ich woltę wol sagen vom pobór, wan wir nach vornunft
lebeten, und nicht nach lust, so were wol womit etwas anzufangen.
Aber weil ich nicht sehe, mit weme von der liga zu reden, weis ich
auch datzu nicht zu raten.

Palatinus Nowogrodensis*).

Das alle christliche potentaten mit uns mochten zur liga treten,
ist izundt albereit auf dem andern reichstag tractiret worden; die gesan-
ten haben vorm jahr die conditiones nicht alle annemen konnen, und
izundt sindt sie nicht hier, wissen uns derwegen auf eine gewisse liga
nicht zu Yorlassen, wir miissen auf andere weise rathschlagen, dan es
ist nicht rath und gehet schwer zu, mit solchen sich vorbunden, welche
der Pidznischen tractation nicht genug gethan. Den Tatern sol man das
ihre geben, weil man so einen mechtigen feindt fiir sich siehet.

Marschalcus Regni*).

Zur liga kan ich nicht raten, datzu ist auch niemandt, mit welchem
man sich derhalben bereden konte: und vorm jahr ist uns nichts ge-
wisses zur liga gewiesen worden. Den Tatern sol man das ihre geben,

*) Wojciech Wilkanowski. •) Teodor Skumin Tyszkiewicz. ') Mikołaj Zebrzydowski.



179
stach
Posty: 496
Rejestracja: 19 cze 2010, 03:48

Re: DYARYUSZE SEJMOWE R. 1597.

Post autor: stach »

oder solches lieber auf ander kriegesvolck wenden: dan wo wir krieges-
volck bediirfen, darf man den Tatern nich geben.

Die Cosacken muss man in gutter disciplin halten, dem krieges-
volck bezahlen.

Die gesanten auss Schweden hóren.

Dem H. Hauptman den pobór abtreten, den ich sehe, das im viel
auf das kriegesYolck gehet. Zum Tiircken muss man schicken, die grentzen
mit kriegesvolck wol vorsehen.

Mit dem Moscoviter sol man ein vofnemen halten, durch gesante
tractiren lassen.

Cancellarius Regni^)



Ais nun zum Legaten Cardinal Caietano vier senat o-
r e n, zwe von den geistlichen und zwe von den weldtlichen geschicket
worden anzuzeigen, das I. Kon. Mtt. nur der einigen ursache willen
hette einen reichstag ausschreiben lassen, damit die liga einen fortgang
haben mochte, und damit die zeit fernef auch nicht vorgebens móge
zugebracht werden, ais were I. Kon. " Mtt. gesonnen, ehr sich erkleren
woltę, ob ehr derwegen etwas weiters vom Babst oder vom Kayser in
bephelicht bekommen hette. Worauf der Cardinal Caietanus ge-
antwortet, ehr sehe, das I. Kon. Mtt. und die H. senatom dem irigen
genug theten, wie es dan auch der heilige vater nicht anders vornom-
men und vorstunde, das nichts nachgelassen, was I. Kon. Mtt. hette we-
gen der christenheit thun konnen, indem ehr etliche iahr hero den
friedt mit dem Tiircken nicht hat widder aufrichten wollen, sondern das-
selbte unsert wegen anstehen lassen, ob die liga hette konnen eingegan-
gen werden; dan baldt im anfang in der commission zu Cracaw disses
im wege gestanden, das der Maximilian den Pitznischen conditionen nicht
genug getan, zu dem auch, das von beiden teilen solche conditiones fiir-
geschlagen, welchs nicht einzugehen gewest. Und weil izundt die liga in
das werck nicht kan gesetzet werden, weil der Kayser keine gesanten
geschicket, ais thete ehr im namen des Babsts bitten, I. Mtt. disse 4
dinge nicht abschlagen wolle, sondern denselben nachkommen:

1. Das ehr den fried mit dem Tiircken also machte, das ehr in
brechen konte. wan ehr woIte, und der Christenheit zu stewer kommen.

2. Das ehr die freundschaft und vorwantnus mit dem Kayser un-
tereinander nicht vorleschen woltę.



*) opuszczamy krótkie i niedokładne streszczenie tej mowy Jana Zamoyskiego, nie
przedstawiające żadnej wartości wobec obszernych wersyj obu poprzednich dyaryuszów na
str. 70—85 i 141 — 148.

I2»



i8o

3. Das ehr des Sibenburger ais seines yorwanten schonen woltę.

4. Das gleich, wie der Jeremias Mogiła Woiwoda in der Wallachei
in seinef herschaft friedlich und ruhesam sitzet, das auch herkegen der
A fon Woiwoda in der Moldaw vom Fiirsten auss Sibcnbiirgen dahin
gesetzt, auch von I. Kon. Mtt. kriegesvolck nicht mochte molestirt wer-
den ^). Und wo der Kayser in die ersten conditiones, so seine gesante
gewilliget, eingehen wirdt, so woUte ehr zugesaget haben, das die liga
wirdt geschlossen werden.

25 februarii.

Hab ich den H. Colmischen Bischoff^) salutiret und de adventu et
•sanitate gratuliret im namen unser stadt, I. Hochw. widderumb alles
guttes gewiinschet mit der erklerung, das ehr unser stadt alles guttes
gónne, excepta unica causa, darauf ich I. Hw. hóchlich und demiittig
gebeten, unsern zustandt wegen der kirchen zu beherzigen, wir hetten
nur die einige kirche in der stadt, hetten eine volckreiche stadt, hetten
in hohen festen kaum in der kirchen raum; wir wiisten nicht, wo wir
einen ort finden soUen, da wir unsere sacra halten mochten. Die catho-
lischen wiirden nicht gehindert durch unser exercitium religionis. St
Gorgen, die kirche in der yorstadt wer nicht gross genug yor die vor-
stetter, musten oft auf dem kirchofe predigen, derwegen ich unib erhal-
tung der pfarkirchen gebeten, weil es umb wenig stunden zu tun, und
wir auch die aedificia erhielten, wolten etzliche armen aliren, oder sonst
I. G. mit einer gratification wilfaren, welchs ad pios usus kont genom -
men werden.

Der H. Bischoff geantwort: ich werde euch keine kirche bawen, die
kirche gehoret uns, darin der Kónig sein ius hat. Wolten wir transigi-
ren, so wolt ehr es uns gónnen iisdem conditionibus, wie den Tórnern;
wolten wir das nicht thun und kwem es ad decretum, so wurd ehr auch
sein ius wissen zu gebrauchen. Wir hilten die Catholische vor Antichri-
sten und abgóttische, wir ruften sie ofFentlich in koniglicher kirchen aufs,
und wan wir es recht bedencken wolten, so konnen wir mit guttem ge-
wissen in die abgóttische, antichristische, gotslesterliche kirche (wie ihr
meinet) nicht gehen: quid Christo cum Belial? Derwegen konne ehr keine
conditiones annemen.

Ich darauf geantwort, das zwar an dem, das eine grosse disparitas
in religione, aber dieselbe wiirde nicht uno eodemąue momento geiibet,
seben darauf nicht, was in nostra absentia in der kirche gehandelt, son-
dern wan wir kegenwertig; zu dem gebiiret uns gleichwol nicht, weil

*) Tu autor dyaryusza pobalamucił widocznie nazwy. Mołdawii i Multan. ') Piotr Tylicki.



i8i

wir zu erhaltung der stadtfreiheit geschworen, das wir so liderlich abste-
hen und selbst die freiheit brechen soUen. Der H. Bischoff: weil es euch
so gefellet, so bleib es dabei.

Zum andern, weil im lande der H. Bischoff begeret, das wir dem
Salino sollen ein wonung einraumen von den kirchenbuden, ais hab ich
S. H. G. angezeigt, das wir nótig erachten forgengig dieselbe zu berichten,
sein Yorhalten: wir wissen zwar, das ehr drei sprachen kan, aber dabei
leuft eine levitas mitunter, dan ehr eines falsi bezUchtiget und bezeuget
in seinem notariatampt, und stiinde wol, das das officialampt mit einer
untadelhaftigen person eines schreibers vorsehen sein. So ist ehr auch
unfriedsam, dan ehr auf dem kirchof ein lerm angerichtet und fast ein
tumult erwecket; wan ehr widderumb sich so vorhalten solt, so wiirde
es uns nachteilig sein, das wir ihn beforderten.

Darauf der H. Bischof: Homines sumus, nemo sine crimine vivit.
Das officium muss einen notarium haben.

Ich darauf, die wonung ist auch nicht gewis, dan sie dem organi-
sten zugehoret, es wer zwar noch ein medium, weil man den pfarhoff bawen
sol, ob da ein ort zu beschrencken, da ein notarius wonen mochte.

Episcopus: Rem deliberabo.

26 febmarii.

Ist vor dem reichsrath die criminalsache mit dem H.
Plemensscken 1) und den H. von Dzalin^) furkommen; alda
die H. Plemensscken geklaget iiber die gewalt, so ihnen von den H. von
Dzialin zum Reden ^) in der kirche im angesetzten landttage widderfaren,
sindt ihnen etzliche diener erschossen, sie selbst auch beschediget, also
d?s der eine bruder noch qualet und ein krepel sein lebtage bleiben
muss etc.

Ehe auf solche klag geantwortet, ist die disputation gewesen de
foro, ob die sache nicht erst vor der H. Woiwoden gericht, denen cri-
minales causas zu richten gebiiret, fiirzunemen; es ist aber forum zuer-
kant, weil beide part einander auf den reichstag geladen, hiemit forum
agnosciret. Damach ist disputiret, nach welchem rechte man richten
soUe: darauf gestimmet, das die Preussen iiber das ius culmense sich noch
nicht vortragen, und stiinde mehr in consuetudine; etzliche senatores sa-
geten, were was in iure culmensi zu finden, konte man damach spre-
chen, wo nicht, secundum ius regni. were da auch nicht, secundum ius
civile, welchs scherfer ais das ius polonicum.

*) Plemięcki. ■) Paweł Działyński. O tym sądzie oba poprzednie dyaryusze nie wspo-
minają. •) Radzyń w województwie cheZmińskiem, gdzie się odbywały sejmiki.



I82

Die Herren von Dzalin klageten gleiches falles iiber die Plemenss-
cken, das sie armata manu mit roren und heiducken in die kirche kom-
men ad conventum. Der H. Woiwod hat heissen mit den roren abtreten,
das haben die Plemensscken nicht thun wollen: die Plemensscken drin-
gen sich zu boten auf die landttage, reichstage, tribunal, das sie ihres ge-
fallens leben mógen, hetten auch widder alte gewonheit einen Marschalck
zu wełen begeret, welchs der H. Woiwod widdersprochen, darauf ein
hader entstanden und ein schissen, die Plemensscken weren die anfenger
etc. Der H. Max Konopatzky Colmischer Unterkemmer hat auch iiber
die Plemensscken geklaget, das ehr von ihnen geschossen, hat sein leben
schwerlich davon bringen mogen und konte seine gesundheit nicht wid-
der bekommen, miist wie ein krepel bleiben, umb gerechtickeit gebeten etc.

Es sindt auch die scrutinia beiderseits produciret, ein jeder part
hat sich bemiihet, seines kegenparts scrutinia unkreftig zu machen, auch
darumb, das die scrutinia zu Torn ergangen bei den schustern, der
schreiber kont nicht recht polnisch. Paul von Dzalin auch herfiir getre-
ten und gesprochen, es wuste I. Kon. Mtt. und der gantze hof sein vor-
halten, das ehr friedsam und keinem kein ursach gebe; so war ehr auch
in disser sache gantz unschuldig; wiird I. Kon. Mtt. befinden, das ehr
schuldig, so wolle ihn I. Mtt, hart straffen, ja Gott wolle es auch an
seiner seelen heimsuchen, das begeret ehr selber wo ehr schuldig. von
solcher reden sich viel senatom entsetzet. Es ist mit der sache zwe tage
umbgangen, und endtlich vorschoben und gar hengen blieben.

27 februarii.

Hatt der Stanislaus Stadnitzky mit weitleuftigen worten fur
I. Kon. Mtt. eine protestation getan, wegen ausschlissung der
gesanten auss der Reuschen Woiwodschaft auss dem mittel der landt-
boten. Desselbigen tages hat auch der Woiwod Podolsscky ein
protestation vor I. Mt getan, das die Reuschen gesanten auss dem
mittel der andern landtboten vorworfen, und so nach solchem ausschlissen
der gesanten etwas, so widder ihre freiheit streitet, auf dissem reichstage
wiirde geschlossen werden, das sie solches nicht annemen wollen, auch
demselben nicht gehorsamen und wolten davon protestiret haben.

Man hat auch gebeten, das die vacantien gebuhrlich
móchten ausgeteilet werden, den Preussen in Preussen, den Polen in
Polen, den Littawen in Littawen und dergleichen.

Zu dem haben auch gebeten die auss der Plotzkischen
Woiwodschaft, das sie vormoge ihren pnvilegien ihrem gefallen nach
einen Woywoden zu erwelen frei haben mochten, welchs der Konig an
die Cantzlers gewiesen, welche damals nicht anwesend im rath.



'83

Die folgenden tage haben I. Mtt. criminalia gerichtet, bissweilen
auch heimliche rathschlege gehalten.

1 martii.

Der Hispanische gesante widderumb abgereiset, ist mit den ko-
niglichen hofleuten beleitet worden. Es ist ein murmeln unter dem adel
gewesen, das der Spanische gesante vorvveilet und einen Bischoff nach
dem andern ersuchet, ihn vordacht, das ehr wegen des Maximiliani al-
lerlei practicken treibet, so wol, das ehr die freie negotiation mit allerlei
nationen an seine Spanier und vorwanten zihen mochte, welches der
Crone schedlich.

2 martii.

Sontag, der Tartarische gesante gehoret worden, gekla-
get iiber die Cosacken, das sie einfallen, item angehalten umb besoldung
und kleidung. Darauf I. Mtt. antworten lassen, die Cosacken weren
fliichtige leute, frei einem jeden wie einem wolfe nachzustellen, die Ta-
tern soUen sie achterfolgen, were nicht widder I. Mtt. Die kleidung und
besoldung betreffend, wiiste I. Mtt. nicht, wie sie es die zeit bero umb
I. Mtt. Yordienet hetten ; wiirden sie sich ktinftig wol vorhaiten, wolt
I. Mtt. sie wissen in acht zu haben.

3 martii.

Haben andere Tartarische gesante audientz gehabt,
dieselbe haben sich vornemen lassen, das sie sich unter die crone in
ihren schutz begeben wolten, wolten getrew sein, haben von ihrem Czars
ein schreiben iiberreichet, darin was heimliches I. Mtt. zu wissen getan:
inen auf ein antwort bepholen zu warten.

Die folgenden tage sindt mit heimlichen rathschlegen zubracht.

6 martii.

Cardinal Batori ankommen. Unsere Preussen haben des landes gra-
vamina fUrzutragen gesparet bis aufs H. Cardinals zukunft. Der H. Car-
dinal ist sonst prechtig eingeholet worden von vielen herren und ritter-
schaft, on zweifel auch propter memoriam Stephani Regis.

8 martii.

Haben die Grossen stedtte I. Mtt. salutiren wollen,
auch auf erfordern des H. Untercantzlers ins konigliche gemach kom-
men, wie sie dan zuvor etzUche tage aufgewartet und nicht gelegenheit
gesehen. I. Mtt. hat damals unterschrieben, ais sie aber die stedtte an-
sichtig worden, hat I. Mtt. die feder niddergelegt und ins pokui (sic)



i84

gangen; die grossen stedtte sindt also ungegnist und ungesegnet vom
reichstage gezogen.

9 martii.

Des Woiwoden auss der Wallachei gesante gehóret
durch ein dolmetscher. Nach abgelegtem gruss und gliickwiinschung ha-
ben sie gedancket dem Konige und dem Reich, das sie auss der feinde
hende erloset, auch das ihnen ein frommer Hospodar eingesetzet, der
ihnen kein iiberlast und gewaldt thete. Daneben femer umb schutz ge-
beten, hiemłt ein schreiben iiberreichet, auch etzliche clenodien, lissen
auffuren drei stiicke maluasier, zwe tiirckische rosse, welche sie dem
Konige vorehrten.

10 martii.

Im reichsrath berathschlaget, weil etzliche briefe in der Wallachei
aufgegriflen, so in die Turckei an die Baschen lauten solien, und Ny-
cephorus ein Griechscher prister in vordacht, so wol auch Janicka, wel-
che beide bei dem H. Kyowschen Woiwoden ^), der der sachen halber
auf den reichstag geladen ^)

*) Konstanty Ostrogski. ') Na tem urywa się dyarynsz.



i8s



DODATKI.



I.

AKTA POSELSTWA DO SZWECYI.

1.
Literae credentiales legatis in Sueciam euntibns datae.

lUustrissime Princeps, Illustres, Magnifici et Generosi Domini etc.
Cum pro ea coniunctione, quae inter nos mtercedit, mutuas utriusque
Regni ac potissimum Mtis R. Domini nostri Clementissimi rationes merito
curae habere debeamus^ non omittendum putavimus, quin in hisce publicis
comitiis habitis consiliis de iis rebus, quae ad Regni istius securitatem perti-
nent, ad Illustritatem quoque et M. Dominaiiones vestras ex senatorio et
equestri ordine legatos mitteremus, viros illustres et generosos Stanislaum
Dzialinsky Castellanum Elbingensem, Stanislaum Czykowsky Suc-
camerarium Cracoviensem et Nicolaum Sapieha Palatinidem Minscen-
sem, qui cum illis de rebus quibusdam hoc tempore necessariis et ad ipsius
Sueciae Regni publica commoda dignitatemque Mtis. R. spectantibus
publice nostro agant nomine. Efit mutuae benevolentiae et humanitatis,
cum amanter eos istic accipi, tum vero et libenter audiri et fidem in
omnibus, quae referent, non aliam illis adhiberi, quam si omnes coram
Illustritate et M. Dominationibus vestris agere possemus, nobis ipsis
adhiberent, fidei autem et officii in Mtem R. promptum in iis omnibus
studium ab Illustritate et M. Dominationibus vestris declarari, quod qui-
dem nobis piane poUicemur. Nostra studia etc. Datae Varsoviae in pu-
blicis Regni comitiis die VII mensis Maii A. D. 1596. lUustritatis etc.
studiosissimi. Stanislaus a Karnkow Archiepiscopus Gnesnensis. Georgius
Cardinalis Radzivilus Dux in Olyka et Nieswies, Episcopus Cracoviensis,
Dux Severiensis ac S. I. R. Princeps. Andreas Cardinalis Batthorcus
a Szomlio, administrator perpetuus Episcopatus Warmiensis. Hieronimus
Comes a Rosdrazow, Episcopus Wladislaviensis ac totius Pomeraniae.
Bernhardus Macieovius, Episcopus Luceoriensis. Laurentius Gosliczky, Epi-
scopus Premisliensis. Petrus Tiliczky, Episcopus Culmensis in Prussia.
Paulus Yoluczky, Episcopus Camenecensis. Janussius Dux in Ostróg, Ca-



1 86

stellanus Cracoviensis, Czerkasiensis Wlodimiriensisąue etc Capitaneus.
Christophorus Radziuilus, Dux in Byerze de Dubinky, Palatinus Vil-
nensis, M. D. Lithuaniae generalis exercituum Capitaneus, S. R. I. Prin-
ceps. Georgius Mnisseck Palatinus Sandomiriensis, Leopoliensis, Sambo-
riensis, Sanocensis etc Capitaneus. Nicolaus Christophorus Radziuilus,
Dux in Olyka et Niesfiesz, Palatinus Trocensis, Capitaneus Sawliensis,
S. R. I. Princeps. Nicolaus Fierley in Dambrovicza, Palatinus Cracoviensis,
Novae Civitatis Kazimiriensisque Capitaneus. Hyeronimus Gostomsky de
Liezenicze, Palatinus Posnaniensis. Hieronimus a Lasko, Palatinus Sira-
diensis, Mariemborgensis, Swanenburgensis etc. Capitaneus in Livonia-
Stanislaus Minsky, Palatinus Lanciciensis, Plocensis etc Capitaneus. An-
dreas Lesczinsky de Leszno, Palatinus Brestensis Cuiaviensis. Hyeronimus
Paris Palatinus Mazoviae. Constantinus Dux Ostrogiae Palatinus Kio-
yiensis. Johannes Sieniensky, Palatinus Podoliae Nicolaus a Dzialin Pa-
latinus Culmensis in Prussia, Capitaneus Bratianensis. Ludovicus a Mor-
tangen, Palatinus Ponneraniae in Prussia, Capitaneus Pokrziwnicensis. Ja-
nusius Dux in Zbaraż, Palatinus Braslaviensis, Capitaneus Kremenecensis.
Andreas Zawissa, Palatinus Minscensis. Stanislaus Comes a Tharnow,
Castellanus Sandomiriensis, Buscensis Stobniciensisque Capitaneus. Johan-
nes Konarzky de Kobilienie, Castellanus Calisiensis. Nicolaus Naruse-
yicius, Castellanus Samogitiae. Petrus Niscziczky, Castelhnus Belzensis.
Petrus de Miscow Miskowsky Castellanus Yoinicensis. Stanislaus Bikowsky,
Castellanus Lanciciensis. Stanislaus Crassinius, Castellanus Podlasiensis.
Stanislaus a Dzialin, Castellanus Elbingensis. Andreas Firley de Dambro-
wicza, Castellanus Radomiensis. loannes Ossowsky, Castellanus Zawicho-
stensis. Andreas Zebrzidowsky in Weczburg, Castellanus Sremensis. Lau-
rentius Trzcinsky, Castellanus Lubasoviensis. Johannes Skarsewsky Castel-
lanus Żarnoviensis. Georgius de Konopat, Castellanus Culmensis. Stani-
slaus Golsky, Castellanus Haliciensis, Capitaneus Barensis. Adamus Mni-
sewsky Castellanus Livensis. Nicolaus Zebridovius supremus Marschalcus
Regni, Genefalis Cracoviensis Capitaneus, Steziciensis, Laskorunensis,
Snatinensisque etc. Andreas Czarnkovius, Castellanus Naclensis, Capi-
taneus Inowladislaviensis. Andreas Zborovius a Ritfian, Castellanus Bie-
censis. Johannes Zamoscius Regni Poloniae Cancellarius et exercituum
generalis Capitaneus. Leo Sapieha M. D. Lithuaniae Cancellarius, Ca-
pitaneus Slonimensis Johannes Tarnowsky, Yicecancellarius Regni Polo-
niae. Gabriel Voina, Yicecancellarius M. D. Lithuaniae. Johannes Fierley
de Dambrowicza, Thesaurarius Regni Poloniae, Lublinensis Capitaneus.
Demetrius Chaleczky M. D. Lithuaniae Thesaurarius. Christophorus Mo-
nividus in Dorochostaie , Pocillator M. D. Lithuaniae, Marsalcus pro
tunc eąuestris ordinis et nuntiorum terrestrium nomine m. p. etc,



187



2.

Oratio nomine... Senatas, nec non Regni Poloniae M. D. Łithnaniae ordinum
omnium, a M. Stanislao Dzialinsky, Castellano Elbingensi, Stanislao Czykowsky
Succamerario Gracoyiensi generali et Nicolao Sapieha, Secretario Regio, orato-
ribas habita ad 111. Principem Carolum Sudermanlandiae etc. Dacem ac...
Regni Sneciae Senatores ac Gonsillarios R. Mtis Stocholmiae die VI Octobris

anno MDXCVI.

lUustrissime Princeps etc... Incliti Regni Poloniae, M. D. Lithuaniae...
senatores et proceres, caeterarumąue Regno Poloniae M. D. Lithuaniae
adiunctarum provinciarum, ducatuum ac civitatuin principaliorum oninium
ordines annplissimi in conventu Regni Poloniae generali Varsaviensi
proxime Warsaviae celebrato cogregati, officiorum suorum, amoris fraterni
mutuaeąue humanitatis ac benevolentiae studia III. Celsitudini vestrae ac
111. Magnificis ac Generosis Dominationibus vestris perąuam arnice ac
fraterne deferunt.

Ac uti statum clarissimi huius Regni Sveciae et arctissima utrorum-
que Regnorum antiąuitus (et nunc eo arctiore, quo unius capitis nnembra
nos esse profitemur) coniunctione, lU. senatores amplissimiąue Regni Po-
loniae M. D. Lithuaniae ordines, non minori cura et sollicitudine, quam
ipsius Regni Poloniae statum florentissimum semper esse ac permanere
posse diutissime, fraterno ex animo percupiunt ac divinitus precantur, deque
illius felicitate quam saepissime intelligere posse, antę omnia sibi charis-
simum acceptissimumque fore, illudque imprimis vel maxime omnes in
votis se habere, uti hac nostra praesenti testantur oratione, ita Celsitu-
dini Vrae ac 111. Magnificis et Generosis Dominationibus Vris, uti Regni
huius paterna haereditate ad S. R. Mtem devoluti śenatoribus ac eon-
siliariis, quorum nempe authoritati, prudentiae, vigilantia ab eadem S. R.
Mte fideique eorum concreditum, ea qua decet fide administratur ac
regitur, tum et iis omnibus, quorum ex societate constituitur, optimae
ac prosperrimae valetudinis diuturnitatem, tum et omnium optimorum
ac ad dignitatem S. R. Mtis tuendam et manutenendam, ac post Re-
gni huius utilitatem spectantium conatuum successus felicissimos, a Deo
ter optimo maximo ex animo precantur et optant, hasque credentia-
les^) seu fidei literas ad 111. Celsitudinem Vram ac III. Regni huius
senatores et consiliarios directas, nobis tradidere, quas ea, qua decet
fide ac debita cum reverentia Celsitudini Vrae ac Dominationibus Vris
offerimus.

Nihil unquam naturam (miram alias operum suorum artificem)
oculis hominum arctiore conjunctionis necessitudine compactum exhi-

^) Wydrukowane powyiej jako nr. i.



i88

buisse membris corporis humani proprii sui capitis iudicio et imperio
subiecti ac directi, diffitebitur opinor nemo, Princeps 111., senatores ac
consiliarii prudentissimi caeteriąue viri ornatissimi ; tam arctam enim
eorum coniunctionem, talem voluntatum conscnsum, mutuam cointelli-
gentiam miramąue sympathiam eorum experimur quisque nostrum in
nobismet ipsis in dies, ut ex iis vel minimi articuli periculo commota
membra alia ad ferendum eidem mutuum statim convolent auxilium.
Quanto vero maiore cura et solicitudine eo intenta diriguntur omnia,
ut capitis sui dignitatis et salutis conservandae praecipuam habeant
rationem, idque ideo maxime, quia non ignorent, ex capitis uti directoris
et domini sui salute, consilio, prudentia, dignitate, authoritate salutem
communem, dignitatem felicitatemque totius corporis dependere, e con-
tra languente capite et sua ex praeeminentia moto, vel a suis membria
in minimis destituto, languere omnia, turbari ordinem eorum, sequi cer-
tam post totius corporis ruinam ac interitum indubium, natura vel ipsa,
ac post quotidiana (rerum magistra) experientia edocta non ignorent.
Nibilo dissolutiore aut remissiore coniunctionis compage Regnorum ac
Rerum publicarum concives ac populos unius Principis imperio subie-
ctos inter se (si alias salvam esse cupiunt Rpcam) cohaerere debere>
hoc admiratione digno, prudenti ac provido naturae officio admonentur
ac edocentur omnes facile, ut amoris concordiaeque vinculis quasi conca-
tenati esse videantur, pacem tranquillitatemque perpetuam invicem alant,
nihil periculi alteri eorum imminentis non śuum periculum iudicent, illud-
que pro virili ope, consilio et auxilio propellant et avertant, praecipue
vero supremi sui Principis ac domini, tanquam capitis ac directoris
totius corporis Rpcae. qui a regendo Rex dicitur, summam ut habeant
curam et rationem, ne quid dignitatati, authoritati, praeeminentiae ipsius
decedat, neve Mtis ipsius iuribus a quopiam hominum derogetur, diligenter
provideant. Tanto magis in hoc sedulo et sollicite elaborando incumbere de-
bent, ne ab ipsismet subditis in exhibendis honoribus debitis, observantia,
fide, oboedientia, in omnis generis servitiis prnestandis studio Mti ipsius
vel minimum desiderari possit. et quod absit eo longius, ab ipsismet sub-
ditis aliquid horum detrahi, cum in Mtis ipsius iuribus illibate conser-
vandis salutem totius corporis Rpcae consistere, iis vero in minimis laesis
et violatis, vel a quopiam (subditorum praesertim, quod absit) sibi asci-
tis, turbari ordinem totius corporis Rpcae, sequi interitum et ruinam Rc-
gni illius indubiam necesse est: non minus, ac si manus vel pedes, ca-
pitis suis iudicio et imperio spreto, suis tantummodo quodvis eorum
membrorum indulgeat affectibus, deserto certę ab ipsi capite, mox et ipsa
languere, suis destitui viribus. ac post coUapsa interire opportere, quem-



1 89

vis ex sui ipsius proprii corporis dispositionis consideratione facile colli-
gere posse, nuUum mihi inest dubium.

Nihiio dissolutiorem minusąue firmam coniunctionis compagem,
amoris concordiaeąue concinnationem mutuamąue necessitudinem Inclito
Regno Poloniae cum itidem Clarissimo hoc Regno Sueciae Illustrissimi
senatores amplissimiąue Regni Poloniae M. D. Lithuaniae ordines inter-
cedere non immerito iudicant ac certo apud se habent, Princeps Illustris-
sime, senatores ac consiliarii Regii prudentissimi ac viri ornatissimi, eaque
non frivolis, sed firmissimis semper comprobata extitisse argumentis,
ita existimant, ut antiquorum scriptorum voluminibus evolvendis exem-
pla indagando et tempus omni pretiosius auro et aures Sueticarum
historiarum peritiorum aggravare operae pretium minime esse arbitrantur.
Unum duntaxat atąue alterum exemplorum, quae mihi nunc fere haec
facienti verba ultronee sese ingerunt, ac ne sicco (ut aiunt) praeteream
pede, omnino admonent, inferam. Ac primo ąuidem, non indignas memo-
ria vera iudico recoUigendas non vulgares certę amicitias, sed plus
quam fraternas coniunctionis necessitudines inter Yladislaum olim Po-
lonorum et Ericum decimum tertium eius nominis Suecorum Reges, arc-
tissimc semper habitas. Nec quidem post silentio praetereundas censeo
eiusdem Erici cum Alexandro Yladislai fratre, Magni tum Ducatus Lithua-
niae Duce, eiusdem arctitudinis amicitias coalitas, sanctissime cultas ac
inviolabiter semper observatas. Occurrunt post tertio loco, eadem serie
ipsius Casimiri et re et nomine Magni, Polonorum Regis ac summa me-
rito cum yeneratione memorandi Principis, insignis pietatis ac fere regalis
munificentiae argumenta, Carolo olim Canuti eius nominis Suecorum,
Norregorum, Gothorumque Regi, nec non et Regno huic clarissimo
Sueciae abunde exhibita, quem Carolum cum a quibusdam Danicarum
tum partium Regno pułsum et exulem, septennio integro hospitio libe-
ralissime excepisset, condolens tandem iustitiae amantissimus heros, desti-
tuti omni ope Principis summa iniuria Christiernum Danorum Regem,
perduellium quorundam ope et auxilio fretum, Regno potiri, etsi tum
gravissimis bellorum fluctibus exagitatus ac varias in partes distractus,
yalidissima tamen instructa classe adiutum Regem exulem, Regno prius
ab hostibus et perduellibus, summa qua inter Principes viguit et pruden-
tia et regali ac paterna potius authoritate repurgato, ac ex civilium
discordiarum salo, in portum tranquillitatis piane reducto, eidem Carolo,
simul regali dignitate pristina ornato, tutisimam ac pacatissimam Suetiam
restituit.

Sed quid antiquioribus conquirendis haereamus, cum nostra haec
iam ipsa tempora, nostra haec aetas satis superquam exemplis, quae
suppeditet, abundat ? Quis Sigismundi primi (dicam non immerito sanctis-



I90

simi Principis, ne amplitudini eius ac yirtutum cumulis minus apto
epitheto aliquid adimam, qui et pater Regum et Imperatorum ab ipsis-
met appellari saepissime consuevit), Sigismundi inąuam primi Polonorum
Regis cum Gustavo olim Suecorum Regę magnanimo arctissimas ami-
citias quis ignofet? Aut cui hominum (nostri temporis) Sigismundi se-
cundi, ac omni ex parte Augusti, cum sanctae memoriae nuperime vita
functo Johanne tertio Suecorum, Gothorum, Vandalorumque etc. Regę
potentissimo simul ac prudentissimo, arctissimae necessitudines ac ami-
citiae indissolubiles ignotae esse possunt? Certę antiquitus icta pacta
et foedera, nec non post et affmitates per contracta matrimonia inter
eosdem potentissimos Reges et Regna initae, firmissimis posteritatem
edocere facile poterunt argumentis, cum inter eosdem ita coalitae ami-
citiae exemplis ac munimentis hucusque clarissimis confirmatae sunt,
iisque talibus, quae et uberrimis fructibus et amplissimis undequaquam
scatent accessionibus, ac exornatae hucusque relucent. Extant tot victoriae,
tot trophea, de communi hoste Moscho, summa cum utriusque gentis
laude reportata, prae manibus sunt et spoiia opima et uberrima, recupe-
ratae manu forti provinciae amplissimae, tyrannidi barbaricae multa an-
norum serie expositi concives ex iugo servitutis vindicati, libertati pristi-
nae restituti, religione, iuribus )egibusque sanctissimis exornati.

Sed iis omnibus accessit arctior multo, immo arctissimus indissolu-
bilisque eorundem Regnorum concatenationis nodus, Sigismundus tertius,
Polonorum Suecorum que Rex ac Rex certę magnus favore altissimi,
clarlssimi Regni huius Sueciae, immo vester inquam, Princeps Illustrissime,
viri Illustres, Magnifici, Generosi, vester inquam omnium alumnus, hic
a vobis educatus et haeres, antiquissima Ser. Regum Sueciae progenies,
infante e Poloniae Serenissima eademque pientissima eademque Jageiio-
nide susceptus, Princeps regalibus omnibus divinitus exornatus dotibus,
vitae sanctimonia, pietate, iustitia, prudentia, fortitudine, consilio, magna-
nimitate eximius; ac ne virtutibus eius adacquare verba mea velle vi-
dear, uno duntaxat dicam verbo: yirtutum piane omnium exemplar et
norma, subditis clemens, pius, mansuetus, benignus, amicis amabilis, ho-
stibus vero (angelo Domini exercitibus eius duce hucusque semper prae-
vio existente, ac pedibus uncti domini omnes hostes felicissime subster-
nente) terror, pernicies ac interitus.

Hoc inquam Sigismundo tertio, Regni huius clarissimi Sueciae hae-
redc ac divina favente clementia inaugurato coronatoque Regę, quod eius-
dem altissimi sic praeordinante providentia, communi eodemque liberis
omnium ordłnum Regni Poloniae M. D. Lithuaniae suffragiis electo ac
coronato utrique populi utimur eidemque utrique populi paremus domino,
quod hunc eundein Sigismundum tertium, habenarum Regni utriusque re-



191

ctorem et moderatorem unicum, divinitus datum et constitutum, utriąue
populi agnoscimus, yeneramur et colimus, quas prudentissime ac felicis-
sime hucusąue gubernante ac regente (quod ąuidem ut felix faustum-
que toti Rpcae Christianae ac subditis utriusąue Regni, S. R. Mtis com-
modo ac emolumento, idque quam diutissimum immo Nestoreis diutus an-
nis eidem S. R. Mti ac Domino omnium nostro clementissimo esse ve-
lit rector universi optimusque maximusque) in unum iam quasi corpus
utrumque Regnum compactum ac coadunatum est, unde uti mutua salus,
pax, tranquillitas felicitasque utriusque Regni, tam Poloniae, quam
Sueciae, tam ordinibus Regni Sueciae, quam Poloniae pari curae esse
debet, ita maxime et antę omnia, ut ipsius supremi mutuique Principis
dignitas, maiestas, Regalia iura illibate sarta tectaque conserventur, pari
utriusque Regni ordinum cura et solicitudine provideri et procurari de-
bet, cum Mtis ipsius iuribus, dignitate, praeeminentia per omnia salvis,
salva utriusque Regni omnia; illis e contra sua ex dignitate in minimis
motis, salva utriusque Regni corpora nequaquam esse, nec permanere
posse, facile quisque iudicaverit.

Haec igitur tam arcta pientissimaque tantorum Regnorum ad
mutuam salutem tranquillitatemque conservandam animorum voluntatum-
que coniunctio, iustum ac debitum S. R. Mtis ac Domini nostri clemen-
tissimi dignitatis ipsius Regiae illibatae consefvandae studium, tum et
innata semper genti Polonae fides, observantia, officiumque debitum,
nec non et iusiurandum ipsum, amplissimis Regni Poloniae M. D. Li-
thuaniae ordinibus causa huius nostrae legationis huc expediendae prae-
cipua, principialis ac essentialis extitit.

Cum enim in conventu Regni Poloniae generali VVarsaviensi, pro-
xime Warsaviae celebrato, fama publice percrebuisset, conventum in hoc
Regno Sudercopiae habitum , ac quid in eo et quoquo modo actum
constitutumque fuisset, scripto etiam in vulgus edito *) ac in Regnum Polo-
niae de industria perlato ibidemque sparso publicatum fuisset, non prae-
termittendum lllustrissimi senatores, amplissimique Regni Poloniae ordi-
nes censuerunt, quin de tota ea re, quae non solum Regni huiuś claris-
simi Sueciae statum, sed et dignitatem S. R. Mtis ac Domini utnusque
nostrum clementissimi complecteretur et aflficeret, diligenter cognosce-
rent. Quibus omnibus articulis transactionis Sudercopensis diligenter per-

*) Uchwały sejmu w Suderkópling wydał Karol w języku łacińskim, niemieckim
i szwedzkim. Cfr. Messenius Scondia illustrata T. VIII. str. 31. Nie mogliśmy się
doszukać tytułu tego druku, ani jego oryginalnego egzemplarza. Przedrukowano go w książ-
ce: £xegesis historica... commemorans causas, ąuibus amplissimi Ordi-
nes Regni Sueciae provocati Sigismundum tertium... Suecano exuerunt
diademate... Stokholmiae 1610, str. 147—160.



192

pensis et examinatis, rogabant S. R. Mtem, ut ipsius Mtis venia hisce
de rebus cum Illustritate Vra, tum et Dominationibus Vris uti senatoribus
Regni huius agere, ita uti fraternae charitati, quae nihil perperam agere
consuevit, nec non et fraternae benevolentiae aptum et consentaneum esset,
liceret. Neque vero dubitant 111. senatores Regni Poloniae M. D. Lithua-
niae ordines, clarissimos Regni huius Sveciae ordines in fide erga S. R.
Mtem ac Dominum suum clementissimum ac Principem haereditarium, cui
et naturae et haereditatis iure et iurisiurandi sacramento obstricli sunt, con-
stanter uti debent permanere et permansuros esse, ąuemadmodum etiam
id ipsum in illo ipso tractationis Sudercopensis scripto pałam professi
sunt: tamen, cum saepenumero ex diversis opinionibus multa praeter
Yoluntatem deliberatam et communem omnium in aliis quoque Regnis
solent obrepere, quae vel Principum authoritati, vel legibus ipsis vetustis
atque adeo saluti publicae repugnent, ita in illo quoque conventu Suder-
copensi diffiteri Regni Poloniae M. D. Lithuaniae ordines pro fraterno
candore non possunt, multa quoque eiusmodi intervenisse, quae nisi ma-
turo corrigantur consilio, gravem aliquam in hoc Regnum veteris ordinis
iustique imperii perturbationem afferre posse videantur.

Initium talium perturbationum esse solet, cum legitimo domino
praeterito ad consilia publica alieno vocatu convenitur, leges feruntur,
exactiones irrogantur, formuła gubernationis immutatur, minłstri Regii loco
moventur, quae R. Mtis propria sunt, ea in alios transferuntur: quae
quidem omnia quivis vel mediocriter rerum politicarum peritus, quantis
talia sint periculis plena et obnoxia, facile colligere ac diiudicare poterit.
Neminem autem in hoc clarissimo Sueciae Regno esse, Regni Po-
loniae M. D. Lithuaniae ordines censent, qui benignitatem S. R. Mtis
ac Dni nostri clementissimi atque adeo in hoc paternum Regnum suum
amorem ignoret, quique non facile idcłrco persuaderi sibi patiatur, ipsam
S. R. Mtem subditorum suorum rebus ac commodis quam optime pro-
spectum esse percupere, quin immo etiam eandem S. R. Mtem minimc
subditis suis conventum denegaturam, immo potius benigne authoritati
sua Regali concessuram atque indicturam fuisse, si vel res et rationes
Suetici Regni publicae atque adeo hoc tempore omnino illum neces-
sario desiderasse viderentur, aut certę illud prospexisset S. R. Mtas, ut
modus et ordo legibus S. R. Mtis consentaneus in eo obeundo servatus
fuisset; nullos etenim conventus rite et legitime in Regnis obire posse,
nisi consensu, voluntate, authoritate, immo et praesentia ipsorum Regum
fulciantur, neminem certę inficias ire posse arbitror.

Sed nihil certę, quod ad statum Regni istius, neque ad veteres usi-
tatasque in Suecia leges et instituta quicquam hoc tempore desiderari
potuisse visum est; prospexerat etenim S. R. Mtas, ut desiderata pax



193

Regno suo patefno Sueciae ab haereditario hoste Moscho constitueretur,
domestica etiam ita ordinata reliąuerat, ut hoc tempore nihil perturba-
tionis nihilque detrimenti metui merito debuisse videretur. Itaąue prae-
ter omnem spem et expectationem cum S. R. Mtis, tum omnium Regni
Poloniae M. D. Lithuaniae ordinum nulla urgente necessitate publica
(uti ąuidem ex ipsis eius conventus actis constat) is conventus Suder-
copiae habitus est: in quo instituendo primum legitimi Principis ac in-
augurati coronatique Regis assensus et authoritas defuit, ac ita quidem
defuit, ut etiam edicta quominus fieret intervenerint, quae tamen edicta,
quemadmodum et contra eius acta admonitiones et protestationes, mi-
nime locum habuisse visae sunt ; deinde vero constituta sunt illic per-
multa, quae S. R. Mtis iura, dignitatem et superioritatem directe labe-
factare ac quasi ex diametro oppugnare vidcrentuf, quae quidem in illo
ipso constitutionum Sudercopiensium scripto facile in oculos hominum,
qui non omnino lippiant, incurrunt, ut sunt: praeter institutum S. R. Mtis
privata authoritate conventus habiti, moti ab officiis Regii ministri, arces
in aliorum potestatem traditae, diplomatum Regiorum sublata autoritas,
moneta alieno nomine percussa, appellatio ad S. R. Mtem atque adeo
ipsa dignitas Regia muitis modis circumscripta.

Quibus omnibus diligenter revisis ac iustioris trutinae examini sub-
iectis nec non, quid talia periculorum secum vehant, optime intellectis,
III. senatores ac proceres nec non Regni Poloniae M. D. Lithuaniae
ordines III. Celsitatem Vram nostris legatorum suorum verbis obnixe
ac instanter rogant et obtestantur, ut 111. Celsitas Vra S. R. Mtis ius et
dignitatem in omnibus salvam, illaesam et inviolatam esse velit, id quod
certę ipsius sanguinis tam arctae coniunctioni III. Celsitas Vra debet,
debet itidem et Regni istius haereditarii saluti, quae maxime dignitate
Regia innititur. Dominationes itidem Vras, uti consiliarios Regni huius
haereditarii S. R. Mtis, quofum fidei, prudentiae, vigilantiae cura eiusdem
a S. R. Mte demandata ac concredita est, fraterne iidem Regni Poloniae
M. D. Lithuaniae amplissimi admonent, rogant et obtestantur ordines, ut et
ipsi quoque omnes in Ser. ac haereditarium Principem Regemque suum
coronatum eundemque semper clementissimum officiorum suorum rideique
partes diligenter expendunt, quae certę eo praecipue directae esse dc-
bent, ut dignitas, praeeminentia ac iura Mtis salva et illaesa conserven-
tur. Si qui vero sint (quod quidem in magnis Regnis difficile est ali-
quando evitari), quos res novae mutationesque delectant, eos privatorum
commodorum suorum de causa, publica pervertere velle statuant, neque
persuasionibus eorum, quibus tanquam validissimis arietibus animos hominum
quassare ac concutere solent, locum dandum esse censeant, immo illis po-
tius tanto fortius resistant, ut.talento sibi divinitus et a S. R. Mte eon-:

Dyaryusz sejmu wanz. r. i ^97. I ^



i?4 _

credito yjraviter se negotiatos fuisse ostendant ac toti mundo pałam
reipsa attestentur. Periculosissimae etenim, immo ut magis proprte dicam,
perniciosissimae sunt Regnis omnibus mutationes, praesertim eae, quae legi-
timi haereditariiąue Principis ac supremi Domini coronatique Regis iura per-
vertere ac violare nituntur, quae certę, nisi etiam Mte ipsa divina, per
quam Reges regnant et potentes iura decernunt, violata, nequaquam vio-
lari nec posse, nec debere: certum esse, Galliarum florentissimum ac po-
tentissimum Regnum a triginta sex, Belgium quondam divitiis tumens a
viginti septem (nisi me fallit memoria) annis assiduis armorum civilium
stridoribus, in propriis grassantium visceribus, excruciatum, turpi madens
cruore, squallidum, discerptum, desolatum, ac pene humi prostratum
exempli loco satis esse, proh dolor. oculis nostris lugendum ac gemen-
dum exponunt. Verum enimvero, talia quidem ab initio homines vafri non
solent aperte aggredi, sed sensim ex iis ac minutim semper aliquid
decerpere, ut ita non sentientibus, immo ne fucum quidem subolfacien-
tibus- fidelibus subditis, eius generis cuniculis paulatim subactis, tolum
postea Regni statum facilius conyellant, suasque opes et potentiam fir-
ment. Debere hoc itaque III. Cełsitudinem Vram, debere Dominationes
Vras pro amore debito in patriam, amore, fide, observantia in S. R.
Mtem, Dominum ac Principem suum haereditarium, Regem coronatum
eumdenque semper clementissimum, talibus conatibus obviam ire, easque
leges, constitutiones ac tales confoederationes, quae S. R. Mtis dignitati,
praeeminentiae ac regalibus Mtis iuribus piane sint contrariae, easąue
directe quasi ex diametro oppugnant, penitus abrogare et abolere, iisque
małe iam caeptis consiliis, pro sua qua in hoc Regno poUent et pru-
dentia et authoritate, extemplo cursum reflectere, ne iis debilitato quo-
dammodo capite postea totum Regni corpus małe habeat.

De Sacra quidem ac Ser. R. Mte CeLsitas Vra ac Dominationes
Vrae certo certius sibi persuadere et pollicere velint, quod etsi hoc tem-
pore S. R. Mtas gravissimis ac certę opinione multo gravioribus curis
de uiiiversae Christianitatis commodis promovendis et procurandis di-
stenta sit, nunquam tamen Regni huius sui haereditarii curam inter-
mittet, et tanto minus iura sua supremae Mtis ab ullo unquam hominum
refringi labefactarique patietur. ea vero, quaecunque salva dignitate iuri-
busque regalibus fideles subditi rite et suo ordine a S. R. Mte humil-
lime expetiverint, id omne omni procul dubio, quodcunque illorum com-
modis augendis et propagandis facere videbitur. S. R. Mtas pro sua in-
nata benignitate ac munificentia regali praestabit semper libentissime.
Ipsa vero interim III. Celsitas Vra ipsacque Dominationes Vrae amore
debito, observantia, fidelibus studiis et obsequiis eandem S. R. Mtem
prosequi debent, ac certę merito, dum quidem ipsos eadem nulla re



'95

aggravat: quin immo potius ąuorundam etiam in se ofTensas (ac quidem
quod a suis, a quibus minime laedi opportuit, profectas, tanto portatu
graviores) Regio tamen piane animo (qui proniores in humanitatem,
quaiii saevitiam semper esse et debent et solent), Regali inquam (ac
certo affirmo) animo eas perferens, modo erroris emendam videat, cle-
mentissimum Principem ac magis certę patrem benignissimum sese cui-
que subditorum suorum et nunc praebet, et futurum liberalissime poili-
cetur; communibus vero Christianitatis rebus, in quibus etiam clarissi-
mum hoc Regnum Sveciae continetur, summo conatu ac studio, magnis-
que assidue iis invi2^ilando. consulit laboribus.

Quemadmodum itaque de Ul. Celsitatis Vrae ac 111. Dominationum
Vrarum, nec non de omnium huius Regni Sveciae ordinum amore debito.
fidelitate costanti in S. R. Mtem nihil piane Regni Poloniae M. D. Li-
thuaniae amplissimi dubitant ordines, quin immo potius de i psa Celsitu-
dine Vra ac de Dominationibus Vris Regnique huius ordinibus omni-
bus optima quaeque semper sibi poUicentur, ita eundem quoque suum esse
ac permansurum semper in S. R. Mtem constantem, immotum ac im-
mobilem animum amplissimis Regni huius ordinibus omnibus certo con-
stare desiderant et percupiunt. Quem quidem suum animum uti semel lam
satis superque attestati sunt, dum sponte voluntateque sua Regno ad S. R.
Mtem delato, illi ipsi fortunas, libertates, vitam immo et ipsam liberalissime
devoverunt, ita et nunc quoque pro Mtis ipsius dignitate, salute, iuribus rega-
libus omnia ea, ac charissima quaeque pro morę gentis Poloniae. qui Principum
suorum dignitatis vindicandae causa vitam contemptui semper habuerunt, im-
pendere se esse semper paratissimos profitentur, idque tam coniunctis ac mu-
tuis cum Celsitate Vra ac III. senatoribus, nec non caeteris Regni huius ordini-
bus, tam coniunctis inquam et animis et consiliis et auxiliis, quam et sigilla-
tim ipsi quoque per se omnes Regni Poloniae M. D. Lithuaniae aliarumque Rfe-
gno Ducatuiqne adianctatum provinciarum, Ducatuum nec non civitatum
principaliorum omnium ordines amplissimi S. et Ser. R. Mti prompti-
tudinem fidei, servitiorum ac subiectionis suae lubentissime ac liberalis-
sime semper oflerunt ac poUicentur, hac nostra praesenti attestando
oratione, se quodcumque ad vindicandam vel minimam suae Mtis Regio
ipsius nomini illatam iniuriam pertinere videbitur, nihil quicquam in se
desiderari unquam passuros esse, quod itidem Ul. senatores nec non Regni
Poloniae M. D. Lithuaniae ordines generaliter omnes de Ul. Celsitate
Vra ac Regni huius Sveciae ordinibus omnibus certissime sibi, immo
omni semota tergiversatione, indubie poUicentur.

Quod superest, obnixe ac instanter petimus, ut ad singula lega-
tionis nostrae ca pita scripto authentico responsum obtinere possimus,
cum id nostra permultum interest. ut Regni Poloniae M. D. Lithuaniae

13*



196
stach
Posty: 496
Rejestracja: 19 cze 2010, 03:48

Re: DYARYUSZE SEJMOWE R. 1597.

Post autor: stach »

ordinibus, a ąuibus praesentis legationis munus non gravate obeundum
suscepimus, nos summa fide et diligcntia mandata eorum obivisse com-
probare responso possimus authentico, ab 111. Celsitudine Vra ac Do-
minationibus Vris arnice ac fraterne in manus nostras consignato.

3.

Responsum 111. Principis Caroli... Sudermanniae etc. Dacis, simul ac Regni
8veciae senatomm ad ea, quae nomine... senatomm et ordinum Regni Polo-
niae M. D. Lithnaniae Stanislaas Dzyalinski, Stanislaus Czykowski et Nico-
lans Sapieha in Snecia legati tam rerbo ąuam scriptis protnlerint, actnm
Stockholmiae 23 Octobris Anno MDXCVI.

111. Princeps etc. etc. nec non 111. D. Senatores Regni Sueciae
pro salutatione et studiorum oblatione gratias agunt maximas, offerentes
sese yicissim Senatui et Ordinibus Regni Poloniae. M. D. Lithuaniae, ad
benigna mutua atque fraterna ofticia, ąuibus gratum fuerit, Regnum Po-
loniae cum hoc Regno sub uno Regę, cuius Imperium venerantur, non
tantum agnoscunt, omnis felicitatis incrementis augeri.

Inter caetera admiranda Dei praepotentis in orbe terrarum opera
vix ąuicąuam magis mirum videri potest, quam yinculum seu series,
qua homines mortales a mundi primordio gubernari et societatem eo-
rundem rite conservari compertum sit; modo etsi longe differenti, ple-
rumąue etiam confuso, attamen hactenus interitus in universum inex-
perte (sic): alibi scilicet unum, alibi pauciores, nobiliores et sapientiores,
nonnullibi plures, aliquando multitudinem praeesse constat. Et nihilo secius
in tanta hominum et nationum varietate et gubernandi inaequalitate im-
peria subsistere, nec non usque ad finem mundi duratnra esse, nemo
non sapiens admiretur; ac singulari Dei bonitate evenire, non fateatur,
idque potissimum, quo omnia imperia omnium gentium tendere videri
Yolnnt, ut Deus rerum conditor celebretur, iustitia sarta tectaque con-
servetur. Primum tamen et praestatissimum inter tam diversas guberna-
tionis formas semper habitum est unius, adhibito tamen prudentum
consilio, imperium, id enim ab uno Regę, sicut corpus humanum cum
tota compage abs uno capite, rectius regitur, ut 111. D. Legati prudentęr
in initio orationis suae adduxerunt. Commemorantes pristinam amicitiam
inter haec duo Regna, Sueciam et Poloniam, longa annorum et Regum
serie, yidelicet Erici XIII, Caroli Canuti, Gusta vi, Johannnis III, Sueciae
Regum bonae memoriae, cum Ladislao Regę Poloniae. Alexandro Duce
Lithuaniae, Casimiro Magno, Sigismundo Primo et Secundo, Poloniae
Regłbus laudabilis recordationis; tum quoque potissimum non ita pri-
dem longe augustiorem atque arctissimam, Sigismundo Sueciae Principe
in Regem Poloniae liberis suftragiis spontaneaque voluntate electo, ho-



197

norifica semper fuit et est utriąue Regno amicitia, Poloniae hactenus
plerumąue quaestuosa, Sueciae vero gratissima, praesertim nunc, quod
uni Domino duo clarissima Regna obediant: quo nomine etiam, M. D.
Legati uberius testantur, non tantum sese, verum etiam universos amplis-
simi Regni Poloniae et M. D. Lithaniae ordines S. R. Mti omnino esse
devotos.

Ad comparationem corporis humani cum Regno quod attinet, ea
est ratio capitis in corpore, quae dignitas Regis in Regno, apta quidem
ac valde concinna similitudo et magnae eruditionis argumentum, imita-
tione Menenii Agrippae apud Livium: attamen Suecis, Regum suorum sem-
per amantissimis, minime inculcandum erat. Nam de statuum Regni Poloniae
in S. R. Mtem observantia nemo quaestionem movit, quam non neces-
sitate, sed voluntate in Regnum Poloniae accersiverunt: illos fama ad
eius electionem pellexit. Suecos vero ius sanquinis haereditarium, cum
yirtute coniunctum, Regi devincit; illi, quod libera voluntate ipsum Regem
susceperint, singularem propcnsionem et gratitudinem in matemum ge-
nus Regium testatati sunt: at Suecos promptitudine et amore in Regem
Regiamque familia m, quis unquam uUi dixerit esse secundos, qui sum-
mam rerum Regni vetustissimi, quod suffragiis cesserat, perpetuo iure
haereditatis Regali propagini masculae consignarunt, nuUa alias legum
vel privłlegiorum Regni antiquatione facta. Fatendum quidem est, nihil
magis naturae consentaneum esse, quam corpus cum omnibus membris
ac universa compage a capite gubernari: idque Regi in Regno iure com-
petere, ea tamen conditione, ne membrorum, quibus parendum est, offi-
cia confundantur, nec praeter leges quicquam, habita denique ratione,
si Rex, qui rerum potitur, intra vel extra Regnum fuerit costitutus.

Quaeruntur Domini Legati de conventu Sudercopiae habito, de quo cum
in Polonia percrebuisset, non praeterire potuisse status et ordines Regni
Poloniae et M. D. Lithuaniae. quin de tota ea re, quae in eodem con-
ventu et quomodo acta fuerit, quae non solum Regni huius clarissimi
statum, sed et dignitatem S. R. Mtis laederet et afficeret, diligenter co-
gnoscerent, nam nihil quod ad statum Regni istius neque ad veteres usi-
tatasque in Suecia leges instituta quicquam hoc tempore desiderari po-
tuisse. illis visum est. Prospexerat etenim S. R. Mtas hinc profectura,
ut desiderata pax Regno huic suo paterno Sueciae ab haereditario ho-
ste Moscho constitueretur, domestica etiam ita ordinata reliquerat, ut
hoc tempore nihil perturbationis, nihil detrimenti metui merito debuisse
videretur: quamobrem praeter omnem spem acciderit, cum ipsius R.
Mtis, tum et omnium Regni Poloniae et M. D. Lithuaniae Ordinum, ut
nuUa urgente necessitate publica (uti quidem ex ipsis eius conventus
acUs constat) is conventus Sudercopiae haberertur. Itaque omnibus arti-



198

cuHs Łransactionis eiusdem diligenter perpensis et e>caminatis, rogasse
S. R. Mtem. ut hisce de rebus cum III. Principe et Regni Sueciae Con-
siliariis fraterne agere possent; et licet de fide et integritate Sueco-
rum erga S. R. Mtem non dubitarint, tamen cum ex animorum distra-
ctione praeter propositum nonnulla Principum authoritati vel legibus
ipsis repugnantia soleant obrepere, ita amplissimos Regni Poloniae Sta-
tus et Ordines non disfiteri, multa quoque Sudercopiae intervenisse, quae
nisi maturę corrigantur, gravem aliquam in hoc Regnum veteris ordinis
ii'stique Imperii pertubationem afferre posse videantur; idque semper ta-
lium perturbationum initium esse. cum legitimo Domino non solum prae-
terito, sed et piane vetante, ad consilia publica alieno privata authori-
tate Yocatu convenitur, leges feruntur, exactiones irrogantur, formuła
gubernationis immutatur, ministri Regii loco moventur, aices in aliorum
potestatem traduntur. diplomatum Regiorum toUitur authoritas, moneta
aliena effigie cuditur, appellatio ad S. R. Mtem atque adeo ipsa dignitas
Regia multis modis circumscribitur, et quae Mtis R. sunt, in alios trans-
feruntur: quae omnia S. R. Mtis iura, dignitatem et superioritatem dire-
cte labefactare, ac quasi ex diametro oppugnare videntur illis. qui om-
nino non lippiant. His omnibus diligenter revisis ac iustioris trutinae exa-
mini subiectis, senatus et ordines Regni Poloniae et M. D. Lithuaniae per
dictos Dominos Legatos obnixe orant et obtestantur. ut dignitas et lus Re-
gium in Suecia inviolatum atque illaesum S. R. Mti conservetur, ob-
viamque eant M. D. senatores malevolorum conatibus. easque leges, constitu-
tiones ac tales confoedcrationes, quae S. U. Mtis dignitati, praeminentiae
ac Regalibus iuribus piane sunt contrariae et ex diametro oppugnantes,
penitus abrogentur et aboleantur, iisque małe iam coeptis consiliis ex-
templo cursum reflectant. Contestantibus proinde statibus Regni Poloniae
et M. D. Lithuaniae, sese vitam et fortunas pro Mtis eius dignitate, sa-
lute, iuribus Regalibus velle impendere, coniunctim cum Regno Sueciae^
pariter sigillatim, nec unquam passuros esse, quicquam in ipsis desiderari,
quod ad vindicandam vel minimam iniuriam R. Mti illatam pertinere
Yidebitur; adiuncta insuper seria admonitione ad Suecos fldei et obser-
vantiae erga Regem, et alia plura, quae in ipsamet oratione fusius ex-
ponuntur.

Gratum quidem fuit offigium amplissimi senatus et ordinum Re-
gni Poloniac et M. D. Lithuaniae, quod per praeclaram hanc legationem,
quantum in ipsis fuerit. non solum, si quid exortum erat dissidii, diri-
merę, sed et mutuam amicitiam recolere videantur, ex eo enim summa
illorum in Mtem R. fides et observantia et in Regnum benevolentta
elucet; accidit tamen praeter III. Principis ac senatorum et ordinum Re-
gni Sueciae expectationem, ut tam acerbam suspitionem apud socios et



199

amicos praesertim incurrerent. Usque adeo non leviter sita est fides
Suecorum, ut gravissimos viros inanis rumor perculerit, aequum non erat,
eoque gravius, quod criminis laesae Mtis accusari videantur, a quo sem-
per Sueci abfuerunt longissime. Oportuerant enim antea status et ordi-
nes Regni Poloniae melius de Sueticis negotiis instructos esse, quam de
tota natione tam sinistram suspicionem, perturbati scilicet status Regni
huius et Regiae dignitatis prostitutae, conciperent: sed nimore, quem
in Polonia longe maiorem fuisse constat, quam ipsimet legati hic re ipsa
experiuntur, ista evenisse non est dubium. Admonitio quidem inter
aequales et socios admittenda est, at tam gravis censura, scilicet: non
disfiteri ordines Regni Poloniae et M. D. Lithuanie, multa Sudercopiae
intervenisse, quae graveni aliquam in hoc Regnum yeteris ordinis iusti-
que imperii perturbationem afferre videantur, dignitatem R. Mtis et su-
perioritatem directo labefactatam esse etc. etc, — aliena ab officio et mu-
tua benevolentia; quod falcem in alienam messem immittere yideantur
et ea attrectare, quae ad curam statuum et ordinum Regni Sueciae, qui
nihil sibi prius et antiquius duxerant fide et obedientia erga Reges, me-
rito pertinent, neque ullius magis quam illorum interest, non mutari ius-
tam Rpcae formam, sed si quid mutatum est, in integrum restitui.

Coactus est Conventus Sudercopiae ab III. Principe, quem S. R.
Mtas cum senatoribus Regno praefecit: habitus autem non levibus de
causis et quidem pro parte in ipsis actis conventus expressisi quae haud
dubio omnibus recte sentientibus non carere necessitate, uti legatis per-
suasum est, yidebuntur. Necessario enim ad conventum descendisse con-
stat, nec ibidem quicquam contra dignitatem Regiam vel iura patriae
conclusum, aut novas leges latas, sed receptas executioni mandatas esse;
quod conservat tranquillitatem religionis pro ratione Regni huius, leges
exequitur, toUit confusiones politicas, stabilit Regium iuramentum et
tabulas haereditarias, id magis confirmat iura Regis quam debilitat. Quare
nemo dubitaverit, ipsammet quoque Mtem R. sancte et inviolabiliter ista
servari velle, nec ad Mtis dignitatem aut iurium Regaliorum amplificatio
nem et illustrationem quicquam magis accomodum existimare; habitus
enim est conyentus pro commodis Regis et Regni, nullam vel sedi-
tionem, vel inobedientiam contra Mtem R. spirans, neque R. Mte nesciente,
ccrtior enim facta est et conventus et causae. Nam singula capita delibe-
rationis ad S. R. Mtem attulit Arziowski i), qui Kalendas Augusti anno

•) Listy Karola i stanów szwedzkich zamieszczone są w publikacyi : Svenska Riks-
dagsakter... genom E. Hildebrand. III. dclen. Stockholm 1900 str. 549—553:
Hcrtig Karl till konuiig Sigismund om den till S6derk6ping utlysta riks-
dagcn. Stockholm 1595 den 29Juli, IRikets rads skrifvelse till kon. Sigis-
mund om riksdagcn i Soderkoping... 1595 den 30 juli, zaś owe wspomniane



200

praeterito expeditus et secundo vento vectus, brevissitno tetnpore ad
Regem pervenit; protestatus est Rck^), sed re confecta. Notum quidem
est, ius convocandi summo Principi competere, at intra Regnum consti-
tuto, neąue dum aliąuando aliter factum legimus. uUo unquam tempore
tam stricte observatum est, ut crimen laesae Mtis inciderent, si ii, quibus
summa rerum commissa sit, Regę absente comitia indixerint, dummodo
fidei datae aut iuramento non contrayenerint. £xempla hoc Regnum
habet domestica, et aliąuando Regę in Regno constituto, praesertim
Christierni I. et Johannis II. Regum tempore, cum languere effectus iura-
menti Regii coeperint, quod Regę absente facile potest evenire; non
est igitur, quod criminetur aliqiiis, qui in quieta Rpca quietem non ca-
pit, coactum et habitum conventum. £xempla externa non desunt, tum
et homines politici doctissimi antę multa saecula, tam Romanae quam
nostrae religionis. quibu8 multis rationibus probatur, illaesa Mte posse
fieri conventus propter Regis absentiam, et contra ius gentium et mo-
rem maiorum facere ipsis videantur, testante Cominaeo, qui praeclarum
communis concilii habendi institutum, praecipuum Regni robur et firma-
mentum, convellere moliuntur. Sub Edoardo Secundo in Anglia, sub
Carolo VIII. et Ludovico XI, in Gallia, et haec quoque sunt Regna hae-
redi.taria, comitia habita sunt Regę praesente. In Germania nihil est
novi convenire status invito Imperatore, et recens memoria est, conve-
nisse aliquos in Polonia Regę et quidem Sigismundo III. invito, prohi-
bente ac contra protestante et quidem intra Regnum constituto; quod
tamen nolunt meminisse, ut alios accusent, aut sese alienis exemplis ex-
cusent. Lici tum enim omnes iudicarunt conventum, qui publice gravi ex
causa cogitur, qui est non contra utilitatem Regis et Regni, licet sit con-
tra voluntatem Regis longius absentis. Confoederationes S. R. Mtis digni-
tati, praeminentiae ac Regalibus iuribus piane contraria et ex diametro,
ut inique obiicitur, repugnantes, initae non sunt. Seditionem sapiunt ista,
quae Suecorum animos non invasit, testantur ipsamet acta publica; con-
iuratio est privata, subdola, noxia Regi et Regno. Licet igitur comitia
indicere, quoties Rex non oppugnatur, sed propugnatur cum Regę Re-
gnum, praesertim cum piane praeter legem sit, Suecos laesae Mtis ac

punkty deliberacyi sejmowej tamie str. 553 — 558. Puncter, som skole forhandlas pa
riksdagen, tilsllnde k. M. till Sverige och Polen med Artziolski den 30
lulii... 1595.

*) Protestacya Zygmunta III, tu wspomniana, zamieszczona jest w wyi wymienionej
publikacyi na str. 558 — 560: Konung Sigismunds svar pa radets skrifvelse med
underrftttelse om riksdagen. Krakau 1595 den 28 september, oraz w broszu-
rze: Ausa 111. Principia Caroli Sudermanniae Ducis adversus Ser... Sigis-
mundum III. Dantisci 1598 k. 79 b. — 81.



201

cusari, quod convenennt, cum nulla legę id ipsis vetitum esse constet.
at Regibus quidem absque uiiiversaii consensu populi iegem uUam eon-
derę, sed ex praescripto legum, cum consilio et assensu senatorum, Re-
gno ut praesint, tcneri.

Causas graviores dicti conventus accipite: primum aes alienum,
stipendium militibus, ąuorum egregia virtus omnibus testata est, non
solutum, tum etiam dos consignanda, ad quae extraordinana coliatione
opus erat, quae sine conventu, vel ipsomet Regę praeseiite, imperari
legibus Sueticis non licet; ex re Regis erat, cuius est aes patris alienum
dissolvere et Regni, quod nisi incolumi fide incolume stare nequit. Altera
causa erat forma gubernationis a R. Mte praescripta, in qua nonnuUa
pro ratione temporis, ob praeproperum suae Mtis in Poloniam discessum
€t alias diyersis eiusdem Regni negotiis occupationes, videbantur deside-
rari. adhibitis legibus et iuramento Regio, cui status et ordines Regni
fauius maxime innitendum esse censent; ob religionis dissidium. quod
nullum erat, cum ius haereditarium Regiae huic familiae cederet. Opor-
tuerat quoque huic formulae gubernationis senatorum consensus et suf-
fragia accedere, sine quibus ipsimet Mti R. de legibus nostris vetitum
cst in gravioribus Regni negotiis aliquid statuere. Haec de causis con-
ventus habiti, licet plures possent enumerari, sufficiant; nunc capita ibi-
dem conclusa despiciamus.

Regis Mtem laesam esse contendunt, quod nonnuUi ab officiis re-
moti sint, quod non ratae habeantur Regis litterae, quod dcnique pro-
Yocatio ad Regem sublata sit, et plura alia; ad quae articulatim, quo
magis innocentia animis recte sentientium insideat, respondebitur.

Sunt nonnuUi redacti in ordinem, nemo it inficias; at si causam
111. D. Legati cognoscerent, non iniuste: aliqui enim salvo iuramento
Regio praeesse non possunt, aliqui unłversali statuum concordiae refra-
gantes, non Sudercopensi, sed et longe yetustiori, tum et illi, quae Regio
iuramento haud ita pridem est confirmata, seipsos tanquam membra avulsa
a toto corpore segregarunt, non absque suspicione rerum novarum, quibus
plerumque studere solent, qui nihil antiquius ducunt, quam summo Prin-
cipi absque differentia aequi bonique Rpcae complacere, et hac ratione
alterius incommodo exurgere, interea tamen legibus et privilegiis commu-
nibus tranquilli gaudere et frui non prohibentur. Considerandum prae-
terea est, Regni huius officia digniora non immediate ab ipso Regę, etiam
in Regno constituto, nisi primum, si in consilium assumendus consilia-
rius, senatorum, si in aliud magnum ołficium, ex tribus uni, provin-
cialium vota cesserint, iuste largiri posse; quin et tantum abest, ut Regi
praesenti minores iudices aliter constituere liceat: at extra Regnum
constituto, per vicegerentem, quo officio Regni Dapifer, uti hic appel-



202

lant, antiąuitus Regę absente legę quadam fuiictus est. Testantur ex-
pressae leges ac diversorum Regum priyilegia et Regni constitutiones
celeberrime ab annis ąuingentis, tum quoque Unio horum trium Regno-
rum, Margarethae Reginae, Erici, Christophori, lohannis II., Christierni I.
et II. Regum tempore.

Ad proYocationem sive appellationem, uli vocant, veniendum est;
neminem latere potest, Deum rerum humanarum custodem supremum
magistratum instituisse velut asylum et perfugium miseris, unde etiam
extrema meritis ad Reges et eos, qui rerum potiuntur, et hic ad eos
provocare licet, quos Rex summa rerum praefecit. Idem mos in provin-
ciis populi Romani invaluit et aliorum Regum observatur, quotquot latius
imperant; si liceret sontibus aut obaeratis provocare ad ipsum Regem,
quis litium esset finis? quando reprimerentur crimina? De summa Reipu-
blicae et gravioribus causis ad Regem provocatio est. Nihil fit praeter
morem aliarum gentium; nulla est appellatio ex Lusitania neque ex
Neapoli, quae duo Regna per proreges reguntur, nec a provinciis Bel-
gicis, qui per gubernatores, in Hispaniam, cum tamen ex dictis Regnis
et provinciis homines primarii et senatoriae dignitatis in curia Hispanica
negotia suorum popularium, habita ratione legum et privilegiorum, ver-
sant atque procurant. At qui sunt iam in Polonia, ipsamet Mte R. ex-
cepta, negotia Suetica tractantes, noverunt Legati? An ipsimet iudicarint
ipsos in alieno Regno constitutos rebus Sueticis recte posse consulere,
ac ut plures etiam nostforum popularium senatoriae dignitatis ibidem
essent, nullo tamen iure Sueticas controversias eo trahere liceret; neque,
hoc Suecis peculiare ius est, sed apud omnes gentes peraeque obser-
vatur, nam nunquam constat, aliquem Regum causas sive controversias
unius Regni in altero decidisse, nisi Regnum illud alteri sit subiectum.
In Regno declinans forum competens, excidit causa. Regi provocatio non
est sublata. sed potius reservata in foro Mti Regis Suecorum compe-
tenti, adusque Regis adventum non praerepta interim Regi absenti pote-
state, alios vice sui iudices, in Regno tamen, certae causae dare et sub-
stituere, habiles quidem ac de iure sufficientes, adiunctis assessoribus uti
par est Regi enim soli, absque iusto examine actoris et rei et assesso-
ribus condignis et neutralibus, etiamsi in Regno fuerit, sententiam ferre
non licuit, quin et tantum abest. ut subselliis omnis generis iudicium in
omnibus provinciis Regni huius rite pro morę et legę scripta nostra
administratis, a superiori provinciae cuiusque tribunali, nullam in gra-
vioribus negotiis leges admittant provocationem ad Regem in Regno
commorantem, prout clare liquet ex codice legum nostrarum, titulo de
iure Regali: quanto minus licebit Regi extra Regnum constituto, quod
tamen si fieret, dedecus et praeiudicium Mti Regis et Regni non subacti



203

adferret, quod summum forum iustitiac in alieno Rei^no, loco incerto,
exilii instar divagari videretur; multum praeterea incommodi foret metu-
endum ex longinquitate itineris et sumptuum magnitudine, si in ł'oloiiiam
esset provocandum, unde indisputabiliter ius Regni vetustissimum, omni-
bus gentibus sacrum et inviolabile, tandem expirare esset necesse.

Deinde ąuaeruntur M. D. Legati Regias literas et diplomata rescin-
di: quae Regiae sunt exosculantur, quae vero non, id est, quae praeter
Regis aut Regni commodum. dignitatem, aut si Sua R. Mtas penitus consi-
deraret, voluntatem scriptae sunt, eae ita excipiuntur, ac si pro com-
perto habeant Sueci, S. Mtem nec literis nec facto quippiam velle» quod
non sit conforme legibus, Regio iuramento confirmatis, vel ad utilitatem
et vetustissimam Regum ac Regni dignitatem conservandam non spectet;
hae suspenduntur, ut dexterae et sigillo Regio honos servetur et R.
Mtas interim maturius deliberet. Igitur diceret aliquis, plus sapieritiae aut
potestatis subditis tribui, quam Regi; minime, de Regali potestate non
ambigimus, quam tamen Alphonsus Arragonum Rex legitima voluntate
definiyit, cum diceret: Regibus esse licita, quae honesta, eosque ea posse,
quae iure possunt; et Honorii digna vox est Mte regnantis. se Pfinci-
pem legibus alligatum profiteri: legibus enim Sueciae Reges sunt cir-
cumscripti. Non sunt paria, quae mandantur, sed modica semper sunt
initio, quae sub finem maxime noxia sunt civitatibus et Regnis. In Gallia,
ubi est haereditarii Regis imperium, intemperata largitio, incolumi Regis
Mte, frequenter tollitur; non in Gallia tantum, sed et in Suecia, ius est
vilissimo cuique iuris patrocinio, se et sua contra Regem tuendi: ut si
quid ad instantiam actoris vel rei, ad falso narrata, a Regę rescriptum
sit, id illaesa Mte et quidem non interrogata eliminari ac piane rescindi
consueverit. Aliquando et ipsimet Reges alunt pauperum advocatos, qui
audacissime Principum rescripta, sive immisionis sive inhibitionis et alia
eiusmodi, non solum obedire recusant, sed et impune pałam oppugnant.
Si hoc privatis licet, qua ratione in Regni gubernatione, Regę extra Regnum
constituto, id obtrudi potest, quod ipso iure licet evertere, quodque
aliquando ipsi Mti noxium est? Principem et senatores incessunt cri-
mine laesae Mtis, quod ad reprimendam privatorum łicentiam, non viola-
tionem R. Mtis decreverunt non habendam rationem Hterarum, quas optimo
Regi pessimi interdum homines et rerum Sueticarum imperiti in perniciem
Regis et Regni extorquent. Aliquando ad homines privatos, quorum nulla
in exequtndo est, nec merito esse debet, potestas: quid hoc aliud est,
quam si quis id pedibus Beri vellet, quod manibus oporteret, unde quod
ipsimet Domini Legati prudenter dixerint, membrorum officia confundi,
languere omnia, turbari ordinem et tandem dissolutionem totius corpo-
ris, procul dubio subsequi necesse est. Si quid esset, quod sua Mtas in



204

hoc Regno alicuius roomenti curatum vellet, nonne pro morę omnium
gentium ad ipsos, qui Regno pfaefecti sunt, merito rescriberetur, ea apud
Reges authoritate semper fuerunt, et ąuidem merito, praesides provin-
ciarum, ut ad eos Regia iussa tenderent, et per eos, quod ex usu fuerat
vel exequeretur, vel si noxium ac iniąuum, Regi rescriberetur; quanto
minus decet eos, qułbus totius Regni cura commissa est, praeterire. Con-
trarium tamen plerumque fit, ut ab aliis aliquando primum rescire opor-
teat, idque infinitis delationibus nostrorum popuiarium, qui diversas literas
conquirunt et ad diversos, ubi sese existimant esse commendatiores, non
ut Regi vel Regno, sed quod ipsis expediat. Percrebuit hominem quendam
ex Polonia non ita pridem attulisse literas Regias, perperam impetratas
de summa aliquot millium talerorum nomine debiti alterius quamprimum
persolvendo. quae summa antę aliquot annos est persoluta. Nonne igitur
merito habenda est ratio literarum? Tum et aliae literae in Regnum insi-
nuantur, quae 111. Principem et alios complures dubiae erga R. Mtem
fidei manifeste argunt, suppresso tamen nomine, et subditos, plebeios
praesertim, ad inobedientiam excitare videntur. Cuius intuitu fortassis
D. Nicolaus Flemmingius *) etiam ausus est, sese toti Regno opponere: con-
scnsit Rex; si fecit, haud dubie non suo, sed pravo aliorum consilio et
suo Regnique incommodo. NuUa enim res Regnis perniciosior est, quam
discordia, si fortassis eo 6t, ut per unam factionem, aliam quam putat,
sed immerito, opprimat; si alteram per alteram, universum Regnum pa-
triam suam perdet. Galliae et Belgiae exemplum, quod a M. D. Legatis
propositum est, reponitur: non enim ex inobedientia gentis Galliae erga
Regem tot calamitates inciderunt Galii, quam violentis, artificiosis et diu-
turnis technis eliminandi religponis protestantium, unde tot annorum mutuis
caedibus, rapinis, stupris, incendiis, sacrilegiis attritum est Regnum et animi
hominum ita exacerbati, utbellum civile inimmortale delapsum esse videatur.
Nec facile quisquan) dixerit, uter successu tempofis potior sit futurus, nam
dum una pars de propaganda, alia de tuenda religione laborant, apud
neutram ullus religioni locus hoc tempore relictus esse videtur, ipsis
Regibus et principibus sanguinis pro parte exstirpatis, aliquibus praedae
aliorum misere expositis: et dum mutua yiscera confodiunt, invadit tertius,
religioni quidem deditus, at fortassis Regni Galliae longe cupidior, cui
pro sumptibus Regna hactenus accedere consueverunt.

D. Nicolaus Flemmingius facta pace conscribit, cogit, alit exerci-
tum; ad quid? ut piane absumat, si quid abs hostibus relictum fuerit, sub-
ditos pace perdat, quos bellum servavit, quosque iam ad ossa, sanguinem
et meduUas exsugere infiniti conqueruntur. Moveat Suam Mtem miseria et

') Gubernator Finlandyi.



205

calamitas provinciae Finlandiae, quae toto hoc bello anteacto Moscho
finitima, praedae et excursionibus exposita, coUocata quoque plerumąue
ibidem a nostris belli scde, nunc longe misere exhausta est sumptibus
militis non necessarii, pariter ac annona, unde etiam plurimos e medio
sublatos esse constat. Tenetur Rex iureiurando insontes et egenos a quo-
rumcumque iniuria protegere, vindicare et pacem publicam conservare.
Quanto igitur prudentius Sua Mtas tollet, non alet discordiam tam
gra vi subditorum afflictione, qua absque dubio Deus ipsemet offenditur:
imperet S. R. Mtas deponi arma, iudicio sese sistere, quibus controversia
intercedit; hoc optimi pientissimi ac Christianissimi Regis est officium, ci-
vium manus a mutuo sanguine cohibere; interim scribat, iubeat S. R.
Mtas: quae ex usu sunt Suae Mtis et utilitate et decore Regni, mutuo-
que iuramento conformia, ea fideliter exequentur, quae aliena videntur,
deprecando suspendentur. Et uti a sententia Philippi Macedoniae Regis
quidam Mahetas ad eundem Regem melius informandum provocavit, ita
et Sueci, et orant 111. Princeps et senatus, ne Sua Mte regnante, sese
vicem gerente, senatoribus consulentibus, iura Regni, quibus nihil antiquius
esse potest, labefactentur. Carolus V. hospitio in Gallia admodum libe-
rali a Francisco Regę exceptus, cum ad petitionem dicti Regis, qui ipsum,
dum ibi esset, Regem Galliae appellavit, nonnuUos barones et equites
crearet, tamen postmodum disputatum fuit, invalidum fuisse, quod factum
erat in Regno alieno, ubi ius ipsius Mtis non potuerit intrare, salva
utriusque Regni dignitate; nusquam enim iura Mtis, nisi in Regno, cuius
siint, legitime conservantur, sive per Regem, sive per vicemgerentem»
transportata vero in alienum Regnum, facile eiusdem claritate officiuntur,
nisi alterutrum parere oporteat Habemus leges scriptas et habemus
constitutiones Regni celeberrimas, tempore Margarethae Reginae, Erici
decimi tertii, Alberti Regum et aliorum, non abolitas, non antiquatas, qui-
bus expresse cautum est, Regni negotia Regibus absentibus per indige-
nos consiliarios atque primates et magnos Regni officiales curari debere
nec Regum extra Regnum degentium iussa aliter, quam per ^enatum con-
sulta fuerint, oportere exequi. Claris legibus et iuramento Regum, deni-
que tabulis haereditariis id cautum est; extant tabulae inter Gostavum
Regem et Ericum decimum quartum filium, cum in Angliam matrimonii
causa cum Elizabeta Regina erat profecturus, ubi expresse obligatur,
omnia negotia Regni Sueciae ad Regem patrem, vel ipso mortuo ad vi-
cem gerentem et senatores, postmodum etiam secundo, cum iter susci-
peret, ad Johannem tum temporis Ducem Finlandiae, postea Regem Sue-
ciae, cum consiliariis gubernatorem referre. Considerent praeterea, cum
Rex Hispaniae Philippus Reginam Angliae in uxorem duceret, quam plene
et sufficientur utrique Regno cavebatur, ul sua cuique praeeminentia et



2o6

dignitas illibata reservaretur, nec in externuni Regnum una cum persona
Regis migraret, utrumąue tamen haereditarium est. Longe etiam validius
argumentum accedit, legibus nostris expressum: Tenetur etiam Rex, quis-
quis hic extstens, Sueciae Regnum ex consilio suorum senatorum. Sueco-
rum nimirum et non aliorum, gubernare; quanto magis ad idem facien-
dum obligatur, dum est remotior et auribus et oculis alienis uti cogitur.
Astricti sunt praeterea senatores Regni huius iureiurando, regalia et iura
Regni non solum per se illaesa conservare, verum etiam, ut id ipsum
piane Rex faciat, semper ac serio monere. Licet negotia haec senatoribus
laboriosa et plerumąue nullo suo merito periculosa et curam perturba-
tae Rpcae onerosam cum cura rei domesticae ąuaestuosa libenter com-
mutayerinl, de quo ipsam R. Mtem. cum hic esset, serio compellarunt.
Carerent tamen mehercle et illi et legati hac molcstia, si nuper, cum
R. Mtas hic esset, digne sua praesentia uti licuisset; nam negotia Regni
ea qua decuit fide et diligentia tractanda susceperunt, sed vix ad inau-
gurationem et summa cum diffićuitate rem non ambiguam, imo antę iu-
ratam et confirmatam, diutius quam par erat, disceptandum yentum est.
Gubernationis forma deinde ad tempus usque profectionis diversis consi-
liis et emendationibus suspensa et protracta, nullo senatus consensu ac-
cedente, idque toti mundo constat, accidisse de industria et yoluntate
illorum, qui Regni huius minime amantes fuerant. vel rerum ignari, vel
fortasfiis merito a consultatione rerum Sueticarum erant arcendi; vel de-
nique eorum, qui Regnum hoc iure successionis, Suecos vero servitute re-
gendos esse, tacite statuerint. Hoc detestantur, illud quidem agnoscunt
et servabunt inviolabiliter, ut libertatis conservandae augendaeque, non
servitutis obtrudendae vinculum seu fundamentum, prout ipsamet pacta
haereditaria clare testantur.

Tributum in dieto conventu nullum imperatum est. sed potius spon-
tanea voluntate, eo modo uti lex exigit, oblatum, ex causa in legę ex-
pressa, sumptus scilicet bellici resarciendi.

De moneta memoria fere exciderat, nec enim tanti momenti est;
constat quamplurimis Principibus et civitatibus illaeso iure Mtis, esse
concessum ius cudendi monetam: Wastenis quoque Regis et Principis
fratris nomine colligato numisma incusum est, qua incude in specie eon-
cordiae etiam principium Regni Rex p.irens cudit, qui etiam postmodum
Duci fratri facultatem cudendae monetae, quoad vixerat, lubens concessit.

Atque ita Magnificis et Generosis D. Legatis responsum est, idque
ut citra oflensionem S. R. Mtis, quam summa ac integerrima fide status
et ordines Regni huius observant et yenerantur, accipiatur ac interprete-
tur, etiam atque etiam contendunt; et licet fusius, non tamen factum
est, quod praeter R. Mtem in patria constitutam cuiquam alteri ratio-



207
stach
Posty: 496
Rejestracja: 19 cze 2010, 03:48

Re: DYARYUSZE SEJMOWE R. 1597.

Post autor: stach »

nem Sueci reddere teneantur, sed quod omnibus planum faciant, scse
a nota criminis laesae Mtis tacite insinuatae abesse longius. Plures sunt
artłculi, ąuibus idem stigma conantur inurere, ąuorum pleriąue in tractatu
Sudercopensi enumerantur: eos etiam legum et statutorum Regni huius
fidelia applicata diluent Quamquam status et ordines Regni Poloniae et
M. D. Lithuaniae socios agnoscant sub eiusdem Regis iustissimo imperio,
non judices. intelligent florentissimi Regni Poloniae et M. D. Lithuaniae
ordines, nulla in re III. Principem et senatores Sueciae ab ipsis dissentire,
minime omnium in amore concordiae et odio discordiae, nec sibi quic-
quam magis gratuni esse. quam mutua et aequa moderatione omnia com-
poni. Non dubium est, fieri posse, si adhuc ad obducenda Rpcae vulnera
eorum, quorum oportet. consilia adhibeantur, sublatis subinde minis eo-
rum. qui minantur et minas non pavent: alias si armis dirimenda sit con-
troversia, quod Deus avertat, non solum ipsimet Reges et Principes,
verum etiam vicini Principes et civitates perturbabuntur, magno fortassis
Regiae familiae incommodo; nam utra pars vinceret, sua cum pernicie
yinceret, ut saepe in bello civili utraque pars attenuata tertio cuique
facile in praedam cedat.

Dignum igitur est Polonorum prudentia et aequitate mutuaque so-
cietate, idque 111. Princeps et senatores amice ac fraterne petunt, ut
suadentibus M. D. legatis in id amplissimi Regni Poloniae et M. D. Li-
thuaniae status et ordines incumbant, quodque socios et amicos revera
decet, ut S. R. Mti D. nostro utrinque Clementissimo sinistram hanc de
ipsis suspicionem de animo evellant, eandemque ipsi vicissim deponant
et S. R. Mtem orent. moneant, obtestentur, ne iniquissimorum quorun-
dam hominum consilia Regno huic noxia admittat, nec patiatur animum
suum Regium Regno paterno abalienari, et non qua religione Deum,
sed qua fide et integritate Sueci suam Maiestatem colant, consideret.
Petunt Legati abrogari et aboleri, quae legibus sunt repugnantia, fiat
idque III Princeps et senatores omni instantia petunt. Enumerantur sin-
gula capita, quibus Iex Suetica Regem et subditos iureiurando mutuo
obstringit, ut non difficile reperiri possit, si quid contraventum sit; se-
quitur generalis conclusio in verbis: Nos scilicet subditos teneri Regi
nostro ad veram obedientiam, iussis scilicet ipsius parere in omnibus pro-
babilibus Deo et hominibus, ipsum iubere et nos exequi, salvo iure suo
et nostro. Nihil Sudercopiae conclusum est, quod legibus et statutis Regni
iureiurando confirmatis repugnet. si aliter cuiquam persuasum sit, hos
iudices atque censores adhibeat; non sunt obscurae, non sunt ambiguae,
non sunt abrogatae, imo aliquoties sacramento adacto confirmatae; non
sublatae per haereditariam Regum successionem in ullo articulo, sola
electione in ius devolutionis mutato, alias integre servari, imo et melio-



208

ribus adaugeri debere omnia pacta testantur. Huic trutinae acta transacta
subjiciantur, rationem reddere Dux et senatus non recusant Regi mi-
tissimo atque clementi, aliorum delatione non abalienato. Liceat Suecis
legibus et pnvilegiis magno suo maiorumąue suorum merito partis in-
haerere ac impune frui; quae S. R. Mtas iuravit, omnino salva fore, spe-
ratur omnino ac obnixe petitur; tum quoque qua patientia Rex Mace-
doniae causam privatam recognovit, eadem clementia Ser. Rex causam
Regni vetustissimi et nunc haereditarii in solio paterno, uti confidimus
examinet; nec enim i ta aurem unam accusatoribus patefecit, ne non aliam
illis servet calumniis impollutam, status vicissim et ordines Regni Polo-
niae M. D. Lithuaniae in omnes gentes, praesertim in hanc, quae sub
unius Regis imperio, societate quadam cum ipsis coniuncta videtur, ea
fore antiquitate sibi pollicentur, ut non solum omni suspicione imposte-
rum supersedeant, verum etiam ipsimet innocentiam Suecorum aliis testa-
tam reddant: sin secus, quod non sperant, proprii fortassis alicuius spe-
rati commodi causa, aut etiam favoris, nulla habita innocentiae suae ra-
tione, non carebit periculo, cum malum alienum vicino plerumque noceat.
Florens quidem est Regnum Poloniae, ac ut semper floreat gratum est^
extant vicissim monumenta ac vestigia fixa, Regnum hoc floruisse, quod
licet iam belii diuturnitate sit attritum, neque mirum: quodnam Regnum
aut Rpca totos 36 annos proprio aere, proprio milite bellum gerit et
non atteritur? ut facile videatur iam quicquid posse obtfudi, tamen sibi
persuadeant dicti ordines, quemadmoduin rapido flumine erumpcnte et
casu grandioris arboris succisae, quae in vicinia sunt, in damnum una ra-
piuntur, ita quoque occasus sive mutatio perexigua vetcris status et gu-
bemationis potentiorum Regnorum alios secum trahet in exitium.

Quamobrem obtestantur Princeps et senatus Inclyti Regni Poloniae
status et ordines, ut authoritatem, qua apud S, R. Mtem pollent, quo
excusationi huic locus sit, interponant, opesque suas, fortunas et quae
alia ipsis sunt chariora non ad evertendas leges et pnviiegia, sed ad ea
conservai>da impendant, quo nullum firmius robur ad iirmanda sceptra
Regiamque gemini Regni dignitatem diuturnam retinendam et augen-
dam inveniri po test, nec gente Polona quicquam dignius, libertatis enim
vindices et privilegiorum assertores summa cum laude semper habiti
sunt; idcirco minime metuendum est, eos id aliis velle obtrusum iri, quod
ipsimet eodem loco, quo Sueci constituti iniquum esse duxerint. Magni,
ut par est, Sueci faciunt Polonos, Regis autem Mtem vitae et fortuna-
rum suarum periculo, si necesse fuerit, cum ipsis constanter defendent,
atque una cum Polonis Regio iuramento innixi, in fide et oboedientia
erga Regem perpetuo sunt perseveraturi, neque per illos stabit, quin
pristina servetur inter haec duo Regna Concordia, salvo iure utriusque.



209

Oflferunt sese yicissim amplissimo senatui et ordinibus Regni Poloniae M.
D. Lithuaniae ad studia et officia ut sunt et fuerunt semper propensissimi.
obnixe rogantes, ut eos sibi habeant de meliori nota commendatos et
responsum hoc pro ratione temporis boni consulant, quod non laedendi
vel invehendi, sed defendendi sese causa ipsis omnino fuit necessarium.
Quod superest, IlL Princeps simul ac senatud M. D. Legatis navigatio-
nem placidam vento secundo et felicissimum reditum ad suos compre-
cantur.

4.
Mandata Ser. Principia D. Sigismundi, Snecorum... nec non Poloniae Regis etc.
ad 111. Principem Carolum esposita per Ericum Brahe Comitem in Wisingz-
burg, Baronem in Lindholm et Aryidnm Gnatayi in Boxholm, Stockholmiae

3 octobris anno 1696.

Si eorum recordamur, quae proximo die Saturni de punctis et ar-
ticulis in instructione (legatorum Ser. Regis) contentis propositae sunt,
hoc ąuidem praecipuum fuit, quod nimirum 111. Princeps satis in mentem
revocare poterit, quam frequenter S. R. Mtas post transactam corona-
tionem tam per internuntios. quam per literas cum Celsitudine Eius agi
curaverit, quibus rationibus Regni sui haereditarii Suetiae gubernatio in
Suae Mtis absentia institueretur, quemadmodum ea etiam quaestio inter
Regem senatumque Regni (diu multumque) sit disceptata, unde tandem
eo res deducta est, ut forma quaedam gubernationis ab ipsa R. Mte sub-
scripta et consignata sit, quae postea 111. Principi sicut et senatoribus
ipsis exhibita fuit.

Quanquam vero Ser. Rex et statim et deinceps non secus cogitare
potuit, quam ut dicta ordinatio ita esset composita, ut nihil in ipsa de-
sideraretur, quod aliis salva Mte a se permitti posset et ad Regni emo-
lumentum ac salutem spectaret, quapropter oportuisset 111. Principem ea
optime contentum fuisse, sed tamen cognoverat S. R. Mtas partim ex
Cclsitudinis Ipsius legatis, partim ex literis diversis temporibus datis, non
solum non illi plenipotentiae acquiescere Celsitudinem Eius, sed etiam
pleniorem potestatem postulare; ^) quam cum ipsi Ser. Rex non absque
evidenti Suae Mtis Regiique nominis elevatione ac detrimento permittere
potuit, ideo R. Mtas se hoc facere non posse decenter excusavit"), fra-

>). Por. Ust: Litcrae D. Caroli, ąuibus postulat a S. R. Mte sibi novain plcnipoten-
tiam transmitti, ut titulo guberoatorls gaudeat, Anno 1594 die 1 7 septembris Stockholmiae
datae, wydrukowany w wydanem z polecenia Zygmunta III pićmie: Ausa 111. Principis
Domini Caroli Sudermanniae Ducis adversus Ser... Sigismundum III. Dan-
tlsci 1598. Karta 77—78.

'). Por. odpowiedź na wyiej cytowany list, z daty Kraków 23 maja 1595 r., wydru-
kowany w tej samej broszurze karta 78 b — 79 a.

Dyaryutz sejmu waru. r. 1597. 1 4



2IO

terne, amanter et graviter monens, ut ulteriori eiuscemodi petitionis mo-
lestia liberaretur et potius acąuiesceret illa plenipotentia, quae Principi
in forma regiminis prius est a R. Mte directa, praesertim cum ipsius vi'
gor non usque adeo erit diuturnus, quandoquidem cogitet Rex Deo re-
mige et auspice quamprimum ad nos reverti, ut sic praesens statuat et
disponat de rebus omnibus, quae necessariae esse et reformatione aliqua
indigere videbuntur. Sed cum III. Princeps noUet eam rem in tantum
tempus differri et moram reversionis Ser. Regis valde impatienter ferret
atque ideo excitaret ordines Regni ad conventum Sudercopiae cogendum,
ut per eorum suffragia ampliorem gubernandi potestatem adipisceretur,
vehementer igitur displicuit Regi, quod subditi, qui iuramenti religione
ad ipsius Mtis fidem adstricti sunt, contra illius edictum vocati eo con-
fluxerunt, et quidem eo proposito fine, ut quid contra Mtis R. aestima-
tionem concluderetur, cuius rei cogitatio Ser. Regem non mediocriter urit.

Sed tamen, ut tam 111. Princeps videat et cognoscat, qua constantia
Ser. Rex velit et desideret, ut mutuus ille fraternitatis respectus et illud
benevolentiae vincuium, quod ipsa natura et sanguinis propinquissima
ralio iliis imposuit, sanctissime conservetur, quam etiam ut omnes Regni
ordines cognoscant, quam sollicite desideret S. R. Mtas omnes confusio-
nes, quae in Rpca oboriri poterunt, ex quibus Regnum in nonnulium
discrimen vocari et adduci posset, salutaribus iisdemque tempestivis rc-
mediis praeveniri, complacuit, ut ea de causa et praeter Regias hortatorias
iiteras amoris plenissimas etiam per legatos plenis mandatis interpella-
retur Ipsius Celsitudo et caveretur, ut supremis diśsidiorum facibus et
motionum occasionibus sublatis acquiesceret Sua Ceisituto regiminis ordi-
nationi, quam Ser. Rex nobis patria excedens tradidit et reliquit, iisque
omnibus abstineret, quae contra fore putarit, praesertim cum multa ha-
beantur inter decreta Sudercopiensia typis excusa, quae videntur spectare
ad crimen laesae Majestatis, iis praecipue yiolatis, quae ex placitis Sue-
canae legis soli Regi competunt et Ser. R. Mtas sibi et posteris cogitet
usurpare et tueri, eiusque generis Regalia succedentibus Regibus ita
prorsus relinquere, quemadmodum ea ex maioribus Suae Ser. Mti tradita
sunt et nuncupata, cuius dignitatis tuendae gratia subditi secundum leges
Sueticas et concepta iuramenta atque suffragia obnoxii sunt et obligati.

Debent igitur praedicti legati summa prudentia et studio eo sen-
tentiae III. Principem perducere, ut prorsus velit antiquata quaecunque
in conventu Sudercopensi contra anteactam ordinationem decreta esse
consciverit et statutis prius a Regę datis adhaereat et acquiescat et
habeantur illi ordines ac officia, quae in iis constituti sunt, debito in
yigore.

Yectigalia Regni a camerae praefectis aliisque in eam rem ordinatis



21 I

coUigantur et abs iisdem iuxta Ser. Regis praescriptas rationes et literas
unicuique datas expendentur.

Officiarii omnes in functionibus attributis persistant et restituantur
remoti.

Ommes quae coronae sunt arces, praesidia, civitates, provinciae et
dynastiae, ut et caetera omnia, servitoribus R. Mti iuratis olim commissa,
iterum illis pateant et commendentur, ąuandoąuidem et ipsi ad earuin
rerum administrationem nonnunąuam inutiles fiierint aut inepti, eorum-
que copia non modica existat, III. Principis ministri removeantur admi-
nistratione Regni, neąue ex publicis Coronae bonis alantur, aut ulla sti-
pendia faciant.

Sic et patrocinia per Regias lit teras quibusvis person is facta et col-
lata, secundum legis Suecanae authoritatem pro ratis sancte et reverenter
habeantur, ut ne quis causa non legitime cognita ac disceptata in car-
cerem vel aliud quodvis supplicium per vim rapiatur.

Omnia civitatum aliorumque iuste acquisita privilegia debito sint in
vigore et respectu, ut si quid lis contrarium fuerit, repudietur et ascindatur.

Inusitata onera, exactiones, structurae et sumptus, qui hospitaliter
exigi consueverunt, absque singulari Regis permissione et mandato sub-
ditis non imperentur.

Yeteranis servitoribus aulae, uti sunt: equitibus, cursoribus, armigeris
€t caeteris decenter et debite persolvatur, quique ad serviendum amplius
inutiles non fuerint, necessariis sumptibus toUerentur.

Porro cum titulus ille, qui III. Principi nomine iuris haereditarii
nuncupatus est, tam apud exteros, quam inter nostrates multo sit magni-
ficentior et laudabilior illo nupere ex decretis Sudercopianis adscititio,
quo III. Princeps sese inscripserit Gubernatorem Sueciae, et cum ille am-
biguitatem pariet, siquidem ab omnibus similiter non intelligetur et ac-
cipietur, eius igitur usu nihil pene accedit vel decedit 111. Principis ple-
nipotentiae et authoritati, debent igitur legati in id potissimum elaborare,
ut IlL Princeps omittat et renunciet titulum Gubernatoris, qui prius
nunquam sub Regibus legitime constitutiś in usu cuiquam fuit, sed usi-
tato sit contentus saltem, cum inter omnes sit honestus satis et com-
mendatus.

Commotionem autem istam, quam contra Flemmingum exortam
€sse persenserat, non patitur S. R. Mtas latius serpere et propagari, sed
flagitat, ut omne admissum iuxta legem patriae vindicetur et corrigatur.

Cum proventus annonae, uti comperimus, adeo nunc tenuis est,
ut immodica illius fiat caritas, admonendus est 111. Princeps, ne quae vis
frumenti ad exteras nationes exportetur, unde subditi ad summam famem,
inopiam et calamitatem adduci possent, quod periculum S, R. Mtas omni

14*



212

consilio libenter praevenerit et averterit, ut ex hac etiam parte Rpcae
ratio habeatur.

Demum cum lllius Celsitudo vectigalia Regni per aliąuot annorum
curricula in manibus habuerit, debent legati efflagitare rationes, ut planae
et expeditae sint, si ąuando Rex in patriam revenerit (quod per Dei
gratiam propediem fiet) ac statim pateat, quae dębi ta Regni fuerint per-
soluta et quae secus.

Hasce ąuaestiones legati tenebuntur, quo possint modo, solertia et
prudentia (uti ipsis confidimus) proponere, proinde ac res nostras atque
negotia quam rectissime confici, voluntatem ac mandatum nostrum quam
perfectissime expleri posse arbitrentur.

5.
Apologia decreti Sadercopensis et responsam 111. Principis Caroli... ad ea gra-
yamina, ąnibus Ser. Princeps et Dominus Sigismundus etc... tum literis sais
Cracoyiae XXX Aprilis huius MDXCYI anni datis, ąnas Martinns Kernera»
Ipsius Celsitudinis minister aulicus attnlit % tum quoqi(e illis orationibuB, qnas
D. Legati Sneci et Poloni, Sneci qnidem mandatu R. Mtis III octobris, orato-
res Poloni vero... Senatus nec non... Regni Poloniae M. D. Łithuaniae ordinum
omnium nomine XXyi *) septembris einsdem anni in anla Stockholmensi... ha-
bnemnt, 111. Principem praeter Ipsius Celsitudinis opinionem insimulat; quae
apologia et responsum tum reritate, tum iis rationibus nititur, quibus R. Mti
satisfecisse se 111. Princeps piane confldit. Stokholmiae 23 octobris Anno 1696.

Primum R. Mtis gravamen est, quod 111. Princeps in indicendis
comitiis Sudercopensibus et decreto ibidem facto derogaverit Ipsius Mtis
dignitati, praeeminentiae et iuribus Regalibus.

Ad quod primum obiectum 111. Princeps sic respondet: Quamvis
secundum vulgatam iuris regulam: Actore non probante reus absolvitur,
hanc accusationem silentio praeterire posset, quandoquidem Ipsius Mtas
non probat, quo pacto Ipsius iMtis authoritati et iuribus iis capitibus, quae
Sudercopensi decreto inserta sunt, aliquid derogetur, sed nudam dunta-
xat suam accusationem proponit, nulla adiecta ratione. qua accusatio
nitatur et confirmetur: attamen, ut Ipsius Celsitudinis innocentia innote-
scat, sequenti argumento demonstrat. id quod modo dixi decretum non
solum Ipsius Mtis dignitatem et existimationem non imminuere, verum
etiam eandem stabilire et munire.

Primum enim nemo sanae mentis (nisi affectibus praeoccupatum

^) Nie znamy samego poselstwa Marcina Kernera; mamy jednak odpowiedź Karola
na nie, któr^ (według RP. Bibl. Czartor. Nr. 332 str. 138) podajemy poniiej pod Nr. 6.

*) Powyżej pod Nr. 2. (str. 187 sq;) podaliśmy ow§ mowę postów, lecz tam (w druku
oryginalnym) ma ona datę 6 octobris, tu zaś podana jest z dat§ 26 septembris; ta niezgo-
dność daty jest jednak tylko pozorną i pochodzi stąd, źe w Szwecyi używano wtedy kalen-
darza juliańskiego, w Polsce zaś gregoryańskiego, różniących sie podówczas o dni 10.



animum ad iudicandum afTerat), inticias ire potest, quin decretum pariens
concordiam religionis, administrationem iuris et iustitiae confirmans, eon-
fusiones in Rpcam invectas toUens, iuramentum et assecurationem Regis
et pacta haereditaria sarta tecta conservans, R. Mtis dignitatem et iura
magis confirmet, quam imminuat. Cum igitur decretum Sudercopense, de
quo controvertitur, tale ut modo diximus sit, ut ex eodem, cum iam
trium linguarum typis excussum vulgo extet, unicuique facile apparet et
postea latius declarari debet, quare omnis suspicio merito abesse debet,
hoc decretum R. Mtis authoritatem labefactare. Dictitat enim naturalis
ratio, historiae et quotidiana experientia testantur, quod in iis locis, quo
religionis disparitas invasit, iuris et iustitiae ratio nulla habita fuit, regna-
vit dcTa^ta, exorta est xoXu*^paTia, ideoque Rpcae salus non fuit diuturna.
Reges brevi tempore regnarunt, liec eorum dignitas et iura conservata
sunt, deinde Regia dignitas diuturna esse nequit, ubi Regis officia negli-
guntur, quae sunt: propagare in Regno religionem, ius et iustitiam admi-
nistrare, xTa^tx; abolere. His enini quasi iactis fundameiitis Rpcarum salus
innititur, Regumque tantisper felix fuit gubernatio, quoad illi iis, quas di-
ximus rebu>, dederunt operam; at vero simulatque illi curam earum
rerum remiserunt, eorum gubernatio labefactata fuit, sicut ex historiis,
quas recensere hoc loco nimis longum foret, videre est.

Jam oritur quaestio, quae res tandem inveniatur in decreto Suder-
copensi, quae pauio antę commemoratis adversetur; statim enim initio
decreti sit promissio et confirmatio fidelitatis, qua subditi ratione sui iu-
ramenti tempore inaugurationis praestiti R. Mti obstricti sunt, deinde
religionis Concordia constituitur, omnes enim, qui externas superstitiones
invehere et in vulgus spargere conantur, exigente R. Mtis iuramento et
assecuratione repelluntur, omnia illegitima conventicula prohibentur, qui-
bus rebus Rpcae commodis maxime prospicitur; qua ratione enim con-
cordiae in iis regionibus consulatur, ubi religionis disparitas admittitur,
quotidiana experientia et potentissimorum Regnorum interitus et Rpca-
rum eversiones docent.

In secundo eiusdem decreti membro agitur de Ipsius Celsitudinis
titulo et authoritate Rpcae, Regę absente, gubernandae, neque hoc Ipsius
R. Mtis dignitati et iuribus quicquam detrahit, sed potius confirmat; Rpcae
enim interest eiusque utilitatibus hoc modo consulitur, si unus quisptam
praeest, qui potentia et authoritate praecellit, quod ex damnis 7roXuxpaTia;
tum in hac, tum in exteris regionibus ortis facile existimare licet, sicut
€Xternorum, maxime vero huius Regni annales demonstrant. Ex hac enim
orta sunt intestina bella, Regnumque in sui detrimentum et interitum
alieno iugo subiectum: nam naturaliter homines ad dissentiendum sunt
faciles. Secundo, etiam małe consulitur Rpcae, si multi pari potestate



2i4__

praesint, inde enim secundum communem praesumptionem (sicut etiam
ąuotidiana experientia in hoc Regno demonstrat) scąuitur, ut unusquisque
propriis, non communibus commodis sit intentus, tunc quoque alter alteri
nimium coiifidens, suum officium negligit iuxta versum: Segnius expe-
diunt commissa negotia plures; naturale quoddam est vitium, ut quod com-
muniter possidetur, plerumque negligitur. Tertio, apparet hoc ex nostris
legibus Sueticis, ubi ita habetur: Regnum hoc Sueciae universum uni et
non pluribus Regibus sit subiectum, unde liquido constat, quod dignitas
et salus Regni nonnisi uno gubernante firma consistere possit Huic leg
Sueticae etiam externae leges exterorumque iudicia astipulantur, sicut ex
sequenti textu apparet: Commodius per unum Regna et imperia guber-
nari possunt, quam per plures; item: Haereticum est ponere duos vicarios
in terris, Quarto, in hoc Regno superioribus saeculis non fuit usitatum,
ut Regę absente plures pariter Rpcam administrarent, ut liquet ex unione,
quae imperante Margaretha Regina facta et regnante Erico Xin. reno-
vata est, praeterea etiam semper in interregnis usitatum hic fuit, ut unus
quispiam ex Regni senatoribus eligeretur, qui Rpcam capesseret, pluri-
bus vero administratio commissa non est.

Quamobrem cum his rationibus abunde demonstratum sit, guber-
nationem Regni non pluribus quam uni mandandam eśse, restat, ut dispi-
ciamus, an absente Regę aliquis vel praeferendus, vel coUega cum pari
potestate praeter praescripta legum adiungendus sit; at certissima reguła
iuris est: Quod is, qui sentit commodum, sentiat quoque onus, et qui
sperat successionem, bona tueatur. Quac reguła etsi plerumque in tute-
lis solet allegari, tamen hic etiam locum habere potest; ubi enim eadem
ratio est, idem quoque ius statui debet et quae non differunt ratione,
non difterunt iuris dispositione, et quorum aequalis est sanctitas, eorum
aequalis celebretur festivitas. Cum igitur Ipsius Celsitudo sit huius Regni
Princeps haereditarius, ad quem eiusque haeredes haereditas huius Regni
proprie spectat, si fortasse talis improvisus casus accidat, — quem tamen
Celsitudo Ipsius deprecatur, imo optat potius, ut R. Mtas Eiusque succes-
sores Dei benignitate conserventur incolumes, ut Regnum per ipsos pa-
cifice, legitime diuque gubernari possit, — si vero ex improviso is, ut dictum
est, casus accidat, ipsum ius haereditatis postulat, ut absente R. Mte
Ipsius Celsitudo Regno praesit, praesertim, cum ex hac Regia familia,
qui eo aetatis processerit, ut ad gubernandam Rpcam idoneus accedere
possit, reperiatur nemo, nec leges permittunt, ut alius Regno praeficiatur,
quam proximus agnatus. Secundo naturalis etiam ratio, in quam omnes
leges patriaeque commoditates coniurarunt, postulat, ut illi gubernatio
Rpcae committatur, qui ei maxime est addictus: at secundum leges prae-
sumptio est pro illo, qui se suosque haeredes aliquando succedere posse



2/5 __.

sperat. Proinde cum Ipsius Celsitudo, ut modo diximus, sit Princeps hae-
reditarius huius Regni, nunąuam committet Ipsius Celsitudo, ut sua culpa
Rpca aliąuid capiat detrimenti, nam Ipsiusmet Celsitudini eiusąue succes-
soribus maximum inde damnum oriretur, si, quod Deus avertat, quid
gravius Rpcae accideret, ideoąue Ipsius Celsitudini nemo vel praeferri
vel collega adjungi potest. Quandoquidem igitur evidentibus rationibus
ex praccedentibus concludi potest, quod absente Regę universo Regno
non plures quam unus praesse possit, et praeter Ipsius Celsitudinem
accedere ad rem gerendam possit nemo, quandoquidem alii per aetatem
idonei non sunt, sequitur ergo ex his sine uUa controversia, quod hac
in re cum Ipsius Mtis dignitatis praeiudicio nihil actum, sed hoc dunta-
xat decretum sit, quod iubent leges et publica patriae requirit utilitas:
nam Ipsius Celsitudo non hoc agit, ut R, Mtem, quod absit, ex Regno
excluderet, sed absente Ipsius R. Mte patriae saluti et commodis servi-
ret, nec Ipsius Celsitudo Rpcae suam operam obtrudit, sed rogatu Regni
Sueciae ordinum ad rem gerendam accessit.

Ouod ad titulum attinet, neque is oppugnat R. Mtis dignitatem et
praeeminentiam. Prima ratio est, quod non sit titulus Rcgis, sed eius, qui
Regis officio praeest et vicem gerit Secunda, neque in hoc, neque in
caeteris Regnis non fuit usitatissimum, ut ii, qui Regnis et provinciis
praeessent, talibus titulis appellarentur, ut patet ex nostris annalibus, ubi
D. Torgelius Canuti, D. Matthias Kettelmundi, D. Steno Sture senior, D.
Svanto Nicolai, D. Steno Sture iunior et multi alli Regni praesides et ad-
ministratores vocati sunt. Tertia, dignitati Regiae hoc titulo nihil detrahi
potest, cum R. Mtas suis diplomatibus D. Nicolaum Flemmingum ^) eodem
titulo honorarit, quod in Regia cancellaria etiam nunc usu observatur,
qui tamen titulus, ut a Regni ordinibus non approbatus, Flemmingum
minime decet; nam Flemmingo III. Princeps multum interest, neque enim
par est utrique ius gubernandi, nam Ipsius Celsitudo ex Regia familia
nata huius Regni Princeps haereditarius est, sęd Flemmingus R. Mtis
et Ipsius Celsitudinis est subiectus.

Tertium caput decreti est de appellationibus, nec quicquam aliud
continet, quam quod legibus Sueticis et externis est consentaneum, in ea
enim provincia ex legum praescripto agcnJa causa, ubi erat delictum et
ibi extare exemplum poenae debet, ubi exemplum culpae extitit et multae
inde confusiones et patriae pernicies oriretur, si omniuni causarum cognitio
in Regno Poloniae fieri deberet. Primum enim causarum cognitio tam
certo ut debet fieri non potest, certius enim in re praesenti delicta co-
gnosci possunt. Secundo fieri etiam posset, ut is, qui iustam causam

^) Fleming, gubernator Finlandyi. Cfr. Messenius Scondia illustrata t. VIII str. 25.



2l6

fovet, propter inopiam causa caderet, quandoquidem ipse praesens esse,
suam actionem intendere et in iudicio prosequi, testes producere et alia,
quae ad legitimam probationem et causae cognitionem pertinent, secum
habere nequeat. Tertio incolaruin facultates per talia longa itinera prorsus
exhauriuntur, eorumque indubitatam et inevitabilem perniciem inde sequi
necesse est. Quarto Regni Sueciae vetustissimae iurisdictiones, leges et
privilegia violantur, quod tamen ut fiat, committi nec debet, nec potest;
ad quae conservanda omnes unanimiter nationes adeo obstinate elabora-
runt et enixi sunt, ut dicere non sint veriti, illos teneri poena fractae
pacis, qui alienam iurisdictionenn yiolant, item quod causam trahens ad
forunn incompetens, ea mulctatur. Quandoquidem igitur Ipsius R. Mtas
iurisiurandi religione se obstrinxerit, iurisdictionenn Regni Suecici violare
nolle, contra iuramentum suum impingeret, si connmitteret, ut Regni Sue-
ciae incolis forum competens vel in Polonia vel alibi constitueretur; hinc
etiam magnas difBcultates tum Regę Erico XIII, tum aliis Regibus impe-
rantibus exortas esse, nostri annales docent. Quinto huc accedit, quod
R. Mtas causas Sueticas in Regno Poloniae neque cognoscere, neque
determinare ea de causa possit, quod Ipsius Mti ad eam rem praestandam
illi viri desint, quorum. consilio se administraturam Rpcam Sueticam Ipsius
R. Mtas iuravit.

Quartus articulus, ubi disceptatur de officiorum distributione, legi-
bus Sueticis fundatus nititur et quoniam leges Regis ius exprimunt, non
dubitamus, quin R. Mtas leges patrias approbatura sit; si igitur R. Mtas
leges, in quas iuravit, salvas esse velit. non licebit illi absenti et unius-
cuiusvis, qui ad eam veniat, particularibus precibus permotae, officia
distribuere. Accedit, quod capite primo de iudiciis, quod nostra lingua
Tinghmala Balcken vocamus, expresse Rex absens iudicem provincialem
constituere prohibetur, sed eius iudicis constitutio penes illum est, cui
Rex eam rem commisit quique Regis absentis vicem gerit: quanto mi-
nus id fieri debet in ofBciis gravioribus, semperque fuit usitatum in hoc
Regno, ut Regni Dapifer, quem vernacula lingua Drotzet appellamus,
absente Regę officia distribueret, ut apparet ex unione, qua eadem po-
testas ipsi delata sit.

Quandoquidem igitur ex supra commemoratis articulis reperiatur
nullus, qui non spectet ad religionem propagandam, ius et iustitiam ad-
ministrandam et conformandam, ad Regni utilitatem, omnes confusiones
toUendas, R. Mtis iuramentum et assecurationem, pacta itidem haeredi-
taria conservanda, ex his sine ulla controversia Iiquet, quod id. quod
diximus decretum, R. Mtis iura et dignitatem non violet, sed potius am-
plificet et illustret, ideoque si praescripta legum observentur, Ipsius Cel-
situdini ex promisso Regni ordinum merito et haberetur et referretur



2VJ

gratia, quod absente Regę hoc gubernandi molestiis et curis plenissimum
onus obierit et susceperit; nec deceret contumeliis et ignominiosis verbis,
quibus literae ad Ipsius Celsitudinem datae scatent, hoc plum officium
remunerari, leges enim de eo, qui aliena negotia curat, in hunc modum
loąuuntur: Quod illi suum officium damnosum esse non debeat et quod
illi detur actio, ut consequatur quicquid impendit vel amisit ratione ge-
stionis et quod beneficio conventus uti possit, quamvis eventus non re-
spondeat, modo tamen sine culpa negotium gestum sit. Multo magis in
Ipsius Celsitudinem haec conveniunt, quae Dei Omnipotentis beneficio
summaque sua diligentia adeo feliciter Rpcam administravit, ut exiguo
illo tempore, quo magnis iaboribus et curis Ipsius Celsitudo praefuit,
multae confusiones multaque damna et incommoda, quae Regno, si sine
rectore id tempus fuisset, impendebant et in posterum eo casu immi-
nere et accidere possunt, sublata sint. At vero si R. Mtas affirmet, se
non tam de ipsius decreti articulis queri et protestari (quod ii articuli
Ipsius Mtis dignitat4 et iuribus non adeo adversari videantur) quam de
ipso iure et potestate indicendi comitia, quam Ipsius Celsitudo sibi arro-
garit, quandoquidem ea potestas inter iura Regalia. quae soli Regi com-
petunt, recenseatur: ad hanc obiectionem Ipsius Celsitudo sic respondet,
quod legibus non facile possit probari, ius indicendi comitia inter Re-
galia esse recensenda. cum ea Regalia, quae ex speciali concessione in
aliam conferuntur personam, non egrediantur; secus autem in iure comi-
tiorum observatum, exempla ostendunt: quod ipsum ex rebus gestis Po-
lonorum apparet, ubi tantam Episcopi Gnesnensis potestatem esse legi-
tur, ut comitia indicere et senatus consulta definire absente Regę possit.
Et quamvis lex aliqua in contrarium allegari possit, merito tali legi hoc
in casu omnis vis derogetur, quandoquidem tale ius Regno Sueciae longa
praescriptione acquisitum, quemadmodum Regalia omnia de iure acquiri
possunt, sicut ex multis comitiis in hoc Regno celebratis, praesertim Erico
XIII. et Johanne II Regibus imperantibus, videre licet: praeterea etiam,
ut hic conventus ageretur, patriae salus et summa necessitas postulavit,
quae necessitas omni caret legę, nec legeni admittit.

Cum ex hisce probationibus enumeratis manifestum sit liquidoque
constet, quod saepius memofatum Sudercopense decretum nihil in se
contineat, quod non ad religionis unitatem conservandam et provehendam,
iurium et legum confirmationem defensionemque conducere videatur, nullis
cquidem argumentis quantumvis subtilibui evertere irritamque trans -
actionem Sudercopensem R. Mtas reddere potest, nisi eadem opera iura-
mentum suum in dubium vocare velit; verum ut omnia firmiori innitantur
fundamento, quae ad transactionem Sudercopensem elidendam convellen-



2l8

damąue a R. Mte adducuntur argumenta, Illius Celsitudo brevibus dissol-
vet ac refutabit.

Principio hunc in modum R. Mtas argumentatur: in omni conventu
legitimo duo potissimum reąuiruntur, quorum priuś, ut adsit approbatio
et consensus superioris, deinde, ut causae impellentes necessitasąue indi-
cendi conventum maturę illi exponantur; cum autem conventus Suder-
copiae habitus sine R. Mtis consensu causarumąue urgentium matura
significatione celebratus sit, illum inutilem illegitimumąue pronuntiandum
R. Mtas censet; ac ut R. Mtis sententia ratione legumąue authoritate
suffulta communitaąue videatur, ad eam confirmandam et stabiliendam
ex secundo capi te tituli de Regalibus textum adducit, in quo scriptu
extat: Mandato Regis subditi parere tenentur; at R. Mtas edicto inter-
posito prohibuit, ne comitia indicerentur, ut ex diplomate apparet.

Ad hoc Illius Celsitudo respondet, quod quantum ad ipsam propo-
sitionem attinet, ea rationibus destituitur; nam si illi conventus solum
legitimi vocandi approbandique essent, qui superioris .consensu causarum-
que praecedente significatione indicuntur, sequeretur inde, multa impia
concilia atque comitia approbanda, quae hunc in modum indicta et ce-
lebrata sunt, et viceversa multi utiles et necessarii conventus irriti cen-
sendi, cum sine supremi magistratus voluntate illoque piane nescio
sunt habiti, quod dictu esset periculosum, cum in illis multa sint con-
clusa et deffinita, quae ad utilitatem et salutem Imperiorum ac Regno-
rum spectant, ut ex nostris aliarumque gentium annalibus manifestum
est. Itaque eundem syllogismum ita confirmari oportuit: legitimus eon-
ventus est, in quo nihil pertractatur, quod non legibus sit consenta-
neum atque ad salutem optimumque Rpcae statum pertineat; at in
conventu Sudercopiae habito nihil est determinatum, quod non cum no-
stro aliarumque gentium iure conveniat et patriae apprime utile sit, ut
ex ipso decreto triplici idiomate donato et in vulgus edito apparet:
quis igitur eundem conventum illegitimum iudicabit ? Et sł legitimus eon-
ventus vocandus ille sit, de cuius causis ac neccessitate admonita S. R.
Mtas fuerat, quod R. Mtem ac R. III. Poloniae senatum velle ex litteris
R. Mtis orationeque D. Legatorum conspicuum est, non potest hic con-
ventus uUo pacto illegitimus appellari, cum de causis, quibus III. Princeps
Regnique consiliarii permoti haec comitia indixerunt. maturę 111. Illius
Celsitudo et Regni consiliarii R. Mtem certiorem fecerint, ut ex literis
Stockholmiae 28 Julii datis^) liquido constat; ad haec, non latuit R. Mtem,
quantis in confusionibus omniumque rerum perturbationibus Regnum post
se reliquerat, quominus Illius Mtem de causis soUicitam esse oportebat.

*) Por. cytat powyżej na str. 199.



219

Nec propterea hic conventus illegitimus esset iudicandus, etiamsi cansae
ad R. Mtem perscriptae non fuissent, cum nulla lex, quae łllud praeci-
piat, in lure nostro municipali reperiatur illudąue illegitimum vocetur.
quod legibus adversatur; et si ulla extaret, quae, ne comitia nisi prius
causis R. Mti expositis celebrarentur, vetaret, merito illa coangustaiida
vel prorsus antiąuanda foret, ubi periculum ex mora pertimesceiiduni,
in quo casu a communibus iuris regulis recedere licet, cjuae exceptio hic
locum procul dubio habet; nam quantam in moram pertrahuntur responsa,
quac ex Polonia expectantur, quotidiana experientia ostendit. ut fere
annus excurrat, priusquam illi, qui eo ablegantur, negotia sibi commissa
expedire possint. Deinde etiamsi Illius Celsitudo tam diu convenium
distulisset, quoad R. Mtis literae allatae essent, parum ea re actum fuisset,
cum iam intelligat Illius Celsitudo, totum hoc negotium piane R. Mti
displicere, ex quo fieri potuisset, ut R. Mtas hunc conventum prorsus
inhibuisset, non sine Regni huius detrimento Regiaeque dignitatis maxima
iactura. Et quamvis gratum ac acceptum aliquod responsum R. Mias
dedisset, tamen hoc immemoriatae Regni huius consuetudini repugnass^ft,
tum quia Regno huic liberum permissumque semper fuerat, Regę in cx-
teris nationibus haerente necessitateque extrema urgente comitia indicere,
tum etiam, quia Regni huius administrandi modum ac formam ab exte-
ris petere ignominiae esset futurum. Quam necessariuś autem hic eon
ventus fuerat, sequentes rationes docebunt.

Primo enim omnibus in confesso est, — quod R. Mtas fateri cogitur, nisi
eadem opera Regnum hoc sua Mte non incommode carere posse, asserere
velit, — nullum Regnum, modo in florenti statu perdufabit, sine certo capite
ac Regę certaque administratione esse posse. lam Regno egressa R. Mtas
erat, illudque sine certo gubernatore certaque gubernationis forma post
se reliquerat, nec spes ulla reditus in haereditarium suum Regnum afful-
gebat, cum certo constaret, R. Mtem ordinibus Regni Poloniae, prius-
quam inde soluisset, fidem dedisse, simulac Regno esset inaugurata con-
stitutisque in Suecia rebus statim ad illos reversuram reliquumque vitae
tempus ibidem exacturam, quod etiam exemplar obligationis Polonis
Cracoviae praestitae, Illius Celsitudini a comite Erico Nycopiae 15 la-
nuarii exhibituin aperte ostendit. Quare omnino necesse erat, ut de me-
diis, quibus Regnum R. Mte absente gubernari posset, deliberatio insti-
tueretur, ni Regnum ex illa confusione, quae paulatim pullulare incepit,
aliquid detrimenti caperet; quia autem nec gubernator subditis praefici,
nec forma certa praescribi sine illorum consensu ac voluntate potuit,
necessum omnino erat, ut Regni ordines convocarentur communibusque
suffragiis aliquem eligerent, qui Regnum iam pene Regę destitutum et
quasi in interregno constitutum gubernaret.



220

Deinde, nisi subditis de gubernatore prospectum fuisset, ad ąuem
suas ąuerimonias deferre potuissent, sed quivis i His pro libitu imperare
potuisset, — a quo vix nunc abstinetur, postąuam Regno aliąua guberna-
tionis forma reddita est, ius atąue iustitia administrantur. idque ideo, quod
R. Mtas Sudercopense decretum irritum suspectumque reddidit atque
in contemptum adduxit, — inde łortassis occasionenn subditi captare potuis-
sent recedendi ab ea, qua R. Mti devincti sunt fide et obedientia, cum
se a legitimo et inaugurato atque coronato Regę desertos viderent, cui
sui facti ratione maiorumque exemplis non destituerentur; ad haec ali-
quod aliud incommodum inde resultare potuisset, ita ut plurimum fit, ubi
nuUus certus gubernator nullaque administratio certa est Praeter bas
enumeratas rationes omnes illud etiam accedit, quod nondum bello, quod
nobis cum Moscho intercedebat, quodque iam annos 26 duravcrat, finis
impositus erat appropinquavitque hyems, quo temporc hostis arma huic
Regno inferendi damnoque afficiendi optimam commoditatem habuit
limites etiam Regni praesidiario milite denudati erant ac piane hostium
impressionibus expositi, ad quem conducendum communis consensus com-
muneque auxilium requirebatur. Qu2iV€r omnino necesse erat, ut hisce im-
minentibus periculis maturę occurreretur, quod nulla alia ratione com-
modius fieri potuit, quam Sudercopensi decreto.

Quod autem R. Mtas ex praedicto textu secundi capitis, titulo de
Regalibus, ubi omnes subditi Regis mandato parere iubentur, evincere co-
natur hunc conventum illegitimum esse, animadvertendum lUius Celsitudo
censet, quomodo ex eodem textu hoc ipsum deduci queat. Duplicem
autem Regis verba interpretationem admittunt: Prima, ut subditi Regis
mandato solum obedire teneantur, cum fuerit legibus consentaneum illis-
que vestitum. Quem sensum si legis verba recipiant, disputationem R.
Mti Illius Celsitudo non movebit, sed solum sciscitabitur, utrum eiusmodi
conventus legibus prohibetur? Quod si lex adferri nulla potest, qua eius-
modi conventus interdicuntur, non inconcinne Celsitudo Illius inde colliget,
eosdem de iure esse permissos: quicquid enim non est prohibitum, per-
missum censetur, et quod lex non dicit, nec nos dicere debemus; quae
leges in proposito nostro vel ideo magis locum habent, quod hic de
privatione iuris agitur, quo nemo privandus est, nisi legibus id expresse
caveatur. Quod si autem illa verba idem significent, quod leges praeci-
piant, ut quicquid Rex mandaverit, id subditi exequi debeant, ex eo
multae incommoditates sequentur: eo enim pacto fiet, ut quicquid Rex
praecipiat, sive iustum, sive iniustum id fuerit, omne vim legis habeat
subditique exequi teneantur. Quae lex magis tyrannum, quam Christianum
Principem redoleret, quamvis enim Caesar Monarcha sit, cuius in pectoris
scrinio omnia iura continentur, quique potest rescribere atque statuere



221

contra ius positivum, non indignum tamen Sua Mte iudicavit, dicere se
subiectum legibus ; e contra vero tyrannorum omnium communis vox
est: Sic volo, sic iubeo, sit pro ratione voluntas. Secundo non potest
eadem lex tam generaliter intelligi, ut voluit R. Mtas, cum Regis impe-
rium iuramento, cautione et legibus sit circumscriptum atąue iimitatum,
nec se latius diffundat, quam ilia permittunt; ąuibus etiam ad id respon-
detur, quod R. Mtas literis suis inseruit, se non absolutum, sed limitatum
imperium Illius Celsitudini concessisse: cum enim Mtas absolutum impe-
rium, ut iam demonstratum est, non habeat, ąuomodo illud in alium trans-
ferre potuit. quod non habet? Tertio cum expresse in iuramento Regis
et nostro iure municipali contineatur, quod Rex nihil aliud impenue
subditis debeat, quam quod coram Deo et hominibus aequum iustumque
sit; quomodo Rex subditis, quicquid velit, mandare potest, aut quo-
modo subditi illius imperio in omnibus, quae mandaverit, parere sunt
obnoxii, praesertim, si aliquid praecipiat, quod legibus statutisque patriae
adversetur?

Cum igitur haec lex cum exceptione intelligi debeat, ut iam est de-
monstratum, nec se latius extendat, quam iuramentum Regis Regnique
iura permittunt, recte queri potest, utrum tantam potestatem Rex habeat,.
ut conventum Sudercopensem impedire vel disturbare possit ? Primo enim
Ser. R. Mtas iuramento promisit, se nova legę subditos non aggrava-
turam, nisi consensu ac voluntate illorum prius impetrata; cum autem lex
in toto nostro iure feperiatur nuUa, quae conventus, Regę apud exteros
commorante, celebrari vetat et ut talem legem R. Mtas sancire et in-
troducere queat, subditorum approbatio inprimis requiritur. Certo autem
certius est, subditos ad hanc rem consensum suum non accommodaturos^
cum omnium eorum studia ac voluntas in Sudercopensia comitia conspi-
raverint illaque unanimes inviserint et confirmaverint; quapropter talem
legem Ser. R. Mtas ferre non potest, ideoque nec conventum Sudercopiae
habitum prohibere, nisi S. R. Mtas contra iuramentum praestitum da-
tamque fidem et huius Regni iura agere velit, tum etiam Regnum suum
haereditarium in summum discrimen adducere. Secundo, etiam S. R. Mtas
iuramento cavit, se omnia iura ac privilegia huius Regni sarta tectaque
conservaturam: cum autem Regni huius immemoriatum ius ac privilegium
sit, comitia indicere Regę absente, nec Regni statum ita ordinante, uti
par aequumque fuerat, quod ex comitiis superioribus saeculis celebratis
manifestum est, praesertim vero imperantibus Erico XIII. et lohanne II ,
ubi Regni ordines convenisse leguntur ad componendas literas, quibus
Regem officii sui admonerent ac hortarentur, ne Regnum in tantis per-
turbationibus relinqueret, uti tunc factum est.

Et quamvis 111. Illius Celsitudo haud ignoret, quod non exemplis



222

sevi legibus sit iudicandum, considerandum tamen existimat, exempla in
duplici esse differentia, quorum alia legibus ex diametro repugnant, alia
cum legibus consentiunt: illorum nuUa authoritas est, haec cum legibus
aeąuam vim habent; cum autem praedicta exempla legibus non sunt
contraria, uti iam probatum est et in seąuentibus ulterius demonstrabitur,
non potest S. R. Mtas eadem iure improbarc. Deinde Illius Celsitudo
non tam exempla respicit, quam freąuentiam actuum cursumąue tem-
poris ad praescriptionem requisiti, quae consuetudinem introducunt, quae
consuetudo non solum aequam cum legibus vim habet, sed etiam illis
interdum authoritatem suam derogat: quare III. Celsitudinis sententia
apud aequos iudices defendi facile potest, quod anteacti temporis exempla
allegaverit. Tertio, cum R. Mtas sancte promiserat, se nihil, quod ad
huius Regni salutem florentemque statum pertineret, intermissuram, Illius
Mtas Sudercopense decretum irritum reddere non potest, cum in illo
nihil contineatur, quod non ad salutem et incolumitatem patriae prove-
hendam augendamque plurimum conferat, ut ex antę demonstratis est
manifestum. Et si ulla lex extaret, qua caveretur, ne comitia in absentia
Regis celebrarentur, rebus tamen sic stantibus ca restringenda foret, ubi
Regni salus propter absentiam Regis periclitaretur: salus enim populi
suprema lex esto, Princeps publicam utilitatem privatae anteponere debet.
Cum igitur Illius Celsitudo et reliqui huius Regni inhabitatores ulterius
R. Mti non sunt devincti illiusque mandato parere tenentur, quam quoad
iuramenta, cautiones ac iura permittunt, Regioque iureiurando adversatur,
si celebrata comitia et decretum communi consensu factum ac approba-
tum R. Mtas impedire velit, rccte hinc sequeretur, subditos ad hoc non
esse obligatos, ut eius edicto sint oboedientes, praesertim cum hic con-
ventus Regni Regisque saluti innitatur.

Secunda R. Mtis obiectio est, quod postquam Regnum ex electitio
haereditarium esset factum, nuUi unquam vivente Regę conventus sunt
celebrati, quare si id ipsum nunc tentaretur, repugnaret hoc R. Mtis di-
gnitati ac iuribus Regalibus.

Ad hoc Sua Celsitudo respondet, quod ab eo tempore, quo primum
Regnum Sueciae haereditarium factum est, nunquam Reges duo tam
longo intervallo disiuncta et linguis ac populis inter se discrepantia
Regna eodem tempore administraverint, sed semper in suo haereditario
Regno sunt commorati, illoque summa cum laude praefuerunt ; quare
necessum non erat, ut alius hunc la borem in se derivaret ordinesque
Regni convocaret, quamvis ne ipsi quidem Reges in Regno constituti
aliter Rpcam gerere potuerint, quin rebus sic exigentibus conventus ali-
quando indicerent, quo minus id ipsum nunc admirationi duci, aut Suae
Celsitudini vitio verti debuit, cum Regnum pene destituatur Regę et



223

aTo^ta invaluerit. Deinde commode queri hic potest, utrum ex successione
plus iuris et potentiae R. Mti accesserit, quam priores Reges, qui libera
clectione rerum summae praeficiebantur, habuerunt? Quod si doceri ne-
quit, maiorem authoritatem ac potentiam in Suam Mtem esse translatam,
quid impediet nunc comitia indicere eaque constituere, quae in Regis
Regnique ac totius posteritatis emolunnentum sint cessura, cum illis im-
perantibus externaque Regna gubernantibus id ipsum factitatum historiae
testantur.

Tertio argumentatur R. Mtasrcum in Sudercopensi conventu novae
leges latae sint, soliusąue Regis sit nova edicta condere et promulgare,
dubium non est, transactionem Sudercopensem R. Mtis authoritati ac
dignitati multum derogare, ideoque prorsus abolendam.

Ad hoc lUius Celsitudo respondet, quod non sit solius Regis novas
łeges sanciri, sed ad hoc requiritur etiam consensus subditorum, sine quo
hac in re fieri nihil potest; ad haec nulla lex nova in eodem conventu
lata est, prout antea sigillatim demonstratum est, quare ne sic quidem
aliquid contra R. Mtem actum esse doceri potest.

Quarto argumentatur R. Mtas, non multum temporis ab inaugura-
tione sua effluxisse, ut facile eorum meminisse poterit, quae tunc promissa
conclusaąue sunt, ideoąue eadem peculiari conventu aliquo renovare ne-
cessum non erat.

Ad haec Illius Celsitudo respondet, se non tam de tempore solici-
tam esse, quam quomodo ea pacta conventa R. Mtas servaverit, adversus
quorum maximam partem R. Mtem multa commisisse, Illius Celsitudo
docere posset, nisi R. Mtis honori ac existimationi consuleret. Deinde
laedit eadem obiectio magis R. Mtis causam, quam illam propugnat, quod
R. Mtas dicit se recenti memoria tenere, quae in inauguratione Suae
Mtis facta transactaque fuerunt ; pro sua enim excellenti prudentia R. Mtas
facile assequi potest, quae suspicio inde oriatur, cum quis omittit, quod
se iure facere debere scivit. Tertio hinc etiam iudicium fieri potest, quo-
modo in posteritate illud ipsum servabitur, cum in initio data opera ne-
gligatur. Quarto ad haec infrequens non est, ut quod semel est conclu-
sum, renovetur : multa etenim in constitutionibus publicisque edictis re-
periuntur, quae in nostro iure sunt comprehensa, quod etsi nemini
ignotum esse debet, vel potest, attamen, cum multis modis adversus
illud peccetur, commodum Reges Regnique ordines duxerunt, si illa ca-
pita, in quae potissimum subditi impingunt, in novas constitutiones ac
edicta congesta populo proponerentur, quod etiam alianim gentium exem-
plis illustrari et amplificari posset, nisi ea commemorare nimis lon-
gum foret.

Quinta R. Mtis obiectio est, cum III. Princeps hisce comitiis occasionem



224

praebeat, tit R. Mtas Illiusque Celsitudo ac tota posteritas Regno et
successione priventur, Sudercopense decretum omnino est abrogandum.
Ad hoc 111. Princeps respondet, experientia, perpetuus historicorum
consensus et omnes politici testantur, duas esse praecipuas causas, propter
quas Deus imperia de gente ad gentem transfert : łmpietas et inłustitia.
Quare ex contrariorum natura seąuitur: qui religionts concordiae consulit,
ius et iustitiam administrat, eum mutationibus nuUam occasionem praebere.
Quod autem III. Celsitudo Regniąue ordines hunc scopum in comitiis
Sudercopensibus sibi solum propositum habuerint, ex ipso decreto appa-
ret et antę abunde est probatum, ąuare iure III. Princeps non accusatur,
quod hisce comitiis aliquam ansam praebuerit, ut Regno R. Mtas eiusque
successores privarentur. Cum enim in Sudercopensi decreto de novo ca-
vetur, ut subditi iuramentum fidelitatis, quod R. Mti antea praestiterant^
inviolatum conservent, omnia erronea dogmata, quae cum nostra recepta
et usitata religione non conveniunt, toUantur, vi bonae consequentiae
inde recte deducitur (negato enim toto negantur partes), quod qui Suder-
copense decretum impugnat, is eadem opera etiam subditos iuramenio,
quo S. R. Mti sunt obstricti, liberat, religionis concordiam perturbat^
pacta haereditaria evertit. Quare non immerito Illius Celsitudo scripsit, R.
Mtem non posse decretum Sudercopense, nisi subditis fidelitatis iuramen-
tum remittat, seque ipsam ac posteritatem suam successione excludat^
irritum facere; deinde obligatio, qua subditi R. Mti sunt devincti, est
conditionata et R. Mtis iuramento et cautioni subditis praestitae innititur;
cum autem in decreto Sudercopensi nihil contineatur, quod non cum R.
Mtis iuramento ac securitate data conveniat, ut ex antę commemoratis
planum est, sequitur inde, si R. Mtas transactionem Sudercopiae erectam
evertere velit, conditionem non adimpletum iri. At manifesti iuris est>
quod ab obligatione recedere liceat, ubi conditio non adimpietur : quare
si Sudercopensem transactionem rescindat, occasionem subditis praebebit
a Sua Mte deficiendi, de qua 111. Princeps R. Mtem suis literis fraterne
admonuit. Tertio ignotum alicui esse non potest, quod usu apud omnes
gentes invaluit, ut quamprimum conditiones ac pacta Reges violaverint,
subditos fidelitatem ac oboedientiam ipsis resignasse; nam quid in Suetia,
Polonia, Gallia, Anglia, Scotia ac Dania observatum sit, nemo est qui
ignoret et pleni sunt historicorum libri: inter quos etiam populos non-
nuUi reperiuntur, qui expresse legibus caverunt, ne subditi aliquam suis
Regibus praestarent oboedientiam, si contra leges quicquam praeciperent,
ut ex statutis Polonicis apparet Quarto, legibus etiam est permissumr
una parte contra pacta conventionis agente, etiam alteram ab iisdem im-
pune recedere posse ; deinde etiam inter Dominum et subditos aequalis
fidei relatio, ut fidus Dominus fidos subditos efficiat. Quamobrem plenum



225
stach
Posty: 496
Rejestracja: 19 cze 2010, 03:48

Re: DYARYUSZE SEJMOWE R. 1597.

Post autor: stach »

id periculi R. Mti Kiusque Mtis successoribus esset, si R. Mtas Suder-
copense decretum evertere vellet, cum nihil in illo contineatur, quod non
cum R. Mtis iuramento dataąue cautione ac nostro iure et privilegiis eon-
sentiat. Ex hisce quivis cordatus, qui non praeconceptis opinionibus la-
borat, videre potest, quibus rationibus permotus 111. Princeps scripserit,
R. Mtem non posse Sudercopensem transactionem convellere, nisi enu-
meratorum incommodorum aleam subire velit. Et quamvis alicui in mentem
venire potest. quod subditis ab obligatione recederc non liceat, etiamsi
contra pacta R. Mtas ageret, propterea, quod R. Mti iuramento sint de-
vincti, quod illos, quantumvis enormiter laesi fuerint, sine periurii nota
yiolare nefas est ; tamen hic considerandirm, quod iuramentum non sit
▼inculum iniquitatis et iniustitiae, quod tamen ex hoc sequeretur, si R.
Mtas impune a iuramento recederc posset, et subditi nihilominus omnium
officiorum religione astringerentur : nihil enim iuramentum Regis aliud
continet, quam liberum religionis exercitium et quae cum iure nostro
privilegiisque consentiant: quae si R. Mti toUere fas esset et subditos
yigore iuramenti in obsequio ac fidc retinere, esset illud iniustitiae et ini-
quitatis vinculum.

Sexto obiicit R. Mtas, si proditio aliqua Regno impendisset, non
tamen satis causa e habuisset 111. Princeps indicendi comitia, nisi prius R.
Mtis consensum ad cam rem obtinuisset, quanto minus nunc id ipsum
fieri oportebat, cum nihil detrimenti merito metui debuisse videretur.

Ad hoc Ipsius Celsitudo respondet, se facile existimare non posse,
quibus haec sententia fundamentis innitatur, cum in eiusmodi casibus le-
gibus omnino soluti sumus : licet enim parricidium gravissimum delictum
est, quod adeo horrendum ac detestabile antiquis Romanis visum erat, ut
putarint illud in hominem cadere non posse, ideoque poenam, qua eius*
modi peccatum condigne punirent, excogitare difficulter potuerint, legibus
tamen suis non solum filium insontcm iudicarunt, si parentem ałiquid
proditionis molientem interfecerat, verum etiam praemiis affecerunt. De-
inde generalis omnium legum exceptio est: Salus popuii suprema lex esto,
et necessitas caret omni legi, ex qua videre est, in eiusmodi casibus
a praescripto legum recedere fas esse. Quid si in tam atroci et nefario
scelere legibus exempti sumus, ubi ex proditione aliquid patriae imminere
periculum videtur, quanto magis licebit pari urgente necessitate conven-
tum iiidicere, qui nunquam legibus interdictus invenitur; et potest R. Mtas
ex iis. quae hactenus commemorata sunt, colligere, si Regnum secundum
eam, quam R. Mtas gubernationis formam post se reliquit, administrari
diutius debuisset, non levius ex ea re detrimentum ccpissct, quam si pro-
ditio aliqua fuisset pertimescenda.

Quod ad crlminationes attinet, quas lUius Cclsitudinem R. Mtas in-

Dyaiyusz sejmu warsz. r. 1597. 1$



226

tendit, eae cum nuUo innitantur fundamento, facile dilui possunt. Nam
qnod 111. Principi obiicitur, quod formulam gubernationis iinmutaverit, ad
hoc III. Princeps respondet, se nullam grubernationis formam yidisse, ne-
dum immutasse, sed solum sibi a R. Mte plenam potestatem per Ericum
Gustavi transmissam, in quam tamen Illius Celsitudo nunquam consen-
tire Yoluit, cum imperfecta esset, nec eam in se potestatem contineret,
quam bene constituta Rpca postulavit. Quare se imperio omnino abdicare
in animum induxerat, nisi Regni senatores atque ordines suis precibus
assiduisque soUicitationibus eum a proposito dimovissent, demisseque ro-
gassent, ut patriae salutem sibi magis curae esse vellet. quam quae in
ilia plenipotentia reperirctur imperfectio ; quare suspicari Iłl. Princeps
non potest, de qua gubernationis forma R. Mtas dominique legati loquuntur,
dum R. Mtas Regnum sine gubernatore et prorege post se reliquerat,
qui omnino in bene constituta Rpca perfectaque gubernationis forma
requirebatur. Adhaec non potest certam gubernationis formam subditis
praescribere, iuxta quam Regnum in sua absentia administrari d.ebeat,
nam Regni status in dies mutatur, multique novi casus incidunt, qui unius
angustae formae cancelHs se incłudi non patiuntur, quod vel ex ipsis le-
gibus animadvertere licet ; nam etsi leges inventae et latae sint, ut civi-
bus perpetuam quandam actionum omnium formam praescribant , usu
tamen ita exigente mutantur et abrogantur, inque earum locum novae,
quae utilitati patriae magis accomodae sunt, substituuntur.

Quod si autem nomine formae gubernationis R. Mtas intelligat eam
quam diximus plenam potestatem, ne illa cum propter adductas rationes,
tum etiam eas, quae sequentur, inultis modis vitiosa est; nam cum 111.
Principi multa obiiciuntur, quae in illa plena potestate prohibita non in-
veniuntur, sequitur, aut Principem iniuste accusari, quod eo pacto contra
gubernationis formam a R. Mte datam egerit, aut eam imperfectam cen-
sendam, cum illa omnia non contineat, quae ipsa R. Mtas in bene ordi-
nato imperio requirit. Deinde repugnat eadem sibi ipsi, cum III. Principi
iniungatur, ut Regni Regisque commodis consulat atque provideat, et ta-
men ei interdicatur, ne comitia celebret, cum sine illis publicae utilitati
recte aliter consuli nequeat, quod vel ex eo manifestum est, quod nulli
unquam fere extiterint Reges, qui sine comitiis Rpcam laudabiliter ges-
serint. Postremo repugnat haec plenipotentia R. Mtis iuramento Regnique
Sueciae privilegiis ac iuribus: sanctissimo etenim iureiurando R. Mtas
confirmavit, se hoc suum haereditarium Regnum Sueciae patrui sui Ducis
Caroli Regnique senatorum consiliis administraturami at vero cum ea
gubernationis formuła conscriberetur, ex cuius praescripto R. Mtas se ab-
sente Rpcam moderari imperaverat, Ipsius Celsitudo Regnique senatores
in concilium adhibiti non fuerunt, multo minus eam approbaverunt, erat



t27

enim exterorum ąuorundam consilio conipilata, qua de re etiam minoris
authoritatis esse debet, ideoque iuramentum Regis violaretur, si subditi
mandato Regis se eidem formulae subiicere cogerentur. Secundo Inclytum
hoc Regnum ex antiąuissimis privilegiis, ąuoruin memoria non exstat,
Regę absente conventus cogendi facultatein habuit, talia et id genus alia
pmilegia R. Mtas salva conservare et defendere iuramento sese obstrinxit.
Quod vero D. Legati praeoccupare conantur, III. Principem etiam im-
perfectae gubernandi formulae oboedientiam debuisse, quandoquidem
exiguo tempore ea gubernandi formuła duratura erat, R. Mtas enim per
occasionem primo quoque tempore In haereditarium suum Regnum Deo
bene favente redire constituerat, ad haec IlHus Celsitudo respondet, quod
gravissima Regni negotia, de quibus supra dictum est, tam necessario
tempore moram non admitterent et rebus sic stantibus Regno vel uno
mensę irrecuperabile damnum facere potuisset, multo maiora damna duo-
rum annorum spatio exoriri potuiśscnt; accedit, quod discedente R. Mte ^)
reditionis spes fere omnis sublata erat, cum dominis senatoribus et ordinibus
Regni Poloniae usque ad vitae finem mansuram se R. Mtas ipsis confirmaverat.

Secundo conqueritur R. Mtas, Illius Celsitudinem feuda concedsisse,
quod soli Regi de nostro iure in signum supremae praeeminentiae est
reservatum.

Ad hoc Illius Celsitudo respondet, si R. Mtas recta secum via re-
putare velit, quid proprie sit feuda concedere, de quo nostrum ius loquitur.
Illius Celsitudinem hac in re contra Altis Regiae authoritatem quicquam
commisisse nunquam demonstrabitur. Nam quod Illius Celsitudo nonnuUis
ilłustribus personis quasdam proyincias et praedia assignaverit, in eo feuda
concessisse dici non potest, cum ea non ut feuda ipsis relicta sunt, sed
partim oppignorata nomine aeris alieni, quod ipsis a Regno Regiaque
Mte debebatur et iam longo tempore caruerunt, ut eorum annuis proven-
tibus usurae conpensarentur, ne capitalis summa cum Regis Regnique
detrimento nimium excresceret, partim propter operam, quam Regno na,
varant et adhuc quotidie praestant. Et si hoc R. Mti displicuisset, R.
Mtem aliam viam ostendere oportuisset, qua dissolvi contracta debita
potuissent et cursus usurarum impediri, quod tamen hactenus factum non
est, licet R. Mtas aliquoties ea de re admonita fuerat ; nam cum iure
ipsis hoc debebatur, non potuit Iłl. Princeps illis hoc denegare, aut per
vim auferre. Adhaec per litteras R. Mtas III. Principem sollicitavit, ut de
mediis, quibus nonnullis ex iis satisfieret, cogitaret, in cuius rei eviden-
tiam literae in medium produci possunt ; huc accedit et illud, quod quic-
quid illis III. Princeps reliquerat, id cum hac conditione concessit, si R.

<) W druku spólcz. następuje tu słowa widocznie błędne: »absente damnumc.

15*



228

i\itis consensum impetrare possenf quo ostendit se superiorem agnoscere,.
sine cuius consensu nihil agg^redi velit, quod ad Illius Mtem spectat.

Tertio obiicit R. Mtas, quod Suae Mtis fideles ministri opprimun-
tur et loco moventur.

Ad hoc respondet III. Princeps, se nunquam Illius Mtis fideles ser*
vos persecutum esse, vel iniuria affecisse: nam quod nonnullos Pontificio
fermento infectos, quos R. Mtas rerum g^ubernaculis Illius CcIsitudinI
Regnique consiliariis inconsultis admoverat, suis officiis privaverit. in eo
fideles ministros oppresstsse dici non potest, cum R. Mtas ipsa sua cau-
tione illis ad eiusmodi munera et honores aditum intercluserit. Deinde
iustitiae proportio vetat, ut ex Regni reditibus sustententur, cum ex prae-
scriptione cautionis Regiae ab officiis sint remoti nullamque opcram Regno
praestent, vel unquam antea navarunt. Tertio, cum ipsis iuxta Regis
securitatem plus non debeatur, quam ut una cum reliquis incolis Regni
priyilegiis iuribus et immunitatibus pcrfruantur, quomodo potest illis ad-
versus hanc limitatam conditionem aliquid ulterius, salvo Regis iuramento
concedi : nam qui plus alicui permittit, quam Regis iuramento cautum est,
ilłe in Regis luramentum impingit. Quare 111. Princeps illos non oppressit
(si modo aliqua oppressio dicenda foret), sed illi primum se ipsos, qui
relicta nostra religione in Pontificiorum castra transierunt, deinde etiam
R. Mtas, qui sua cautione illos officio ac dignitate privavit. Adhaec dis
simulari non potest, quod maxima pars illorum, quos R. Mtas eiusmodi
muneribus praefecerat, piane inepti ad rem gerendam subditisque inutiles
fuerunt, nec cum consensu III, Principis, senatorum Regni ac subditorum,
uti leges praecipiunt, iis officiis sunt praefecti, quare iure ab iisdem re-
moti. Postremo nonnulli ex iis, quibus talia officia assignata erant, nefan»
dorum scelerum accusabantur : et quia se ipsos regere non potuerunt, nec
aliis ut imperarent, aequum erat; quos etiam III. Princeps sibi persua-
dere non potest, inter R. Mtis fideles ministros numerari, cum iilud R.
Mti dedecori et opprobrio esset futurum, si talium hominum opera
uteretur.

Quarta R. Mtis querela, quod R. Mtis literae inhibitionis aliaque
diplomata contemnuntur.

Ad hoc III. Princeps respondet, se diplomata Regła nunquam eon-
temptui habuisse, quando secundum praescripta legum data essent, nec
cognitionem legitimamque causae decisionem impedirent; quod autem 111.
Princeps nonnullos, qui praeiudicio communis famae laborabant ac inau-
ditorum criminum accusabantur, in iudicio comparere compulerit, deinde
etiam quosdam mendaces homines, qui de Illius Celsitudine multas crimi-
nationes in vulgus sparserant, iniuriarum actione convenerit ac praeterea
nonnullorum aliorum imperium, qui se Sudercopensi decreto opposuerunt,.



229

abrogaverit, quos tamen homines omnes suis diplomatibus, ne in iudicio
comparerent, suam in fideni et tutelam R. Mtas recepcrat: in eo III. Prin-
ceps cogitare non potest, se contra R. Mtis literas inhibitionis, de quibus
iura loquuntur, quicquam admisisse, cum illae ipsae literae iure nullae essent.
Non potest autem R. Mtas suis literis eiusmodi homines tutari, cum iu-
ramento receperat, se iura Regni salva conservaturam et legibus expres-
sum sit, ut qui communi fama oneiatus fuerit, se suspicione liberet. De-
inde, nec Caesari tanta potentia est, ut tertio ius suum auferre possit,
aut cui culpam condonare, nisi cum parte laesa prius traiisigatur; quare
cum iidem homines III. Principem aliosque laeserant, non potuit R. Mtas
ilłos ab omni actione suis diplomatibus immunes praestare. Adhaec, cum
nihil in Sudercopensi conventu actum sit, quod non ad salutem R. Mtis
«t patriae plurimum conferat ac religionis concordiae inserviat, unde etiam
iegitimus idem conventus non iniuria vocatur, ideo earum literarum, qui-
bus illi, qui Sudercopense decretum impugnant, defenduntur, authoritas ulla
esse non poterit, praesertim cum iisdem R. Mtas magnam fenestram dissen-
tionibus animorumque distractionibus in Regno aperiat, prout quotidiana ex-
perientia ostendit et nunc in Finlandia luce meridiana clarius est, unde
Regum ac Regnorum interitus naści solet. Deinde adversantur eaedem
literae Regis iuramento iurique nostro municipali, in quo ita descriptum
extat: Omnes suos subditos tuebitur ac defendet, praesertim vero paci-
ficos et quietos, qui secundum legum praescripta vivcre velint, tam contra
turbulentos et contentiosos, indigenas quam exteros defendet, in primis
autem immunitatem ecclesiasticam omniaque beneficia mulieribus ct do-
mibus indulta atque concessa tuebitur. Nam contra haec omnia peccandi
Regiis diplomatibus captatur occasio : in Finlandia etenim ad apertum
bellum res deducta est, subditorum facultates novis into]erabilibusque
«xactionibus exhaustae et attenuatae, ita ut R. Mti tributum petidcre ne-
queant et famę aliquoties centcni perierint. Praeterit iam III. Princeps
reliquas iniurias, quibus subditi afficiuntur, ut sunt rapina, raptus, stuprum,
vis aperfa, pacis domesticae yiolatio ac multae aliae, quae nunc recensere
nimis longum foret; quae tamen omnia non solum impunita hactenus
manserunt, licet R. Mtas aliquotics de iisdem admonita fuerat, verum
insuper R. Mtas missis legatis edixit, ne adversus illum, qui huius mali
author et caput est, de iure procederetur. Quod vero ad alia R. Mtis
diplomata attinet, illis sua authoritas semper salva mansit, ubi legibus
Regisque iuramento conformia fuerunt. Deinde non solum in Suecia, ve-
rum etiam apud alias gentes fere omnes usu receptum est, ut quicquid
Reges in sua absentia gestum yellent, ad eum, qui Rcgno praefectus es-
set, perscribere soleant, ut ex saepe memorata unione apparet; accedit
ad haec, quod falsts eorum narratis, qui R. Mtem de eiusmodi literis sol-



230

licitant, R. Mtas in fraudem deducitur, talesque literas dat, qiiae Regno
maximo detrimento essent futurae, si executioni mandarentur. Postremo
R. Mtas iureiurando promisit, se de consultu Diicis CaroH Regnique se-
iiatorum Regnum administraturam; ąuomodo igitur salvo iuramento
Regnum, dum in Polonia commoratur eorumąue hominum praesentia
destituitur, ąiiorum opera se usurann receperat, ordinare potest?

Quinto 111. Principi obicitur, quod subditis novas exactiones, aedifi-
ciorum structuras, hospttumąue alendorum onera imposuerit.

Ad hoc 111. Princcps respondet, quod R. Mtas id factum esse nun-
quam evincet. Quamdiu enim III. Princeps gubernationi praefuerat, in hoc
semper incubuit, ut subditi oneribu?, quibus hactenus praemebantur, le-
varentur, de quo testimonium onnnes incolae perhibebunt ; quae autem
Sudercopiae communibus suflfragiis decreta est contributio, eam subditis
111. Princeps non imposuit, sed subditi unanimi consensu approbarunt-
Nam cum Magnifici senatores ad ordines Regni referrent, quantis nomi-
nibus Regnum esset obstrictum, quae sine subditorum auxilio dissolvi
non possent, et ab iis peterent, ut communicatis consiliis media excogi-
tarent, quibus Regnum ex hisce debitis eluctari posset, omnium voces
in hanc contributionem dirigebantur.i Adhaec Princeps illis demandavit,
qui ad contributionem colligendam deputati erant, ne plus quam facultatea
subditorum permitterent et ipsi sponte conferre vellent, a quoquam exiT
gerent ; quare immerito R. Mtas 111. Pnncipem accusat, quod novis ex*
actionibus subditos oneraverit. Deinde tolerabilior subditis haec contributio
est crebris illis gravissimisque exactionibus et novis aucupiis, quibus bonis
subditorum veluti praedae insidiae structae sunt, illique ad summam ino*
piam redacti. Quarto, haec exactio nonnisi in casibus de iure permissis
subditis imposita est: quamvis enim Dei beneficio desiderata pax ab hoste
Moscho Regno esset constituta, attamen militibus, quorum opera hoc
Regnum pro sua salute contra suos hostes usum fuit et aliis, qui magnas
pecuniae summas ad gerendum illud bellum in usum Regni mutuas ex-
posuerunt, nondum erant sua stipendia et debita soluta. Haec fuit causa
exactionis, quae imposita est subditis, non aliter ac si bellum adhuc ge-
reretur, quandoquidem debita tempore belli contracta nondum, ut dixi,
erant soluta. Quinto, erant quaedam illustres i)ersonae et Regum fiUae,
quae dotem suam e Regno petebant; ut igitur id, quod ipsis dotis nomine
debetur, impetrarent, subditos secundum leges contribuere debere, visum
fuit, imo R. Mtas ipsa postulavit, ut 111. Dux subditis contributionem
imponeiet ad elocandam dominam Annam Regiam virginem ^). Ideoque
Ipsius Celsitudini fit iniuria, cum accusatur, quod subditos novis exar

^) w sprawie tej 2ob. poniżej pod Nr. 6 odpowiedź Karola na list z 30 kwietnia.



231

ctionibus oneraverit, praesertim cum iidem subditi sua sponte in eandem
exactionem consenserint, seąue ex legurn praescripto eam non recusare
debere affirmarint : accedit, quod summa Regni necessitas, quae legę
caret, ut supra commemoravimus. postulaverit.

Quod ad nova aedificia attinet, ąuibus erigendis subditi occupati ac
gravati dicuntur, non venit III. Principi in mentem, se alia nisi ea aedificia
et opera imperasse, quae ad arces et praedia saita tecta conservanda,
navesque reficiendas et alia praestanda, quae ad propulsandas hostiles
iiTuptiones et Regni defensionem temperę necessario opus essent, facere
ex legibus Sueticis subditi obiigali sunt, et tamen in his omnibus 111.
Princeps limites eius constitutionis, quam R. Mtis Dominus Parens in-
clytae memoriae sancivit atque i psa R. Mtas discedens, reliquit, non
cgressa est ; si vero R. Mti ea, qiiae diximus, aedificia omnino praeter-
mittere videatur, III. Princeps non repugnat Ad hospites quod attinet,
qui subditis alendi, quo iure quave iniuria obtrusi dicuntur, confidit IlL
Princeps neminem, neque de se, neque de suis ministris, hoc nomine
merito et iure queri posse.

Sexto criminatur R. Mtas, non recte collocatos esse Regni pro-
ventus et reditus, ideoque ad reddendam rationem Ipsius Celsitudinem
adhortata est.

Ad hanc criminationem Ipsius Celsitudo respondet, se ne teruncium
quidem ex Regni reditibus in suum usum transtulisse, sed quicquid Ipsius
Celsitudo accepit, optime se coUocasse afiirmat, nempe ad Rpcae aeris
alieni solutionem et alias neccessarias Regni expensas, ut Regii ratioci-
natores, qui tabulas expensarum asservant , sciunt deque iis rationem
rcddere poterunt; quicquid vero 111. Princeps ipse per suos ministros ac-r
cepit, ut cuprum, butyrum aliasque merces, id omne Ipsius Celsitudo
nomine solutionis debitarum sibi pecuniarum aliarumque rerum, quas Ip-
sius Celsitudo multis ab hinc annis R. Mtis Domino Parenti inclytae me-
moriae et Regno mutuo dederat, sibi vendicat, et restat adhuc non
contemnenda summa, quae nondum soluta est, ut ex tabulis expensi et
acceptł videre est. Et si R. Mtas in memoriam revocare velit, quomodo
huius Regni reditus per suas largitiones literis in Polonia scriptis immi-
nuerit et alia per Regia diplomata et literas salarioium profuderit et
diss]paverit, certę non satis causae ad postulandam ab 111. Principe ra-
tionem Ipsius Mtas haberet. Nec est, quod Ipsius Mtas ex voto quandam
rationem expectet, cum reditus Finnoniae profusi et facultates incolarum
a militibus, quos alere coacti sunt, ita attenuatae et exhaustae sint, ut
Regi vel Regno nihil pendere possint. Ul. Princeps etiam non solum di-
ligenter in hoc incubuit, ut reditus Regni iuste conscrvarentur, ideoque
malam gratiam apud multos iniit, verum etiam id dedit operam, ut re-



2^2

ditus Regii augerentur, sicut doceri potest, reditus ex fodinis muito esse
quam antea ampliores et plus etiam commodi accedere his potuisset, nisi
quorumdam inoboedientia impedimento fuissct.

Septima R. Mtis obiectio est, qua accusat III. Principem, quod reli-
gionem mutare conatus sit.

Ad hanc obiectionem Ipsius Celsitudo sic respondet, se in religione
nihil mutasse, sed quae Regni Senatores, Episcopi, Proceres atque ofdines
in conventu Upsalensi comprobaverunt, ea Ipsius Celsitudo ipsorum ar-
bitrio permisit. Neminem enim fugiebat, quam graves et periculosae su-
perioribus annis sub R. Mtis Domini Parentis Regis lohannis inclytae
meinoriae imperio dissensiones et dissidia exorta fuerant, idcirco spe
consilioque his malis remedium afferendi, controversias componendi con-
cordiaeque in religione resarciendae studio Upsaliam convenerunt ; est
enim religionis Concordia subditorum maximum vinculum, quod corda et
voluntates eorum potissimum invicem conciliat et conglutinat, e contra
vero nulla ex re maior animorum et voluntatum distractio rerumque
publicarum pernicies naści potest, quam ex religionis disparitate. Quam-
obrem R. Mtas 111. Principem immerito accusat, imo potius in R. Mtem
haec obiectio retorqueri potest: nam illa quidem restaurationem Pontifi-
ciae religionis dissimulat, dum libertatem religionis permittere videtur,
interim per suos emissarios Pontifici addictos sacerdotes contra iuramen-
tum et cautionem praestitam submittit, qui Pontificias superstitiones et
libellos in vulgus spargant, cuius rei testis est Stockholmia, caenobium
item Drotningholmense et Wattstenense ; praeterea etiam proxime superio-
ribus diebus Ipsius Mtas subditos ad Pontificias ceremonias, quae fiunt
elevatione, sale et candelis, aliasque superstitiones, quae sacrarum litera-
rum fundamento non innituntur, approbandas et amplectendas suo diplo-
mate adhortata est. An non hoc magis sit tentare religionem, quam id,
quod Ul. Principi obicitur, cuivis affectibus non praeoccupato iudicandum
relinąuitur; si vero Ipsius R. Mtas eam rem hac via aggressa fuisset, ut
exemplo Upsalensis synodi (quod nationale concilium fuit) pium et libe-
rum concilium celebraretur, non posset dici Ipsius R. Mtem tentasse reli-
gionis mutationem, nam hoc pacto iuramentum et assecuratio Regis sarta
tecta maneret, nec opus esset Pontificios libellos passim in hoc Regno
spargere et honestorum civium liberos seducere et imperitae multitudini,
praesertim iuventuti, fucum facere, sicut proxime superioribus temporibus
factum esse et adhuc fieri doceri potest, de quo subditi quotidie querun-
tur. Deinde 111. Princeps omnino confidit, si quaedam ceremoniae ordini
in ecclesiis non magnopere servientes, sed Pontificiae idolatriae non dissK
miles, multis scandalum praebentes, ex libertate Christiana abrogantur*
non posse eam rem innovationem vel mutationem religionis appellari :



233

agit enim 111, Princeps Deo O. M. gratias, qui ipsius mentem verbo suo
ita illustravit, ut Ipsius Celsitudo verbum Dei hominum commentis discer-
nerę queat; praeterca etiam ecclesiasticae nostrae constitutiones earum
ceremoniarum, quae iam sublatae sunt, abrogationeiłi permittunt.

Octavo R. Mtas III. Principem accusat. quod Ipsius Celsitudo occa-
sionem mutationis status Rpcae dederit.

Ad hanc obiectionetn ita respondtt, sibi non in mentem venire, qua
ratione eiusmodi mutationis occasionem dedisse videatur: cum Eius Celsi-
tudo tanto ardore, Dei beneficio. purae religiom studuerit, leges et bonum
ordinem (absit dieto invidia) in Regno conservarit: nam ubi ea, quae
diximus, conservantur, non praebetur causa vel occasio immutationis, ut
naturalis ratio et communls experientia ipsa documento esse potest; e contra
vero, ubi ea negliguntur et non conservantur, incolumis Regni status non
potest esse diuturnus. Quamobrem 111. Princeps Ipsius R. Mtem non sine
causa adhortatus est, ne Ipsius R. Mtas causa m vel occasionem mutatio-
nis praebere velit, quandoquidem Ipsius Celsitudo satis intellexit, quam
saepe contra Eius R. Mtis iuramentum et assecurationem, tum etiam
contra iura Suetica, tam in ecclesiasticis, quam politicis negociis. ut antę
-dictum est, peccatum sit.

Nono R. Mtas 111. Principem criminatur per suam adhortationem,
quod Ipsius Celsitudo dcgenerarit a domini sui parentis yirtutibus, quibus
ius haereditatis partum et acqui?itum sit.

Ad hanc obiectionem Ipsius Celsitudo respondet, quod R. Mtas
magis egeat tali admonitione quam Ipsius Celsitudo, quoniam Ipsius R.
Mtas vestigiis avi sui minime insistit et multa contra avi testamentum
egerit, quo testamcnto quasi fundamento pacta haereditaria in hunc finem
acquisita non sunt, ut Rex suum iuramentum, ius et iustitiam eaque, quae
ad felicem statum et ordinem in gubernatione spectant, negligat, quidvis
pro libitu agat et ea, quae ad patriae salutem summa urgente neccessi-
tate constituta sunt, aboleat, sed potius, ut ea omnia sarta tecta conser
vet, per quae pacta haereditaria suum vigorem obtineant.

Decimo obicitur a R. Mte III. Principi, quod Ipsius Celsitudo R.
Mtem per causam religionis apud subditos in invidiam vocet.

Ad hoc respondet Ipsius Celsitudo, probari non posse, quod Ipsius
Celsitudo conctur abalienare mentes subditorum a R. Mte, verum e contra
«osdem semper ad fidelitatem erga Ipsius Mtem adhortata sit, ut apparet
•ex decreto Sudercopensi ; si vero subditi animos ab Eius R. Mte abalie-
narint, vel in posterurn abalienaturi sunt, hoc R. Mtas sibi ipsi imputet,
ipsa enim eius rei causa est, quod subditorum iura negligit, nec ea piae-
«tat, quae R. Mtas ipsis iuramento suo, ut dictum est, confirmavit.

Undecimo R. Mtas criminatur 111. Principem, quod Regnum afiectarit



234

Respondet III. Princeps, nulla ratione probari posse, Ipsius Celsitu-
dinem vel verbo vel re ostendisse, quod se Regem facere velit, contra-
rium vero probari facile potest, nempe quod Ipsius Celsitudo nomen Regtum
nunquam appetiverit; et si Ipsius Celsitudo tanto desiderio eius nominis
tangeretur et illegitime affectaret, probatu non esset difficile, quod Ipsius
Celsitudini saepe oblatum sit, et etiamnum offerri possit, si Ipsius Celsi-
tudo a pactis haereditariis et a iuramento fidelitatis, quo R. Mti obligata
est, discedere iisque mediis et authoritate uti velit, qua Ipsius Celsitudo
valet. Nec ideo dici potest Ipsius Celsitudinem Regnum appetivisse, quod
Ipsius Celsitudo niolestissimun) gubernationis onus una cum senatoribus
illustribus et magnificis susceperit, quia olim multi, humiliori familia orti^
minori iure, dignitate et potestate, quam Ipsius Celsitudo praediti, Rpcan>
Sueticam absente Regę administrarunt, nec propterea ipsis obiectum fuit,
quod rebus novis studentes, Regnum affectarint, ut videre est ex unione,
quae gubernante Margaretha Regina facta et postea Regę Erico XIII
renovata est, quo tempore Regni Dapifer, quem Drotzeten incolae vo-
cant, absente Regę pari potestate ac Rex praeditus fuerit. qui tamen
conferendus non est cum III. Principe, qui totius Regni haeres est, quem
etiam Rpcae sal uti magis consulere decet, quam eum, ad quem ius hae-
reditatis non pertinet.

Duodecima R. Mtis obiectio est, quod Celsitudo Ipsius dicitur mi-
lites quaestui habuisse et eorum stipendia fraudasse.

Respondet Ipsius Celsitudo, se sperasse, R. Mtem tali in Ipsius
Celsitudinem criminatione nunquam usuram, quod Ipsius Celsitudo,
Dci benignitate, non contemnendis annuis reditibus ipsa aucta sit, ut
Ipsius Celsitudo pro dignitate sui ordinis, etiam sine tali illegitimo quaestu
vivere possit, nec opus ipsi est, ut cum R. Mtis et Regni damno
aliquid lucrifaciat; quod igitur mercaturam aliquam illis schedulis, quae
militibus subducta ratione in testimonium residui datae sunt, exercuisse
111. Princeps dicitur, non venit Ipsius Celsitudini in mentem, nisi fortasse
in hoc reprehendatur III. Princeps, ubi semel Eius Celsitudo opera Marci
Mevii mercatoris Lubecensis et R. Mtis subditi Getri Plagmanni, scribae
militaris usa est, ubi non privato Ipsius Celsitudinis compendio, sed Regni
utilitatibus servitium fuit. pro quo Ipsius Celsitudini gratia, non contumelia
debetur, et caret adhuc Ipsius Celsitudo, sicut et antę commemorati Marci
Mevii iam defuncti haeredes, non mediocri summa pecuniae, in redimen-
das eiusmodi equitum schedulas expensae et erogatae, magno cum
utriusque partis detrimento, quam ob rem Ipsius Celsitudo uniuscuiusque
iudicio permittit, quo iure R. Mtas Ipsius Celsitudinem hac in re crimi-
nari possit et ad quem emolumentum redeat, utrum ad R. Mtem et Rpcamr
quae non contemnendam summam pecuniae inde lucrata est, an vero



235 __

Ipsius Celsitudo aliquid lucri ceperit, quae sua pecunia hactenus caruit,
nec emolumentum aliquod inde sperat.

Decimotertio, quod attinet ad literas obligatorias, ąiias III. Princeps
R. Mti dedisse quidem, sed postea violasse, dicitur.

Respondet 111. Princeps, non doceri posse, quod talibus literis sese
obligarit, vel suo consensu eas approbarit ; quamvis vero R. Mtas antę
suum discessuni ex hoc Regno tales literas ab Eius Celsitudine postula-
verit, nulla tamen ratione probari potest, R. Mtem eas impetrasse, nec
ullo quidem iure talibus literis Ipsius Celsitudo obligare se potest, quando-
quidem antiquissimis Regni iuribus sunt contrariae eaque oppugnant, qui-
bus Ipsius Celsitudo nihil detrahere potest: quare nulla ex iis efficax
obligatio naści potest, etiamsi R. Mtas III. Principi tales literas imperasset,
deficit enim hic et consensus et approbatio iuris, quapropter nultius mo-
menti est, quod R. Mtas eas allegat et demonstrare conatur, quod 111
Princeps ex iis sit obligatus. Secundo, etsi possit probari, III. Principeirt
se talibus literis obligasse, quod tamen non factum est, non tamen inde
sequitur, Principem esse obligatum sine exceptione ea, quae contineritur
in literis, exequi. Primum enim considerare decet, an illae literae iure vel
sub conditione datae sunt, et si sunt datae sub conditione. tum III. Prin-
cipem antę non obligant, qu;im conditio impleta sit: at conditio im|>lc^ta
non est, nam R. Mtas recusavit Ipsius Celsitudini tale mandatum seu plenipo-
tentiam, qualem Ipsius Celsitudo requisivit. Secundo talis obligatio mera
est civilis et potest per exceptionem elidi, quandoquidem ea plenipotentia
non subseruta est, cuius causa " literae eae obligatoriae datae dicuntur,
ideo R. Mtas eo nomine arguere Ipsius Celsitudinem non potest, quod
contra suas literas et assecurationem egerit, et quamvis ita Ipsius Celsi-
tudo ex antę commemoratis literis obligata non est, tamen Ipsius Celsi-
tudo requirit, quam iustum vero sit asseverare, quod III. Princeps tales
literas obligatorias dederit, quale exemplum huc missum est, quod quidem
nullo modo concordat cum ista obligatione, quam Ipsius Celsitudo dedit,
omnibus aequis hominibus iudicandum relinquitur.

Postrema R. Mtis criminatio est, quod III. Princeps suo nomine et
typis monetam cuderit, quod sit Regale, et hac ratione Eius Mtis digni.
tatem et iura oppugnarit.

Respondet III Princeps : Quamvis Suam Celsitudinem non latet,
quod ius cudendi monetam sit Regale, tamen Ipsius Celsitudo sibi tale
ius et potestatem ea ratione acquisivit, qua alii Principes, Domini et civi-
tates sibi illud ius acquirere solent, nempe superioris consensu et appro-
batione. Nam etsi Ericus Rex esset tyrannus, qui in hoc totus incumbe-
bat, ut fratrum suorum iura et dignitatem imminueret et ipsiś illegitimas
et iniustas constitutiones obtruderet, ius tamen cudendi monetam eis per-



236

misit, ut inonetam cuderet eius materiae et ponderis, quo ipsius Regia
moneta percussa fuit, sicut patet ex istis constitutionibus, quae Arbogae
anno LXI factae sunt, quas tamen Ipsius Celsitudo in quibusdam aliis
articulis non acceptavit. Secundo, Ipsius R. Mtis Dominus Parens inclytae
memoriae non recusavit eam rem, sique in reliquis negotiis convenire
potuissent, monetae cudendae ius Ipsius Celsitudini facile concessisset, ut
videre est ex constitutionibus Wadstenis et Stegeburgi factis. Et post'
quam omi^es controversiae, quae inter Ipsius R. Mtem et IH. Principem
exortae fuerant, paucis antę ipsius obitum annis essent compositae, ita ut
etiam decretum Wadstenense, quod obtrusum Ipsius Celsitudini antca
fuerat, aboleretur, tum Ipsius Celsitudo, Regę adhuc in vivis superstite,
suo nomine monetam cudit; quamobrem R. Mtas ea, quae semel coo-
stituta sunt et nihil dubii habent, rursus in dubium vocare vel abrogare
non potest. Tertio Ser. Rex Gustavus laudatissimae memoriae in suo
testamento Ipsius Celsitudini eiusque fratribus unicuique suum Ducatum
cum omnibus iuribus moriens ita legavit, sicut Eius Mtas ipsa eos pos-
sederat; et quia Ipsius Mtas in quovis Ducatu potestatem et ius cuden-
dae monetae habuit, Eius Mtas etiam Ipsius Celsitudini idem ius conces-
sit et reliquit: ideoque R. Mtas Sueciae et Poloniae avi sui testamentum
impugiiat, dum III. Principi cudendae suo nomine et insignibus ius mone-
tae adimere conatur. Ultimo parum laudis R. Mtas hinc sperare potest
si patruo suo fidissimo hoc denegare nitatur, quod tamen Ipsius Mtas
suis subditis permittit; quod vero Ipsius R. Mtas Eius Celsitudinem incuset
quod et ponderis et materiae vilioris monetam cudat, quam Ipsius R. Mtas,
atque hoc modo in detrimentum subditorum deteriorem reddat Regni
monetam, hoc non posse probari, monetarius et alii multi testes esse
possunt.

Quamobrem quoniam 111. Princeps R. Mtis dignitatem, ius et iusti-
tiam. leges Sueticas et pacta haereditaria nuilo modo impugnarit aut
laeserit, nec earum criminationum reus sit, quas R. Mtas Ipsius Celsitu-
dini obiecit et expostulavit, sed ab ineunte Regis aetate, imo ab incuna-
bulis, se erga Ipsius R. Mtem ita gessit, ut fidelem patruum decet, quod
et in posterum se facturam Ipsius Ceisitudo pollicetur, quatenus Ipsius
Celsitudo iudicare potest, id et Deum et homines probaturos, id quod
antecedentibus evidentissimisque rationibus satis superąue demonstratum
est : causa vero Celsitudinem Eius latet, quae R Mtem ad literas tam
minaces, inusitatas, criminationibus plenas impulerit, cum tamen ea, quae
ipsi obiecta sunt, longe aliter se habeant; sed tamen eam suspicatur 111.
Princeps causam esse, quod Eius Celsitudo ab ineunte R. Mtis magistratu
nunquam Ipsius Mtis religionem approbare et admittere potuit, ut Ponti-
ficiae superstitiones in hoc Regnum inveherentur : in aliis vero rebus



237

omnibus ne minimum ąuidem in Ipsius Mtem committere se meminit, quod
repfehensione dignum est.

Quaprópter Ipsius Mtem fraterne et officiose, III. Regni Poloniae M.
D. Lithuaniae senatores, proceres et ordines amanter et benigne, prout
postulat uniuscuiusque conditio, 111. Princeps rogat et requirit, ut aeąuis
animis Ipsius Celsitudinis satisfactionem accipiant, nec sinistre interpre-
tentur, quod Ipsius Celsitudo iustam suam defensionem urgente necessi-
tate latius et clarius susceperit, ad quam gravibus causis permota hoc
tempore necessario descendit; Ipsius Cełsitudinem tamen spes erga R.
Mtem, Dominum agnatum et fratrem suum, pulcherrima fovet, Ipsius Mtem
post iustam deliberationem mutaturam consilium et in posterum tales
criminationes praetermissuram et in hoc haereditarium Regnum yenturam,
ut ipsamet R. Mtas eidem Regno posśit praeesse et illud secundum nor-
mam praestiti iuramenti gubernare, eo consilio, ut hoc Regnum, quod in
politicis negotiis reformatione maxime eget, in statum feliciorem, quo
omnes confusiones, quae in Rpcam irrepserunt, abolescant, restituatur.

Si vero R. Mti quamprimum in hoc Regnum venire integrum non
sit, officiose rogat Ipsius Celsitudo, ut Eius Mtas gubernandae Rpcae ra-
tiones tales ineat, quibus Regni saluti et subditorum utilitati consulatur:
111. enim Principem non fugit, se in magnam invidiam apud Eius Mtem
falsis adversariorum criminationibus vocatum esse, quod molestissimam
hanc gubernationem et Rpcam susceperit. Et quamvis 111. Princeps Rpcae
suam operam non obtruderit. sed rogatu R. Mtis ad eam administrandam
accesserit, quod postea Regni ordines una mente comprobarunt ; postea
iterum a discedente ex hoc Regno R. Mte diversis vicibus Ipsius Celsi-
tudo, ut Rpcam capesseret, rogata et ad hoc munus vocata sit, tamen
decrevit Eius Celsitudo posthac invita R. Mte Rpcam non administrare,
scd consilio et arbitrio senatorum et ordinum Regni permittit, qua ratione
'His absente R. Mte Rpca gubernanda videatur. Et quandoquidem multa
et gravia negotia hoc tempore incidunt, quae deliberanda et expedienda
sunt, nisi Regno irrecuperabile damnum inde naści debeat, ut sunt: pri-
mum discordia et controversiae in religione, quae gliscunt in dies, deinde
perfecta pacis compositio cum Magno Moschorum Duce, item traditio
arcis Kexholmensis et sufficiens assecuratio pacis perpetuae cum eodem
Duce, postremo bellum et seditiones in Finlandia, in eius Ducatus per-
niciem et exitium exortae, aliaque negotia gravis5ima, quae necessario
deliberanda et expendenda occurrunt, ut postea in R. Mtis et Regni uti-
litatem perficiantur, quae fortassis per haec, quae iam tractantur consilia,
negligi possent, unde in Regno multo maior quam antę discordia existere
posset Quamobrem Ipsius Celsitudo hoc scripto protestatur, se esse hac
in re innocentem et satis tempestive R. Mtem Regnique consiliarios et



238

omnes ordines ea de re fecisse certiores, et spcrat Ipsius Celsitudo et
benigne petit, ut omnes boni hoc iustum eius responsum et protestatio-
nem in optimam partem accipiant. Qiiod superest, Ipsius Celsitudo omni-
bus Regni ordinibus, civibus et incolis, ecclesiasticis panter ac politicis,
pro uniuscuiusque conditione, suam beneyolentiam et gratiam benigne
clementerąue defert.

6.

111. Principis Domini CaroU amicissima ąnaedain postulata, quae R. Mti Suetiae

et Poloniae Ipsius Celsitadinis Domino agnato ac fratri charisslmo per 111. et Ma-

gniflcos dominos oratores referri Ipsius Celsitudo benigne rogata*

Quod R. Mtas ad Iii. Principem de nuptiis Dominae Annae *) prae-
scripserat llliusque Celsitudinem rogaverat, ut summa cura et sollicitudine
proYideret. ne quid desideraretur, quod ad excipiendum tractandumque
sponsum et Dominam Annam elocandam pro utriusque contrahentum
dignitate pertineret, in eo 111. Princeps se ad yoluntatem R. Mtis lubens
accomodaret, nisi omnem hac in re gratificandi R. Mti occasionem Illius
Celsitudini R. Mtas ipsa ademisset.

Primo etenim R. Mtas in literis, quas secum Martinus 30. Aprilis
Cracovia ^) attulit, se gubernationis formam, iuxta quam Regnum in Suae
Mtis absentia administrari deberet, quaque 111. Principem gubernationis
munere liberaret, se primo quoque tempore transmissuram significavit. Quae
res etsi in efifectum adhuc deducta non est, Illius tamen Celsitudinem
consilii incertam atque ancipitem reddidit. Nam si Mtas R. aliis Regni
administrationem committere velit, quomodo Illius Celsitudo prout res
postulat sumptus nuptiales providere atque administrare potest.^ nec ae-
quum yidetur, ut cum honore Illius Celsitudo privata sit, onus sustineat,
cum honores onus sequi debeat.

Deinde R. Mtas singulis Regni proyinciis novos gubernatores prae-
feceral, ut Finlandiae Nicolaum Flemingium, Sueolandiae (sic) Carolum
Gostavi, Yestrogothiae et Ostrogothiae eius fratres Ericum et Aryidum^
quibus demandaverat, ut reditus Regni coUigerent atque in adyentum
Suae Mtis asseryarent, subditis et missis per uniyersum Regnum litteris
tributorum omniumque fere onerum immunitatem concessit.

Postremo 111. Principem in hunc usque diem non esse*) tutum, quo

') Odpowiedź tę podajemy według Rp. bibl. Czartoryskich 1. 332 str. 138. Nie znajda-
jemy tam daty, kiedy odpowiedź ta była dana, prawdopodobnie jednak, jak tytuł wskazuje
dano j^ tym posłom, których poselstwa akta powyżej są wydrukowane ; odnosi się ona zaś
do poselstwa Marcina Kemera, wysianego 30 kwietnia 1596 z Krakowa, jak wspomniano
w tytule nru 5. (str. 212).

•) Siostra Zygmunt III; zamierzone małżeństwo tu wspomniane rozchwiało się, umarła
w stanie niezamężnym, •) W R P: Varsavia. *) W R P. niema.



239

loco aut tempore celebrari nuptiae deberent, quod tamen Illius Celsitudi-
nem praescisse oportuisset, ut in parato haberet, quae ad nuptias rite pera-
gendas spectarent; scripsit ąuidem Ul. Princeps domino sponso ^), tumque
per litteras admonuit, ut maturę ^) III. Celśitudinem de loco et tempore cer-
tiorem faceret, sed nondum responsum impetravit ullum; nec domini le-
gati in comitiis Varsavia proxime habitis aliquid in illo negotio actum
definitumque noverunt, quo tum deliberatio de loco ac die nuptiarum
rciecta fuit.

Ex his R. Mtas haud difficulter colligere potest, quam grave et mo-
lestum Illius Celsitudini accidet, si nuptiarum curam in se transferre de-
beat, cum et administratio Illius Celsitudini interdicta et Regni reditus aliis
in potestatem dari subditisque omnium oneruni immunitas concessa.

Quare si diutius Rpcam Illius Celsitudo administrare debeat, ut R.
Mtas illorum imperium abroget, quos singulis provinciis praefecerat, nec
Suae Celsitudini aliquem superiorem, aut cum pari potestate adiungat,
Illius Celsitudo officiose et fraterne rogat. Quod nisi fiet. Illius Celsitudini
laesae Mtis aut rebellionis crimen R. Mtas non intentabit, si rebus sic
exigentibus eos in ordinem redigerit suisque officiis privarit, cum Illius
Celsitudo et aetate et prudentia et generis ratione rectius et commodius
Rpcam consulentibus Regni consiliariis gerere possit, quam quisque eo-
rum, quos R. Mtas rerum summa praefecerat. quibus et aditus ad eius-
modi munera, de iure et iuramento Regio est interclusus; perferre Illius
Celsitudo non potest, ut Regnum per istos novos gubernatores in tot im-
peria dividatur, praesertim, cum ea res Illius Celsitudinis existimationem
laedat, animorum distractionem inter subditos pariat ac summam in Rpcam
confusionem invehat.

Nec est. quod R. Mtas de Illius Celsitudinis diligentia in gubernanda
Rpca aut fide erga Suam Mtem quidquam dubitet; persuasum enim R.
Mtas sibi habeat, Illius Celśitudinem nihil intermissuram, quod ad florentem
et tranquillum Regni statum pertinere yidetur, fide et amore et benevo-
lentia erga R. Mtem. Illius Celsitudo de R. Mte vicissim pollicetur, urbes
et oppida, arces et castra ac totum denique Regnum Illius Miis, cum in
Regnum reversa fuerit, vel iure devolutionis Illius Mtis succesoribus sarta
tecta reddituram Illius Celsitudo promittit, subditorum quoque rationem
Illius Celsitudo habebit, ne uUa illis imponantur onera, nisi id summa
necessitas postulaverit et casus de iure permissi inciderint. Quod et Illius
Celśitudinem hactenus summa cura providisse, Illius Celsitudini omnes boni
viri testimonium perhibebunt. Ut autem ab omnibus oneribus piane im-
munes sint, commode fieri non potest. cum sine eorum contributione Re-

* Nie wiadomo nam, kto byZ tym narzeczonym. •) W R P. matura.



240
stach
Posty: 496
Rejestracja: 19 cze 2010, 03:48

Re: DYARYUSZE SEJMOWE R. 1597.

Post autor: stach »

gum filiae suas dotes conseąui et oitinia, ąuibus Regnum obstrictum cstr
dissolvi neąueant.



II.
AKTA KOMISYI KRAKOWSKIEJ W SIERPNIU 1596 R. ODBYTEJ.

1.

3[aiiflat królewski zwoh\jący komisyą ').

Król Zygmunt III w myśl konstytucyi sejmowej wyznacza do trakto-
wania z posłami cesarskimi w sprawie przymierza przeciw Turkom na-
stępujących komisarzy: Z senatorów: Stanisława Kamko7vskiego Arcy-
biskupa Gnieźnieńskiego, Jerzego Radziwiłła Kardynała i Biskupa Kra-
kowskiego, Hieronima Rozdraźews kiego Biskupa Kujataskiego % Wawrzyńca
Goślickiego Biskupa Przemyskiego '% Janusza Ostrogskiego Kasztelana
Krakowskiego, Mikołaja Firleja Wojiwodą Krakoivskiego, Hieronima Go*
Słomskiego Wojewodą Poznańskiego *), Krzysztofa Mikołaja Radziwiłła
Wojewodę Wileńskiego % Stanisława Mińskiego *) Wojewodę Łęczyckiego^
Janusza Zbaraskiego Wojewodę Br acławs kiego, Jana Ąbrahamowicza Wo-
jewodę Smoleńskiego '), Mikołaja Zebrzydowskiego ®) ^Marszałka Koronnego,
Jana Zamoyskiego Kanclerza Koronnego, Lwa Sapiehę Kanclerza W, Ks,
Litewskiego % Jana Firleja Podskarbiego Koronnego, Dymitra Chaleckiego

*) w konstytucyi sejmowej (Vol. leg. wyd. oryg. t. II. str. 1443) wspomniano: •na-
znaczyliśmy pewne komisarze jako w samym oryginale jest opisano. Którym to komisa-
rzom zleciliśmy.... aby z posły panów Chrześcijańskich traktowali i namawiali o rzeczach
tych, które pod te czasy Rzplt§ nasz^ i one zachodzą: nic w tej sprawie nie zawierając, ale
do uznania i zawarcia wszem stanom na sejmiki i na sejm przyszły wszystko, co namów^ią
odnieść, dalej nie, jedno do dnia ostatniego sierpnia traktować mają. Który to sejm ma być
do odprawy utwierdzenia tych samych spraw przez nas zZoiony, na którym nic innego niema
być wnoszono, ani traktowanot. Nie zdołaliśmy odszukać aktu tu wspomnianego w orygi-
nale, niema go te?, w Metryce Koronnej, doszedł nas tylko w RP. Biblioteki Watykańskiej;
Ms. Ottobon. N*' 3ŁS4 fol. 25O. Mandat, widocznie pisany w języku polskim, został przez
kogoś przetłómaczony na język łaciński, a nazwiska w nim wymienione poprzekręcane stra-
szliwie do tego stopnia, ie nieraz domyśleć się trudno, jak brzmiały one w rzeczywistości.
Prawie wszystkie jednak nazwiska udało się nam rozwiązać, dla kontroli jednak, przy na-
zwiskach w RP. przekręconych, podajemy je w uwadze tak, jak brzmią w RP.

*) W RP.: Hieron. Rosdrassuski in Cinau.

*) W RP.: Laurentium Groliski Ep. Presmil. "*) Pesnichenensem. ^) W RP. : in Vilde»

*•) W RP.: Stencum Mnisken.

') W RP.: Janusium Abrahamousiensem Smolinskisensem.

''j W RP.: Nicolaum Zibridusensem. °) Lucam Sapienchcn Lith. Cancell.



241

Podskarbiego W. Ks. Litewskiego. Ze stanu rycerskiego: Zygmunta My-
szkozvskiego Starostą Piotrkowskiego ^), Spytka Jordana, Stanisława Ligązą
Starostę Opoczyńskiego *), Stanisława Karśnickiego Sędziego Sieradzkiego %
Słamsłojwa Stadnickiego z Łańcuta, Szczęsnego Herburta, Prokopa Raszko
Podkomorzego Halickiego *), Mikołaja Lanckorońskiego, Franciszka Krasiń-
skiego Kasztelana Ciechanowskiego % Stanisława Garwaskiego Starostę
Gostyńskiego ^) . . . Jana Łahodowskiego ''j . . . Pawła Sapiehę Koniuszego W,
Ks, Litewskiego 8), Michała Hulewicza Wojutyńskiego Pisarza ziemskiego
Łuckiego, Aleksandra Chodkiewicza, Jana Czyża ^), Sekretarza J. K. Mci,
Jędrzeja Leszczyńskiego Wojewodę Brzeskiego Kujatuskiego ^^).



iBstructio pro Reyereiidis etc. loanne Kuthasio £lecto Archiepiscopo Colocen^i
Episcopo Jauriensi locornmąue eornndem perpetuo Comite ac summo per Re-
gnnm Nostmm Hungariae Caiicellario, Principe Aiidrea Episcopo Wratisla-
Tiensi ac ntrinsąne Silesiae supremo Oapitaneo, Joannę Christophoro ab Hom-
stain in Gmeningen Consiliario nostro secreto, Nicolao Istwamfli de Kysarron-
falwa Offlcii Palatinatus Regni noatri Hungariae Locumtenente, Adamo Galio

^) W RP.: Sigismundum Miskuski Starostum in Peterkau; nadano mu star. Piotrkow-
skie 15 października 1588. Metr. Kor. T. 135, k. 323.

*) W RP. : Stencam Liginisa Starostum Oposin; starostwo to otrzymał 10 stycznia
1588. Metr. Kor. T. 133, k. 238.

") W RP.: Stencum Karssinskcn iudicem in Siradz; był marszałkiem sejmu Krakow-
skiego w r. 1595.

') W RP. : Procob Rensken Holiskischen Camerarium. Akta gr. Halickie z tego czasu
(Tom. 104, 6tr. 6 i inne) wymieniajf^ jako Podkomorzego Halickiego Prokopa Raszko; bywał
on często wyznaczany do rozmaitych komisyj. Por. Niesiecki, wyd. Bobrów. T. 8, str. 94.

») W RP.: Castell. in Siechanau.

^) W RP.: Stencum Garnasken Starostum in Goślin; potem następuje: Lasia Sniedcza
ArskiegO) co to znaczy, niepodobna rozwiązać; być może, źe był to Śladkowski, o kt($rym
2ob. niżej str. 255.

') W RP.: Joannem Łahaduski Rossa; Jan Łabodowski był na sejm 1597 posłem
Wojew. Wołyńskiego (por. poniżej laudum sejmiku łuckiego); co zaś znaczy dodatek Rossa,
nie rozumiem.

•) W RP. po »Paulum Sapieha Lithuan. Stabularium* następuje: Jaroslauensem Vo-
loniae prcyinc. scribam. Nie rozumiem, do czego odnieść i coby znaczyć miało owo tjaro-
slauenaemc, zaś »Voloniae prorinc. scribam< rozwiązuję jako Łucki Pisarz ziemski, którym
był Michał Hulewicz Wojutyński (por. poniżej laudum seJAłiku Łuckiego).

°) W RP.: Joannem Tyza Secret. nostrum. Oczywiście jest to fatalnie przekręcone
nazwisko Jana Czyża Sekretarza krc51ewskiego, którego często wyznaczano do komisyj sejmo'
wych, jak n. p. z sejmu 1596 do słuchania liczby Podskarbiego Kor., Metr. Kor. T. 140,
k. 175.

*°) W RP. brzmi: Titskiensem Voevod in Brcst. Otóż oznaczać to ma Jędrzeja Le-
szczyńskiego, Wojew. Brzesko-Kujawskiego, którego nazwiska miedzy powyżej wjrmienionymi
senatorami nie znajdujemy, a który póiniej bra2 udział w obradach komisyi, jak to podaje
Heidenstein. (Rerum polonicar. str. 338). Dziwne to tylko, że senatora wymienia na końcu.
Dyaryuns sejmu warss. r. 1597. 10



242

Poppelio Barone a Lobkowicz in Daxan et Sehreckenstain , Joannę ab Haym
in Reichenstain, Barone Joannę Joo de Kazahaza Personalia praesentiae nostrae
Regiae in indiciis Locumtenente , Consiliariis atąne oratoribns nostris, iuxta
ąnam sese in eony en tn Deputatom ni Regni Poloniae et Magni Dncatas Łithua-
niae, qai praesente Rey. Cardinale Caietano Legato Apostolico foederis contra
Tnrcam feriendi cansa Craeoyiae habendus est, gerere debeant *).

Primum legati nostri ad iter sese ita comparabunt , ut sub huius
mensis finem, et ąuidem si fieri possit, ad 25 julii non procul Cracovia
duobus scilicet aut tribus inde miliaribus in unum coeant, ne separatinn,
sed quod decentiori comitatu fiat, coniunctim in Regiann urbenn ingre-
diantur.

Cracoviam cum ingressi fuerint, si Rex, quod futurum videtur, abent,
ad Cardinalem Caietanum Legatum Apostolicum mittent , ut ąuomodo
conventum et colloąuium inchoandum existimet exquirant. Si Rex ąui-
dem aderit, ad aulae Mareschalcum, uti fieri solet, mittent. et quia a no-
bis ad tractationem foederis missi adsint, per eundem Regi significandum
curabunt; quod etiam absente Regę fieri apud eos potcrit, ąuibus in-
iunctum intelHgent, ut legatos accipiant.

Ad locum congressus cum ventum fuerit, ubi verisimiliter Cardinalis
Legatus solenne illud colloąuium auspicaturus est, legati nostri in hanc
sententiam, dicendi facultate sibi data, dicent:

Quod Pontiłex Maximus, quod Principes ac populi omnes Christiani
iam diu summis animi studiis optarint, ut Inclytum Poloniae Regnum
Regnis ac provinciis, quibus hostis communis Turca immineat, communi
foedere iungatur, id ut nos inprimis optemus, gravissimas habere nos
causas, qui prae caeteris Rpcae Christianae Principibus ac Regibus Regi
Regnoque Poloniae vicinitatis, cognationis et affinitatis amicitiaeąue iuri-
bus, cum novis, tum antiąuis coniuncti simus, ut unius partis salus a sa-
lute alterius necessario dependere videatur. Cum itaque conventus iste
praesens Amplissimorum Regni Poloniae M. D. Lithuaniae ordinum con-
sensu institutus sit, ut de sacro foedere pressius ac strictius agatur, adesse
lectos aliquos a nobis e diversis Regnis provinciisque nostris legatos,
viros primarios, qui sincere et candide cum Cardinali Legato ac depu-
tatis ordinum Poloniae agant, deque iis, quae tractationis ratio postuleti
animi nostri sententiam explicent. Expectare nos de ipsorum, qui depu-
tat! sint, integritate, ut non tantum patriae suae, sed etiam totius Chri-
stianitatis utilitate sibi ob oculos posita ita sese volentes lubentesque ac
faciles in hac tractatione praebeant scrupulosque superfluos removeant.
nc anxia nimis concertatio rem tantopere omnibus optatam remoretur,

*) Oryginał z pieczęcif znajduje się w Archiwum dworu i państwa we Wiedniu (Haus-
Hof-u.StAatsarchiy.) Polonica, fascykut z roku 1596.



.2^3

aut sperato tam salutare negotium successu frustretur. Nos animi nostri
candorem, quem in hac tractatione testatum cuptamus, re ipsa, ubi ea,
in quae utrinąue convenerit, praestanda fuerint, sincere praestituros.
Quid vero quantumque nobis pro Imperii legę et consuetudine ac pro
praesenti Regnorum nostrorum provinciarumque statu liceat, cupere ma-
xime, ut aequo expendi iudicio permittant, ne si forte ad aliqua, quae
urgeantur, nobis praestandi facultas desit, deesse voluntatem existiment,
quain integerrimam atque optimam promptissimamque profiteamur.

Si deinde sub tractationis principium mandata procuratoria ^) osten-
denda erunt, nostrum ad manum habebunt et plenipotentiam a Regnis
provinciisque nostris iam antę obtentam. Cum porro ad coUoquium ipsa
de re continuabitur, quae isto et proxime superior! anno legatis nostris
ad comitia tum Cracoviensia, tum Varsaviensia missis praescripsimus,
quaeque comitiorum tempore acta et postea per literas tractata fuerunt,
codemque pertineant, ordine his mandatis coniungi iussimus, ut mentem
nostram in omnibus expHcatiorem habeant et iuxta ea, de quibus iam
antę a nobis statutum est, sese deinceps in reliquo tractatu gerant. Ea
vero capita, quae in iis praecipua fore videantur, ut promptiora habeant,
his inserenda duximus.

Et cum antę Nuntii Apostolici duo potissimum a Polonis urgenda
existimarint, certam nimirum pecuniarum summam annuam. quae ducentis
aureorum coronatorum millibus minor non sit et ut reHqua transactionis
Bendzinensis maxime in iis, quae ad Ser. fratrem nostrum Maximilianum
pertineant, impleantur, mentem nostram comitiis proximis super utroque
legatis nostris aperuimus: et quidem ad primum quod attinet, promptam
nostram ad ea, quae ulło a nobis modo praestari possint, voluntatem,
cum prolixe iuxta priora nostra praescripta testabuntur, immensas huius
belli plures iam annos durantis expensus, quae aliquot miriadas quotannis
excedant, explicabunt, ut subsidii pecuniarii stipulatio in biennium aut
triennium ad quam minimam fieri possit summam redigatur. Si denique
excusationibus quibuscunque in medium allatis effici non poterit, ut in
minorc quam ducentorum florenorum Rhenensium aut etiam talerorum
millium annue persolvendorum summa accquiescant, eam etsi nobis prae-
stitu gravem ac difficilem, ut tandem promittant , pf^rmittimus, modo
bcUum Turcis statim denuncient, pacem ab his iam antę ruptam publice
et ipsi rumpant, finibusque suis adversus Tartaros munitis expeditionem

*) W Archiwum dworu i państwa we Wiedniu (Polonica 1596) s^ spisane adresy,
do kogo miał być wystany ten mandat: specyalny do: Jordana Spytka Hieronima Kozdra-
iewskiego Biskupa Kujawskiego, Referendarza Czarakowskiego, Kardynała Radziwiłła, Ostróg*
skiego (adres: Ostrorogio). Kanclerza Zamoyskiego, Królowej — a nadto jeden ogólny:
Spectabiles MagniHci.

16*



244

in ipsosmet Turcas, quod vehementer optemus, ita suscipiant, ut neque
Transilvaniae Principem, neque alios Christianos oppugnent. Ad ąuorum
pactorum certitudinem confirmationemque mutuam, ne vel una pars vel
altera in dubio vel incerto haereat. nos ex parte nostra paratos esse
ostendent. Quoniam vero nobis hic sigTiificatum est, fieri posse, ut tota
summa ad centum aureorum coronatorum millia restripgatur, num id
obtineri queat, tentabunt.

In summa denique illa, in quam tandem stipulatio redacta fuerit, *re-
praesentanda, num id efńcere possint, ut dimidia tantum eius pars sub
expeditionis principium anticipetur, reliqua deinde certo temporis inter-
vallo numeretur, periculum facient, quod totum ipsis liberum esto, ut de
solutionis tempore, quemadmodum possint, transigant. Inprimis vera
id summo studio propositum habebunt, ut cum de pecuniarum solutione
agetur, tales assecurationis modi , sive per mercatores utrobique nego-
tiantes, sive per alios Legati Cardinalis ac Nuntiorum Apostoliconim
opera inveniantur, quibus nobis satis cautum sit, ne si expeditionem, quem-
admodum polliceantur, non suscipi contingat, elusi pecuniarum iacturam
faciamus, resque tandem utrinque in offensam abeat.

Ad illud deinde caput quod attinet, quo Ser. frater noster Maximi-
lianus transactioni satisfacere Bendzinensi teneatur, iam ea de re cum
Dii. Ipsius cgimus; cuius sincerum ac rectum in Rpcam Christianam ani-
mum cum satis perspexerimus, minime ambigiinus, quin nobis in eo, quod
publici boni causa postulamus, morem gestura sit. Legati interim nostri
verbis id ipsum nostris ita certum poUiceri, si de reliquis convenerit, po-
terunt, ut totum foefius irritum sit effectuque careat, nisi praestetur.

Ea porro, quae difficultatem praecipue habitura vidcantur, cum plera-
que in prioribus actis explicata reperiantur, restat tantum, ut ad ea, quae
nobis Episcopus Casertanus attulit, capita quid responderi possit, sub-
iungamus. Et quidem ad primum et secundum quod attinet, qui-
nam scilicet Principes Christiani in hanc societatem conscendant, respon-
deri poterit, nos una cum Regnis provinciisque nostris, a quibus iam
antę plcnipotentiam obtinuerimus, ad hoc paratos esse: Stiriam vero ac
Tirolensem provincias, immediate nobis haudquaquam subditas, sed quo-
tiescunque sive de bello sive de induciis Turcicis agitur. una cum nostris
provinciis comprehendi neque ullam hic difficultatem fore. De Imperia
uti iam antę urserimus, sic deinceps urgere pergere, de Pontifice vero ac
Cardinalium collegio respondere Legatum et nuntios Apostolicos posse,
quemadmodum etiam de Principibus Italiae, apud quos idem urgere
parati simus.

Si de tempore agatur, an in posterum perpetuo foedus servandum
sit, śervari in biennium aut ut summum triennium, deinde pro occasione



245

et necessitate renovari et continuari posse diutius, quod hac ratione quo-
dammodo perpetuandum videatur.' Sed id hoc quidem capite, si vehe-
nientius urgebitur, expltcandó sese Legati nostri dexfre gerent, ne si
spem perpetuationis statim tollant, tractationis filum praecidatur; Cardi-
nalem Legatum cohsulere poterunt, quo modo perpetuum illud foedus, qua
distińctione, in qu6t annos intelligendum foret, offensivumne an defen-
sivum tantum, post bfennium aut triennium, et si offensivum tantum, anne
de expeditionibus maioribus, cum integro hostis exercitu alterutram par-
tem infestet, ut distinctionibus his intellectis śtatuere, quod nobis consul-
tum videatur, possimus.

3. Auxilia Ser. Hispaniarum Regis uti iam antę requisivimus et obti-
nuimus, et quidem armatam hoc anno classem quam promiserit, sic neque in
posterum nos praetermissuros esse, quin auxilia maiora deinceps postulemus.

Ad Moscoviae Ducem solennem nos modo legationem destinasse,
quae praecipue id in mandatis habitura sit, ut illum contra Turcas ac
Tartaros animet et accendat, atque ad foedus invitet.

4. De aliis Principibus Christianis quid nobis promittere possimus,
non nos satis videre. apud Rpcam Venetam diversis nos modis ac tem-
poribus institisse, nihil autem hactenus certi obtinuisse; forte Pontificcm
ibi auctoritate sua plus effecturum esse, ad cuius authoritatem adiungere
nostram libenter velimns. Rex Daniae quas commoditates habeat, non
satis liquere, et illum nihiiominus a nobis invitandum esse.

5. Quantas bpes, quantasque vires ad hanc societatem et bellum
allaturi simus, non posse nos speciatim praedicere, confidere nos ex iis,
quae nobis e Regnis provinciisque nostris suppetant facultatibus, exer-
citum cum equitum tum peditum armare atque alere posse quinquaginta
milium; qui si aliunde augeri a nobis poterit. nos id operam daturos esse.

6. De instrumento bellico aliisque necessariis exercitui quemque suo
prospecturum, cum diversi sint futuri exercitus.

7. De belli ducibus ac praefectis quemque apud suos constituturum.

8. Quod ad diversitatem militiae pro nationum diversitate pertineat,
desiderare nos ex Polonis intelligere, quam illi sibi belli gerendi ratio-
nem ineundam, quo loco hostem invadendum, quam diu exercitum suum
in campestribus expeditionibus occupandum ćenseant; nobis pro harum
regiońum ac nationum quae nobis militent diversitate difficile esse exer-
citum hyemali tempore ductare.

9. De pecuniarum summa, quae nostra ex parte promitti possit,
iam supra in priore instructiońis nostrae parte dictum ; si vero ducento-
nim aureorum Coronatorum millibus minorem summam acceptare usque
adeo nolint, ut totum potius foederis negotium irritum et impeditum fore
videatur, nisi eam annuamus, per celerem se cursorem de eo noś certio-



246

res facturos dicent, ut cum superiorem praestare summam difficillime nos
posse videamus, extremum statuere nobis integrum sit.

Ad decimum, undecimum ac duodecimum caput quod atti-
net, postąuam coniunctis agminibus et excrcitibus certandum non est,
neque enim commeatus suppeteret, neque rationibus id nostris ullo modo
expediret, non magnas in his capitibus difficultates superesse. Nos Tur-
cam in Hungaria, ubi proxime et opportunissime possimus, pro viribus
distracturo3 esse, idem facere Stirios ef Transilvanum; expectare nos
proinde, ut Poloni loca Poloniae viciniora, quae Turcis subiecta sint,
versus illas partes, qua Turcis aditus in Poloniam patent, infestent. Si
vero nimia Turcorum potentia in unam vel in alteram partem ingruat,
tunc unam partem alteri pro rei necessitate, si postulabitur, aliqua exer-
citus parte succurrere posse.

13. Exercitus nostri Imperium Ser. Maximiliano fratri nostro, ante-
quam de hic capitibus agi coeptum esset, concessum fuisse, id vero nihil
Polonis periculi creare posse, si ad certum foederis confirmationem Dii.
Ipsius transactioni Bendzinensi satisfecerit, om nem tunc suspicionis cau-
sam sublatum iri.

14. Nullam rerum perturbationem metuendam esse, si non integri
utrimque exercitus iungantur, si vero pars tantum alteri in auxilium
mittatur, penes illum omne Imperium futurum, cui mittatur, ita tamen^
ut Generałem suum ea pars peculiarem habeat, cuius conveniens ac de-
cens habenda sit ratio.

15. lis item, qui ab una parte alteri auxilio venient, aequum ac to-
lerabile commeatus pretium tanquam domesticis ac propriis constituen-
dum esse.

16. Penes generałem illius partis ducem, cui auxilium mittetur, fu-
turum, quomodo agmina et quo ordine pro re, pro loco ac tempore
iungenda sint.

17. Successus si quis prosperior divino munere in eo, quod Turca-
rum modo in potestate sit ac nuUius antę parte fuerit. obtingat, in eius
divisione iudicio Pontificis standum; quod vero unius aut alterius antehac
partis fuerit, eodem id rediturum esse.

De Walachia et Moldavia authoritate Pontificis amice transigendum.
interim vero nuUius iuri quacunque ratione praeiudicandum esse.

18. In libera navigatione per Pontum Huxinum et ea, quae recupe-
rari possint loca, Polonis concedenda pro vicinitate ac necessitudine mu-
tua praebituros nos (si res eo usque perducta fuerit) benevolos.

19. De iuramento per Ser. fratrem nostrum Maximilianum prae-
stando, in superiore instructionis parte quid dicendum sit, dictum.

Per ordines Hungariae, ut similiter in transactionem Bendzinensem



iuramentum praestetur, iam antę ąuidem nos tentasse, sed difficulter id
extra comitia, quibus ipsi coram adsimus, obtineri posse deprehendisse,
nobis id deinceps curae futurum.

20. De contumeliosis legibus, quae novae sint, nihil nos scire ea
de re, qui ex Hungaria adfuturi sint, respondere posse.

21. Inter Regna ditionesąue coniunctas et confmes pacta iam antę
mutua intercedere, quae servanda sint.

22. De pace aut foedere nihil cum hoste insciis et inconsultis sociis
constituendum esse.

23. Pristinis pactis, foederibus, transactionibus et conventionibus
nihil hac societate derogandum esse.

24. Quaecunque tandem sancita fuerint ab iis, qui in foedere com-
prehendentur, scripto authentico ac solenni subscriptione sigilloque mu-
nito iuramenti loco confirmanda, aut si id quidem minus satisfecerit, iu-
ramentum per mandatorios ac delegatos praestandum.

De Moldavico negotio cum agetur, legat i nostri diligentcr hoc ca-
vebunt, ne in certam nos pertrahi obligationem .sinant, ut si quid secus
atque cxistimetur illis in partibus accidat, nos id luere cogamur. Omnino
autem provideant, ut si nihil de foedere statuatur, inter Polonos ac Tran-
śilvanum nihil hostile tentetur, neve etiam inde offensae vel inimicitiae
occasio inter nos et Polonos praebetur.

Si vero aliquae forte difficultates moverentur, quibus explicandis aut
haec aut priora nostra praescripta minime sufficerent, aut non satis lu-
minis praeberent, pro prudentia ipsi sua et fide consilium quasi in arena
capient, nosque quam celerrime certiores facient, nullam autem stipula-
tionem piane finient aut concludent, ut non minus nobis quam Ser. Regi
atque ordinibus eorum, de quibus tractabitur, confirmatio ac ratihabitio
Integra sit ac libera; intra quod vero temporis spatium foederis condi-
tiones, in quas descensum fuerit, confirmari ac ratihaberi debeant, utrinque
statuendum. Haec autem omnia de foedere tantum contra Turcas, non
autem contra alios intelligenda.

Atque haec quidem hoc tempore praecipua visa sunt, quae legatis
nostris praescribamus, intra quorum limites sese contineant, ne quam in
stipulationem descendant, quam postea ratihabere et confirmare nequea-
mus. His diligenter fideliterque ac sollicite curandis gratiam nostram Cae-
saream ac Regiam, quam multis iam antę nominibus merentur, magis
magisque merituri sint. Datum in arce nostra Pragensi die 18 Julii. 1596.
Rudolph. Ad mandatum S. C. Mtis proprium lo. Baruitius. I. W. Frey-
mond.



248

3.
Diarium Commissioiiig ').

Die 7 Augusti A. 1 596 o godzinie 12 na calem zegarze w ko-
ściele Panny Maryi w rynku msza de morę o Św. Duchu przez J. M.
Ks. Kardynała Radziwiłła śpiewana, in praesentia Legati de latere i ko-
misarzów Cesarza J. Mci i tej Rzpltej.

Tegoż dnia po obiedzie do }. MciKs. Kardynała Radziwiłła
o godzinie 20 I. Mć pp. komisarze zeszli się, gdzie J. Mc p. Mar-
szałek Koronny*) uczynił propozycyą in hunc sensum, oka-
zując wielką insolencyą, która się dzieje od swowolnych ludzi strzelaniem
dziennem i nocnem : jakoż exemplo nam być może ten nieszczęsny dzi-
siejszej nocy przypadek J. Mci p. Jarosza Dembińskiego, tak szkaradnego
zranienia od sług }. Mci p. Chodkiewiczowych. Wiec i to nas ma movere,
żeśmy komisarze obcycłi panów sub tecta propria przyjęli, którzy omni
iure cayentur; przeto żeby jakie inconveniens się nie stało, spisawszy
sam na kartę 3 artykułów, które im więc pod czas przeszłego Sejmu
za rozkazaniem KróUi J. Mci i Rady publikowane były i takowe swawo-
leństwo hamowane, akomodowawszy sprawie i aktowi niniejszemu nie-
które artykuły, może li się co przydać, albo ująć. sub censuram to W.
Mci mych panów poda wam; nadto i ta sprawa o zranieniu p. Dembiń-
skiego miała li by się includować i pod te artykuły podpadać, nec ne.
Druga rzecz proponowana, aby konsultacyam miejsce i czas naznaczon
był. Trzecia jeśli by zaraz chcieli co począć traktować, z czym by do
nich przyjść, czyli też od nich za propozycyą J. Mci Ks. Kardynała Le-
gata a Caesareis responsu na swe przeszłych sejmów ąuaesita czekać.

Conclusum, aby artykuły te wydane i publikowane były, jakoż
zarazem publikowane są; a co się tknie miejsca, z wielu przyczyn naj-
dowali, iż nasposobniejsze dla schodzenia się z postronnemi posły u J. Mci
Ks. Kardynała Legata, a nawięcej dla tego, aby się go w tej mierze
ućciło. Acz byli niektórzy rozumieiąc, żeby raczej gdzie indziej, miano-
wicie w zamku, aby insolentia jaka od naszych pacholików nie działa się,
zaczym by miasto ućciwości dedecus jakie nie stało się i obelżenie go-
spody Kardynalskiej; praeyaluit jednak sentencya tych, iż tam schadzki
swe mieć mamy z posły Cesarskiemi: priyatim zasię w sprawach swych



») Dyaryusz ten, obejmujf^cy niestety tylko czas do it) sierpnia, znajduje się w RP.
Cesarskiej Biblioteki Publicznej Petersburskiej IIojifcCK, F. IV. N*^ 130 karta 274—279. Rę-
kopis ten, jak wskazuje wlepiony wewnt^trz ex1ibris, naleźa/ do biblioteki Nieświeskiej. Pismo
wskazaje koniec XVI. w.

') Mikołaj Zebrzydowski.



249

do J. Mci Ks. Kardynała Radziwiłła, jako pierwszego na tęn czas komi-
sarza i senatora.

Die 8 Augusti o 13 godzinie zeszli sie Ich Md pp. ko-
misarze takCesarscyjako i naszy do J. Mci Ks. Kardynała
Legata.

Tam zasiadszy, przy bytności i zgromadzeniu wielu ludzi przez se-
kretarza czytana. była Bulla Commissio.nis, której sens był ta-
kowy: By Ociec Sw. dodawał wiary, co o nas powiadają, to jest, że choć
dla społku z Chrześcijany przeciwko Turkom sejmy składacie, deputaty
po dwakroć dajecie ^), ludzie przednie na to wysadzacie, koszty i szkody
dla tego niemałe podejmujecie, przedaie to wszystko miało by się dziać
raczej dla jakiejsi zwierzchniej postawy, niźli, aby miała ta sprawa do
skutku pożądanego przyjść; lecz Ociec Św., jako powiadam, nie dodając
temu wiary, owszem rozumie o was, iżeście są sibi simile?, to jest szcze-
rzy i uprzejmi, czego i sam Ociec Sw. będąc tu w tych krajach, doznał.
Przeto dzierżąc dobrze o was, oto zacznę ludzie przedemną. Nuncyu.sze
swe dla traktatów z wamie posyłał i mnie, by nadzieje o was dobrej
nie miał, pewnieby nie posiał. Upomina tedy uprzejmie i ojcowskie
Summus Pontifex, ut arma capiatis. se ac vicinos defendatis, avertendo
bellum bellare. De belli gerendi ratipne, de subsidii^, de sumptibus ac
aliis omnibus amplissima potestas tractandi vobiscum data est mihi, prout
ex bulla patet; suasit etiam, abyśmy szli z niem szczerze, to i o sobie
obiecując etc. To tylko na końcu de legatis Caesareis przypomniał, hisce
vel similibus verbis: Credo legatos Caesareos plena et ampla mandata
ad negotium hoc tractandum et perficiendum habere, quae coram ipsi
exponent,

Zaczym zarazem Ks. Biskup Wrocławski*) jął też in hunc
sensum mówić, ła$kę wprzód z winszowaniern Cesarza J. Mci nam
ofiarując; potym kredens podali od Cesarza J. Mci do komisar^ów Króla
J. Mci. pisany, którym oznajmuje, iż do traktowania ligi z swej strony
posyła komisarze, Joannem Archiepiscopum Colocensem, Episcopu.m, Jau-
riensem et Comitem Sepuensem, Regni Ungąriae Cancellarium; Andream
Episcopum Vratislaviensem etc. Potym breviter o^ówi^c, powiedział chwa-
ląc naród nasz, jakośmy mężni, jako waleczni, owa chwaląc nas bardzo,
swej też nacyej nie zapomniał, sinceritatem nad to swoje i kolegów in
tractatione hac pluribus exprimcre conabatur. Nakoniec dobrze sobie



») Pierwsza komisya w tej sprawie była wysadzona z sejmu 1595 r., lecz nic przy-
szła do skutku.

•) Andrzej Jerin.



250

obiecuiąc tuszył, iż za pomocą Bożą może przyjść do dobrego skutku
ten zjazd i ta traktacya, gdyby od Rzpltej Królestwa Polskiego niepo-
dobnych rzeczy i kondycyi na Cesarzu J. Mci i państwach jego nie wy-
ciągano.

Zaczym komisarze Króla J. Mci wstawszy z miejsc swoich
szli ku oknu dla przeczytania tam tego kredensu i namawiania
się, jaki by się obiema, tak Legatowi Kardynałowi jako i Biskupowi
Wrocławskiemu respons dać miał, upatruiąc, iż obadwa pod płaszczem
pewne sztychy nam dali.

Zaczym z poruczenia Ich Mci J. Mć Ks. Przemystki i) in hunc
sensum ex tempore powiedział: Naprzód chwalił studium Ojca Sw.
i takie obmyślawanie prawie ojcowskie o Rzpltej Chrześciańskiej, nie
mniej też za pracą Ks. Kardynałowi Legatowi, iże szczerze i candide
w tym traktowaniu z nimi chce procedować, dziękował. Potym fusius się
zabawił diluendo sinistram opinionem o nas u Ojca Św., u wszystkiego
Chrześcijaństwa conceptam, przypominając, iż choć jeszcze ligi nie było,
przedsię jeszcze ta Rzplta nie zaniechała propter commune bonum za
wolą Ojca Sw. i żądaniem stawić się tak rok potężnym dwiema Monar-
chom pogańskiem. piersi i krew rycerstwa swojego i Hetmanów w Wo-
łoskiej ziemie na placu postawiwszy, conatus ich dalsze na sobie zadzier-
żeli, że progressus większe i gorsze za złączeniem się wojsk Tatarskich
z Tureckiem w Chrześcijaństwie nie stały się: a to Wołoska i Multańska
ziemie in pristino statu zostały. Miasto tego tedy, żebyśmy mieli jaką
wdzięczność za to znać, a to nomen Polonicum diffamatur. testimonia są
i listy Ojca Sw. do Króla J. Mci pisane, i by nie legacyą Króla J. Mci
i sprawotą prawdziwą, jako się rzecz ma, u Ojca Św. to się nie zniosło,
co wiedzieć, jakoby i do tego czasu o nas ludzie Chrześcijańscy rozu-
mieli! 2). Przeto nie lada jako ta Rzplta jest urażona tym, bo honore ei
tangitur pupilla oculi. Nihilominus wszystko to na stronę odkładając, a to
Rzplta do tego czasu miłując bezpieczeństwo wszystkiego Chrześcijaństwa
posthabito proprio periculo, a to i do tego czasu pacta z Turkiem nie
renowowała, oczekawając zawżdy tego pożądanego spółku przeciwko
pohańcom. Nawet na tych sejmiech Krakowskiem i Warszawskiem non
per Regiam Mtem et Rpcam stetit, iż się infectis rebus rozjechało; apel*
lamus memoriam III. D. Episcopi S. Severi Nuntii Apostolici «) ac ipso-

*) Wawrzyniec Goślicki.

') Mówi tu o owym znanym liście do Króla, por. Relacye nuncyuszów t. IT. str. 59^
breve z 8 listopada 1595; który wskutek intryg Zygmunta Batorego wysiał Papici po wkro-
czeniu Zamoyskiego do Mołdawii; dostało się również i Zamoyskiemu fpor. tamże str. 63)
Poselstwo do Rzymu w celu usprawiedliwienia króla sprawował Wawrzyniec Gcmbicki.

') Nuncyusz Malaspina.



251

rum legatorum Caesareofum, iż na sejmie Krakowskiem *) nie rychło
Cesarza J. Mci posłowie przyj ach a wszy, cum bis aut ter cum delegatis
S. R. Mtis et Rpcae congressi fuerint, naostatek powiedzieli, iż nie mają
facultatem concludendi; brevitas autem temporis id excludebat, aby się
Cesarza J. Mci dołożyć mieli, prosiH, aby komisarze z sejmu byli nazna-
czeni. Chętnie Rzplta na to pozwoliła, ale od Cesarza J. Mci ani o tern
wzmianki było, zaczym ludzie rozumieli , że też to już w zapamiętanie
przyszło. Znowu na niedawno przeszłem sejmie Warszawskiem *), gdy ciż
pp. posłowie także dwa albo trzy razy z naszemi deputaty się zeszli,
toż powiedzieli, że plenam facultatem nie mają. choć pierwej na perga-
minie wielkiem to ukazali. Awa dlatego się to przypomina, że non per
nos stetit, iż się ta sprawa dotąd wlecze, jednak oto znowu Rzplta pri-
marios viros, nie folgując i nakładom ich, ex remotissimis Regni partibus
onc tu zesłała; celare tamen nec possnmus, iż Król J. Mć i Rzplta sobie
na sejm zostawują facultatem concludendi, nam limitatam potestatem
tractandi dali, i to tylko ad ultimam mensis currentis. Przeto cum eo
animi fervore et candore Deo iuvante tak accedimus, że da li Bóg na
nas schodzić nie będzie. I tak tego dniaśmy się rozjechali.

Die nona Augusti zeszlichmy się do J. Mci Ks. Kardy-
nale Radziwiłła.

Tamże J. Mć. p. Marszałek*) proponował, jeśliże my jem
mamy co proponować, oretenus li, albo na piśmie, czyli też od nich
kondycyi czekać, albo li na swoje quaesita na sejmiech Krakowskiem
i Warszawskiem podanych responsum difectum oczekawać.

Conclusum. Zebrać kondycye z dawnych pism podanych na sej-
miech Krakowskiem i Warszawskiem i tak to pismem ostrożnem wyra-
ziwszy, podać jem, które negotium zlecone jest J. Mci p. Kanclerzowi
Litewskiemu *), przydawszy mu do spisowania tego p. Reinolda ^) sekre-
tarza Króla J. Mci.

Decima die Augusti zeszlichmy się do J. Mci Ks. Kar-
dynała Legata.

Gdzie ten skrypt przeczytan był '»), którego exordium tako-
weż było, jako przemowa Ks. Przemystkiego '^) 8 Augusti, diluebantur
opiniones sinistrae gratiae habitae Summo Pontifici ac Legato; insuper
tych punktów specialiter tkniono, qui socii belli, których nam etiam pu-

*) Sejm w roku 1595. ') W roku 1596. ■) Mikołaj Zebrzydowski.
*) Lew Sapieha. ^) Heidensteina.

®) Pismo to w całości wydrukowane poniżej pod nr. 7. Primum a D. Comissariis
scriptum traditum.

') Wawrzyniec Goślicki.



252

blica oratione w Krakowie Ks. Olomuniecki ^) obiecowal hisce praecisis
verbis: Haec enim S. D. N. Clemens VIII. Pontifex Maximus; haec Po-
tentissimns Rex Hispaniarum Philippus, haec opulentissimi Italiae Duces
et Principes, haec potentissimi S. Romani Imperii Pnncipeś universi, haec
incomparabilis virtutis haeros Transylvaniae Princeps, haec deniąue
Magnus Dux Moschoviae et alii plures ultro ad tam necessarium
bellum offerunt atque arnice pollicentur. Potym transakcyej Będzińskiej
iż się dosyć nie stato, a iż też contra postulatom króla }. Mci i Rzpltej
a to już Arcyksiążę Maksymilian Hetmanem pronuncyowan. Vires Impe-
ratoris et dominiorum Ipsius jakie by być mogły. Subsidium pecuniarium
jakie by być miało. Kiedy by nioles belli wszystka na tę tu Rzpltą się
obaliła, jakiem by sposobem collegati ratować ją mieli. Apparatus belli-
cus, id est tormenta, pulveres et commeatus unde, etc. i insze in hunc
sensum z skryptu podania sejmu Krakowskiego zebrane.

UndecimadieAugusti propter festum nihil quicquam
actum est.

Duodecima die Augusti zeszliśmy się do J. Mci Ks.
Kardynała Legata pospołu z posły Cesarza J. Mci.

Tam gdy się zacząć miało i już wszyscy Ichmć byli zasiedli, po-
dane to było od J. Mci p. Marszałka *) między Ich Mć tylko
same pp. komisarze Polskie, odstąpiwszy na stronę ku oknu, mamy li
kazać czytać ten skrypt in praesentia tylko samego J. Mci Ks. Kardy-
nała Legata de latere, czyli przy bytności DD. Commissariorum Cesarza
J. Mci. Tam variae były sententiae, jedni rozumieli, aby tylko
cum praefatiuncula oddań ten był skrypt do rąk J. Mci Ks. Kardynała
Legata de latere; drugiem się zdało, aby absentibus Caesareis był czy-
tań; trzeci chcieli, aby in praesentia czytano, bo jeśliże oni nas publice
et nobis praesentibus śmieli perfricta fronte tykać, czemubyśmy jem też
mieli się sromać prawdy mówić i pisać; czwarci zasię, których sententia
vicit, aby to poddać pod rozsądek J. Mci Ks. Kardynała Legata; i tak-
ci między się prosiwszy M. D. Episcopum S. Severi % przez J. Mci p.
Wojewodę Krakowskiego*) powiedziane jest zdanie, iż in negotio hoc
puszczamy się na zdanie J. Mci Ks. Kardynała Legata. Co gdy J. Mci
Ks. Kardynałowi Legatowi przez J. Mci Ks. Biskupa S Severi powie-
dziano było, sam J. Mć Ks. Kardynał Legat wstawszy prosił, aby Ich
Mć pp. komisarze Cesarscy na czas do pokoju inszego wstąpili: potym
też z izby wszystkiem kazano, tak iż jedno pp. komisarze naszy a przy

*) Stanisław Pawłowski na sejmie 1595 r. ') Mikołaj Zebrzydowski.
•) Nuncyusz Malaspina. *) Mikołaj Firlej.



J. Mci Ks. Kardynale Legacie i nuncyuszach dwóch Episcopis S. Se-
yeri ^) et Casertano *) Prałaci Ojca Św., których jest nuinero sześć, sami
zostali.

Zaczym przez Ks. Pis korzews kiego lekuchno i distincte ten
skrypt'^) czytań byl i potym do rąk podań, dawszy J. Mci Ks. Kar-
dynałowi Legatowi sub censuram, si aliąuid addi vel minui zdać nnu się
będzie, modo Rpca nihil detrimenti patiatur; co pewniśmy, iż Ojcowi
Sw. J. Mci samemu jest cordi, gdyż też nie tak mało na tej Rzpltej
Chrześcijaństwu zależy, aby tak na szańcz poganom sadzona być miała,
ponieważ jest prawie wrotami chrześcijaństwa.

Na co J. Mć Ks. Kardynał Legat pięknie i uważnie odpo-
wiedział, wiedząc dobrze, co na Koronie Polskiej S. D. N. et Chri-
stianiti zależy, zaczym Boże uchowaj, aby komu gwoli o tern i pomyślać
miał. Teraz iż wszystko negotium recensetur, więc occasio purgandi vobis
oblata, podobno nie mogłoby być brevius; na potym jednak aby krótsze
pisma były, upominał i prosił. Zaczym odeśliśmy, a tymczasem on kon-
ferować miał z posły Cesarskiemi.

Decima teria Augusti rano zeszli się Ich Mć pp. ko-
misarze naszy sami doj. Mci Ks. KardynałaLegata będąc
vocati.

Tamże Ks. Kardynał powiedział, iż egit, skryptu nie uka-
zując, cum Caesareis legatis, obawiaiąc się, animi eorum ne exacerbentur,
contenta jednak et quid velitis, fideliter et copiose proposui. Porro quam-
vis de negotio tractationis non despero, tamen utriąue vos longissime
abesse intellexi, videtur enim et mihi vos impossibilia a Caesareis petere
etc. Naprzód tedy tak resolwował nasze ąuaesita sam od siebie *), gdyż
powiada Caesarei mają podać skrypt, który się nam jutro ad 19-am
odeśle. De sociis belli, powiedział, impossibilia petitis, bo nie ma Cesarz
Króla Hiszpańskiego w swej mocy, sperare potest ab eo tamen auxilia
tanąuam a Regę sibi amicitia et consanguinitate coniunctissimo; a też
Rex Catholicus habet quod agat, będąc distractus tot ac tam diversis
bellis. Cum Imperio Romano także Cesarz acz tenlavit et egit, ale przy-
wieść ich do ligi do tego czasu nie mógł, którzy re vera jednak w lidze
videntur esse, gdyż 1 00.000 talarów do 80 miesięcy na każdy księżyc na
Regenspurskiem sejmie postąpili; przeto cum rem habeamus, non est
curandus personarum numerus. De Principibus Italiae quod attinet, Pon-
tifex Summus, qui primarius idque potentissimus Italiae Princeps est, ten

^) Germanik Malaspina. ') Benedykt Mandina.

•) Por. poniiej pod nr. 7: Primum a d. commissariis scriptum traditum.

*) Por. wydrukowany poniicj pod nr. 8: 111. Cardinalis Caictani rcscriptum.



2 54

chce być, jednak et in hoc passu scripto suo Summum Pontificem quo-
dammodo aggravastis, cum desideratis Collegium Cardinallum; nam Sum-
mus Pontifex est Monarcha, ex arbitiio suo omnia agit, Cardinales saltem
sunt eius Consiliarii, nec opus est eorum pro Summo Pontifice sponsione,
gdyż każdy Papież musi być w lidze, i już ipso facto obligabitur, chyba
żeby, quod absit, Christianus esse noUet. etc. Caeteri Principes excepto
Pontifice et Regę Catholico, nam isti potiores sunt, non sunt etiam in
potestate Cesarza, agitur et agetur cum eis; hi cum viderint progressus
istius societatis, facile et ipsi ultro accedent. De Archiduce Maximiliano,
ista facile obtinebuntur credo, caetera, prout dixi , scripto comprehensa
videbunt.

Decima ąuarta Augusti nad wieczorem.

Przysłał J. Mć Ks. Kardynał Legat do J. Mci Ks. Kardynała Ra-
-dziwiUa skrypt od Cesarskich komisarzów podany^), gdzie
się naszy pp. komisarze zgromadziwszy czytać go kazali; którego con-
tenta te były.

Socii belli: Pontifex Maximus inprimis, una cum collegio Cardina-
lium; S. Caes. Mtas cum dominiis suis, videlicet Ungaria, Bohemia,
Austria, Silesia, Mora via; ad haec vult C. Mtas. ut huic foederi Princeps
Transilvaniae includatur, choć od niego ani posłów niemasz, ani plenipo-
tencyej nie mają Caesarei; Styria, Carinthia et Thirolis, quamvis non
sunt in potestate C. Mtis, nihilominus et isti Principes tanąuam consan-
guinei adduci poterunt, et ideo huic foederi includi debere. etc. Rex
CatholicuS non est in potestate Caesaris, prout superius Cardinalis Le-
gatus die hesterna explicavit.

Instrumenta bellica, commeatus, prout una quaeque natio varium
modum belli gerendi et metendi castra habet, ita et quilibet ex suo usu
^t commoditate de proprio prospiciet. De viribus Imperatoris, quamvis
probe omnibus constat, jako przez ten czas i z jak wielkiem ludem opo-
nował się temu nieprzyjacielowi, jednak i teraz zawżdy, póki liga trwać
będzie, p. Wojewodę Siedmigrodzkiego includując, intra peditatum et
.equitatum 60.000 będzie miał.

Ad subsidium pecuniarium quod attinet, quamvis C. Mtas (ut verbis
eorum utar) ad aliquot miriadas praeteritis annis exposuit et iam sump-
tibus maximis aggravatur, nihilominus da się do tego przywieść, że ali-
quid in commune contribuet. Ad alias conditiones od nas podanych po-
tym fespons w tymże skrypcie posłać obiecali, którego in hanc horam
expectamus.

') Skrypt ten wydrukowany poniiej pod nr. 9: Dominorum Commissariorum Caes. Mtis
jescriptum.



. 2^5_5

Zaczym Ich Mć pp. komisarze naszy acz upatruiąc, iż frivole
nas traktują, jednak modestius acceptandum duxerunt i nie pokazować
tego. nec rumpere filum tractationis, oczekawając jeszcze, aza z czym grun-
towniejszem sie otworzą, uchodząc i tego, aby nie rzeczono, iż przez nas
dała się ansa rozerwania, gdyż też i Rzplta sama jako rozrywać, tak też
concludendi nam nie dala mocy. Więc żeby też na nas nie wewleczono,
o co podobno Niemcy się starają, abyśmy byli u wszystkiego chrześci-
jaństwa traducti, że per nos rozerwanie się stało, jakoż już passim udają
nas. iż impossibiles conditiones podaliśmy, mianowali tedy z po-
środku siebie kilku Ich Mci, jako J. Mci p. Wojewodę Krakow-
skiego ^), p. Marszalka koronnego ^) i p. Kanclerza Litewskiego '), i dwu
z kola rycerskiego, a przy nich p. Reinolda ^) dla spisowania konceptu swo-
jego, aby się na ten skrypt respons dal. Co się stać miało przez czwar-
tek, dzień Panny Maryjej Zielnej.

Dęci ma ąuinta August i.

Iż J. Mć Ks. Kardynał Legat plenariam indulgentiam confessis con-
tritis et S. Communione refectis pro die Assumptionis B. M. Yirginis,
qui Ecciesiam D. Mariae in foro devote visitaverint et ibi pro unione
Principum christianorum ac fidei Catholicae propagatione oraverint, wydał
był. tamże J. Mć Ks. Kardynał Caietanus sam mszą pontificalmente miał,
gdzie też nasi Ich Mć pp. komisarze byli . ludzi bardzo wiele z ręku J.
Mci Ks. Kardynałowych komunikowali. Po obiedzie na nieszporze w tymże
kościele J. Mć Ks. Kardynał Radziwiłł ludzi niemało, inter caeteros duos
ex D. Commissariis, J. Mci p. Podskarbiego ziemskiego W. X. Lit. °) i p.
Sladkowskiego, bierzmował.

Decima sexta Augusti naszy się panowie komisarze
zeszli z sobą.

Tam znowu skrypt formowali ^) na on niemiecki respons do Ks.
Kardynała Legata, którego contenta te były: Naprzód prosząc Ks. Kar-
dynała, aby go ukazał, albo nam niech pozwoli, tedy my go ukażemy
Caesareis.

De sociis belli, iż nie może być jeno Papież a Cesarz cum dominiis
tylko, i to oni w skrypcie s wojem na Kardynała się referują, jeśliże on
o Papieżu idem affirmat, tedy i my nie jesteśmy od tego, gdy się suffi-
■cientia et contra ....') wojska naszego przeciwko Tureckiemu pokaże.

*) Mikołaj Firlej. ') Mikołaj Zebrzydowski. ") Lew Sapieha. *) Heidenstein.
^) Dymitr Chalecki.

®) Wydrukowany on poniżej pod nr. 1 1 : Secundum D. commissarionom rescriptum.
') Wyraz nieczytelny.



256
stach
Posty: 496
Rejestracja: 19 cze 2010, 03:48

Re: DYARYUSZE SEJMOWE R. 1597.

Post autor: stach »

Wiec nervus bellicus i insze requisita do tej wojny, tedy my też
non agemus de nominibus, kiedy res ipsae sufficientia za sobą poniosą;
więc i securitas Rpcae, jaka stać by się miała i przez kogo, gdyby mołes
tanti belli na koronę Polską obaliła się.

Trzeci punkt, iż Cesarz agendo de vinbus, przez teraźniejsze pośly
ofiaruje wojska 6cxxx) intra peditatum et eąuitatum: miramur, iż na każdej
traktacyej dziesiątek tysięcy umykają, bo na Krakowskiem sejmie 8oocx),.
na przeszlem Warszawskiem 70000 obiecowano; nec sufficiens est nam
solutia J. Mci Ks.' Kardynała Legata, gdzie powiada na ów punkt ora-
cyej Ks. Biskupa Ołomunieckiego w Krakowie publice na sejmie mianej,
gdzie inter socios mianował Papieża, Króla Hiszpańskiego, Principes Ita-
liae, Principes et liberas Civitates Imperii, Transilvanum et Moschum: iż
to w oracyi colores tylko oratorii byli, nie trzeba tego przedsię tak brać.
Bojemy się tedy, żeby i w tej obietnicy około wojska 60000 w colores
się nie obróciły i mgłą nam nie stanęły. Nie trzeba się też obrażać o to,
iż się pytać musiemy: skoro takie wojsko, pieniężne li, skąd na nie pie-
niądze, z prowincyej li, z której, jako wiele i quo modo, et cuius sump-
tibus wyprawować się będą; więc totone tempore confoederationis, do
tego, gdyby potrzeba ukazaZa ratować Rzpltą naszą, jakiem by kształtem
to wojsko nas ratowało, kto jem będzie płacił.'^

Czwarty punkt, de instrumento bellico, nie trzeba się dziwować, iż
od nich potrzebujemy, gdyż prowincye tamte magis abundant tormentis,
pulyere, ponieważ et fodinas cupri, auri, chalci, ferri, stanni et id genus
metallorum w swej ziemi mają: jednak i Króla J. Mci wojsko non omnino
inerme erit, ale wozić nie potrzebuje taką armatę, i koszt to niemały
i niepotrzebny byłby, res ipsa docet; przeto nie użyczyć armaty wojsku
Kr. J. Mci, gdyby tego potrzeba była, quae esset ista confoederatio,
zwłaszcza w Węgrzech?

Piąty punkt, iż urgemus transakcyej Będzińskiej egzekucyej, mamy
iustissimum titulum, sine quo nec procedendum in tractatione, bo (pace
C. Mtis dictum sit) a cóż to za dosyćuczynienie, że Arcyksiązęciu Maksy-
milianowi pierwej regiment Węgierskiej ziemie, która też z nim condycyam
Będzińskim dosyć nie uczyniła, a teraz Hetmaństwo na osobę jego prze-
łożył ? Przeto iż ab iniusto titulo Regni Poloniae non abstinet, iustissimum
utrumque urgemus ac urgebimus, aby i z Hetmaństwa złożon był i transak-
cyej Będzińskiej aby dosyć uczynił, gdyż non est securum Rpcae, aby
aemulus Regni cum tanta potentia o granice koronne ocierać się miał.
I tak to miano skryptem koncypować, który J. Mć Ks. Kardynał
Radziwiłł dzisia, to jest d. 17 Augusti J. Mci Ks. Kardynałowi Legatowi
po obiedzie podał ^) . . . ,

*) Tu urywa się dyaryusz.



257



4.
(Episstola prima legatoram Oaesareoram ad Imperatorem seripta^)).

Cracoviae p Augusti 1596,

Sacra Caes Mtas... Ex praescripto mandatorum C. Mtis V. operam
dedimus, ut legńtimo tempore ad indictuoi Cracoviae conventum praesto
esse possemus. Quod ita sumus assecuti, ut nos duo, ego electus Archie-
piscopus Colocensis et ego Personalis praesentiae Locumtenens, vicesima
ąuarta Julii Zathoriam, in propinąuum huic urbi oppidum, yeniremus; in
quo per ąuatriduum substitimus, ignari, ubi locorum caeteri Mtis V. com-
missarii essent. Nos vero caeteri , cum ipsis Calendis Augusti Ilcussii
omnes convenissemus, postridie Calendas paulo post meridiem urbem
hanc ingressi sumus, occurrentibus nobis honoris et officii causa primum
Episcopi Casertani, deinde Nuntii Malaspinae, postea duobus Cardinalis
legati Caietani Nepotibus cum asseclis suis, postreino Cardinalis Radzi-
vilii Episcopi Cracoviensis familia: a ąuibus omnibus honesto ac splen-
dido satis comitatu in diversoria sumus nostra deducti.

Ea die ex commissariis Polonis pauci adhuc Cracoviam venerant, quae
etiam causa fuit , ąuamobrem Marschalcus Regni \ quem satis maturę
de adventu nostro certiorem feceramus, solito morę nobis obviam non
procedere iusserit; quo nomine se diligenter excusavit, idque officii prae-
stiturum sese obtulit, si dieculam unam ingressum in urbem nostrum
differre voluissemus. Nam praeter Cardinalem Radzivilium, Palatinum
Posnanieiisem •) et Lenciciensem *) et Episcopum Premisliensem *) et paucos
ex nuntiis terrestribus sive provincialibus nemo fere eo tempore adhuc
aderat, plensque in yillis propinquioribus vel dispersis vel, ut ipsi dice-
bant, adventum nostrum praestolantibus.

Nos vero, qui lam antę decoro satis comitatu instructi fueramus ac
ducentos circiter equos ipsi habebamus, nuntiumque hunc Marschalc tum
acceperamus, cum iam ab urbe Cracovia prope abessemus, nihil amplius
cunctandum rati, urbem ingressi sumus.

Et excusso pulvere, cum advesperasceret, duos ex familiaribus no-
stris ad Legatum Pontificium honoris causa misimus, qui ipsi de adventu
nostro nuntiarent, de honore in occursu exhibito gratias agerent, studia
nostra offerrent et de commoda eius propediem conveniendi occasione

*) Archiwum dworu i państwa we Wiedniu. Polonica. 1596. Oryginał z podpisami
sześciu komisarzy.

•) Mikoiaj Zebrzydowski. •) Hieronim Gostomski. *j Stanisław Miński.

*) Wawrzyniec Goślicki.
Dyaryusz sejmu warsz. r. 1597. ^7



2S8

inąuirerent. Quibus ille arnice ac benevole respondit, gratulatus nobis de
felici adventu ac hortatus, ut cum ad se nos vocaturus esset, non gra-
vatim ad ipsum acccderemus. Venit ea adhuc vespera ad nos Nuntius Ca-
sertanus ^) officii gratia et perpetuum suum erga Mtem Vram Caes. et
erga negotium hoc studium pluribus contestatus est.

Ad Malaspinam autem cum eadem die misissemus, ille prolixa ora-
tlone internuntio nostro explicavit, quid ab exitu proximorum comitiorum
egćrit, quo pacto Regem ac senatores in constanti voluntate foederis fe-
riendi continuerit, ąuomodo Regi auctor fuerit internuntii in Schytiam
mittendi, quo barbaros illos interminatione sua et, ut ipse loquebatur^
protestatione tanto magis in officio contineret. Deinde adiecit, quid tres
illi Tschaussii sive ablegati Turcici apud Regem proposuerint, quae ipso-
rum postulata, qualia Regis responsa fuerint; quae omnia prolixum foret
pluribus enumerare. Conclusio eius orationis fuit, Tschausios neque hu-
maniter habitos, neque lautiis cohonestatos, neque munera ab ipsis acce-
ptata fuisse, postremum illorum, qui Bassae cuiusdam 61ius fuerit ac prae-
ter munera etiam salvum conductum Turcicum pro futura legatione Regia
attulerit, indignabundum discessisse, quod neque responsum potuerit de-
sideratum impetrare, neque salvum conductum a sese exhibitum recupe-
rare. A Regę tamen, non multo postquam illi discesserant, internuntium
in Turciam misśum esse nobilem Petrum Ostrovium, detinendorum scilicet
Turcicorum consiliorum gratia, neque ipse Malaspina diffiteri potuit et
nos ex aliis postea hominibus fide dignis certo intelleximus. Dc foederis
negotio ea Malaspinae sententia erat: Adfuturos propediem deputatos Po-
lonos et quantum ipse a primariis nonnullis intellexisset, rem ad duo
potissimum capita revocaturos: ad nervum belli, quem vocant, hoc est
ad certitudinem virium in hoc sociali bello coniungendorum, et ad mo-
dum belli gerendi ; ad quae duo capita referri fere caetera omnia queant,
de quibus hactenus fuerit agitatum; sed tamen distincte sese de substantia
horum capitum disserere nondum posse, donec mentem Polonorum ex-
plicatius nosset: quod propediem futurum arbitrabatur.

Postridie eius diei, quae fuit t e r t i a m e n s i s A u g u s t i, capto consiiio
una ad Cardinalem Legatum, qui in Episcopi Cracoyiensis *) aedibus divertit,
accessimus, eique literas Mtis. V. Caes. debitis cum caerimoniis reddidi-
mus ac diligentem negotii totius curam ac promotionem accurate illi
commendavimus; qui vicissim pluribus contestatus est, nihil in fide ac
diligentia sua, nihil in observantia sua erga Mtem V. Caes. iri desidera-
tum. Cuius suae yoluntatis ut illustrius documentum exhiberet. nepotes
suos Antonium et Bonifatium Caietanos officii causa ad nos denuo misit,

*) Benedykt Mandina. ') Kardynał Radziwiłł.



gS9 _

qui eandem suam promptitudinem fusius declararent. In familiari autem illo,
quod nobiscum habuit colIoquio, de formuiis cautionis pro Transilvano
mentionem iniecit et an iilas subscriptas a Mte V. non adferrenous, inter-
rogavit; cumąue ego Hornsteinius, quae hoc nomine a Martio Malacrida ^)
Pragae postulata et quod ipsi responsum fuisset, paucis explicassem, non
sine admiratione audivi dicentem Legatum, quod Malacrida subscriptas
iam et signatas a Regę Poloniae formulas Pragam attulerit. Quas ego
idem me vidisse recte ac bona conscientia negare potui, eoque magis
sum miratus, idem de subscriptis nempe a Regę illis formuiis ac Pragam
transmissis a Nuntio Malaspina confirmari; quod idcirco Mti Vrae signi-
ficandum duximus, si forte fuissent oblatae illae subscriptae formulae me
Hornsteinio ignorante, ut ea de re moniti, deinceps rectius ad interro-
gata illa possimus respondere.

Die quarta mensis Augusti Marschalcus Regni circa vesperam
ad nos misit rogans, ut nostri potestatem sibi faceremus, quos honoris et
officii gratia cuperet visitare; cumque annuissemus et ille venisset, de
publicis parum aut nihil nobiscum egit, tantum dixit, se coUegas suos
propediem expectare, e castris Cancellarianis literas habere vicesima
quinta Julii scriptas, quae significent, Tartaros hactenus Borysthenem
nondum transisse, eorumque, qui illic tenderent, opinionem esse, a trans-
fugis etiam et captivis approbatam, quod non alia via, quam per Pontum
Euxinum hoc anno sint traiecturi, quod ab exercitu Polonico sibi metuere
et eius legationis, quae ad ipsos e Polonia missa fuerit, rationem habere
dicantur. Postea etiam ad nos Palatinus Posnaniensis *) et Lenciciensis *) et
Lithuaniae Thesaurarius *) accesserunt. Stanislaus Sandivogius Czarnkovius
senior coecus fam ulu m ad nos misit, cum ipse per valetudinem ad nos
adire non posset; Spitco autem Jordanus priusquam hic conventus ini-
tium caperet, Sandeciae in praedio suo supremum diem clausisse dictus
est. Ducem Ostrogiae Janussium lites in tribunali Lublinensi, quominus
in tempore adesset, remoratae sunt: scripsit tamen ad nos, se paucissi-
mos dies adfuturum, et non tantum boni civis, sed obscquiosi etiam
Mtis V. C. clientis oflficio functurum. Archiepiscopus Gnesnensis % Epi-
scopus Cuiaviensis ♦*'), Palatini Yilnensis ^ et Trocensis *) et Bracla-
viensis ^) et Smolencensis ^^) et Regni Cancellarius ^*) et ex nuntiis terre-
stribus complures sese Regi diversas ob causas excusarunt; qui vero
hactenus advenerunt, hi sunt: Cardinalis Radzivilius Cracoviensis Episco-

^) Agent papieski pray dworze cesarskim i siedmiogrodzkim.

*) Hieronim Gostomski. ") Stanisław Miński. *) Dymitr Chalecki.

*) Stanisław Kamkowski. •) Hieronim Rozdraiewski.

') Krzysztof Mikołaj Radziwiłł. •) Mikołaj Krzysztof Radziwiłł (Sierotka).

*) Janusz Zbaraski. *•) Jan Abrahamowicz. i>) Jan Zamoyski.

17*



26o

pus, Laurentius Gosliczky Episcopus Premisliensis, Nicolaus Firlcy Cra-
coYiensis, Hieronymus Gostomsky Posnaniensis, Stanislaus Minsky 'Len-
ciciensis Palattni, Nicolaus Zebrzidowsky Mareschalcus Regni, I^o Sa-
pieha Cancellarius Lithuaniae et Demetrius Chaliczky Lithuaniae The-
saurarius ac decem circiter terrestres nuntii.

In ąuorum plerorumąue, ut in nostra et nuntiorum Pontificiorum et
freąuentis popu li praesentia, diesexta mensisAugusti solenne in pri-
maria civitatis aede sacrum ab ipso Cardinati Radziviłio habitum atque cele-
bratum est, quod a Spiritu Sanctu nomen accepit, ut hoc pacto rem tanti
momenti a numinis Divini inz/^^atione ^), ut par erat, auspicaremur.

Pridie tamen illius diei Cardinalis Legatus me Hornsteinium seor-
sim ad sese vocavit mihiąue ad ipsum una cum loanne Matheo Wa-
ckherio accedenti fere eadem significayit , quae antea nobis Malaspina
praenuntiaverat, nempe negotium ad duo primaria capita reductum iri:
ad disseftationem de nervo belli socialis et de modo belli gerendi. In
nefvo belli consistere certitudinem assecurationis rerum sive virium utrin-
que stipulandarum; scire enim Polonos velle, quantum exercitum Mtas
Vra Caes. cum suis propriis, tum auxiliaribus copiis alere queat ac velit,
ut de suo etiam exercitu statuere et de auxiliis sibi olim, si periculum
ingrueret, necessariis iudicium facere possint. De modo belli gerendi, si
exercitus separatim ducantuf, non adeo multum fore difficultatis. quin id
fere ducum prudentiae committi queat. Postea Imperii quoque Romani
mentionem iniecit, non quod ipsius interventum omnino necessarium exi-
stimaret, sed quod putaret aliquos Catholicorum Principum, vel ut socios,
vel ut vades et quosdam quasi fideiussores rerum praestandarum adiici
posse. Quam ego illi opinionem utpote parum rationibus Imperii con-
gruentem dextre ac placide eximere sum conatus; ad quod respondit, se
existimare, nihil forte his in rebus difficultatis fore, sed si quid tamen
praeter spem sese ofTerret, sumpturum se eam sibi auctoritatem. ut pro
ievis alicuius rei expromissore idoneo habeatur.

Hesterna igitur die, quae fuit octava mensisAugusti, quod felix
faustumque sit, Cardinalis Legatus primo conventu initium fecit. Conve-
nimus in palatio Cardinalis Radziwilii, in quo Legatus Caietanus statim
ab initio adventus sui divertit. In eius domus aula maiore Legatus Car-
dinalis sub umbella ad aulae frontem solus assedit, a dextro eius latere
secundum aulae longitudinem duo Nuntii Pontificii et post eos nos, Mtis
V. oratores consedimus, a sinistro latere eodem ordine senatores Poloni,
ita tamen, ut Cardinalis Radziwilius, qui principem inter Polonos senato-
res locum tenet, paulisper a recto senatorum tramite in obliquum ad

») W RP.: mchoationc.



26 |

laeyam Legati Cardinalis declinaret. Legatus antequam orationeiti suam
ęxordiretur, publice prąesente omni populo Pontificium scriptum sanę
quam long^m, quod BuUam vocąnt, recitari curavit; cuius haec fuit summa,
ąuantum audiendo conseąui potuimus, nam exemplum vel illius BuUae,
vel oratiunculae postea habitae nondum a Legato quivimus impctrare:
Pontificem (aiebat) Maximum, cum animadvertisset Turcarum tyrannum
incitatum cladibus illis, quas non unas superioribus proximis annis Dei
i^mortaiis beneficio accepisset, exercitus potentissimos parare, quibus non
Ungariae duntaxat reliquias et Transylvaniae Principatum pessundaret,
sed vicina etiam Christianorum Regna et provincias crudelissimo illi iugo
suo submitteret, id unice hactenus operam dedisse, ut et piis ad Deum
precibus et salutańbus ad Reges Christianos consiliis et quae ab ipso
proficisci etiam possent, viribus atque auxiliis rem Christianam iuvaret.
Cuius rei argumentum evidens praebuerit ea pecuniarum vis, quam
hactenus in bellum hoc sacrum impendisset, iiUque exercitus, quos ab
Italia usque duce nepote suo Francisco Aldobrandino non sine praeclaro
ląboris fructu et emolumento superiori anno eduxisset. A qua bona mente
minime quidem sese in Caes. Mte Vra et TransiWaniae laudatissimo
Principe iuvando recedere, verum tamen, cum reipsa deciderit. tantam
belli molem hoc pacto fulciri atque sustentari diutius satis recte non posse,
ut Legato atque Mandatario Cardinale Caietano, vere Komanis virtutibus
praedito. ut in summis legationibus iam antę exercitato, atque de Rpca
Christiana bene merito viro uteretur, qui Polonis auctor esset foederis
cum Mte Vra Caes. contra immanissimum hunc Ottomanici sanguinis
Tyrannum feriendi. Proinde Legato mandasse, ut huius foederis conciiiandi
omnes rationes ineat» nuilis sese simultatibus in transversum rapi, nuUo
huius vel illius gentis amore aut odio duci sinat, sed omni studio in hoc
unice incumbat, ut salutare non Ungariae tantum, sed ipsi etiam Sarmat
tiae totique adeo Rpcae Christianae foedus instituatur. Ad quod amplec*
tendum eo promptius hortatu ipsius Poloni accedere debeant, ne oppressis
vicinis ipsi etiam olim lugeant et occasiones illas, quae nunc sese tam
liberaliter offerunt, ffustra desiderent. Neque vero tantopere expavescen'
dąs esse Turcarum vires, quas frangi ac debilitari vel parva etiam Chri-
stianorum manu posse, non una nobis coelitus concessa victoria Deus
O. M. praeclare docuerit. Eius gratiam et benignitatem nobis sanctaequ<$
huic societati, dummodo fraterne conveniamus, etiam deinceps proculr
dubio ita aAuturam, ut profligatis nominis Christian! hostibus aeternis
Deum praepotentem laudibus concelebremus. Postea quaedam de plenis
Legati mandatis et facultate adiiciebantur omnesque, ut fidem his man-
datis haberent, monebantur, qui contra aliquid moliri auderent, diris omni*
bus devovebantur.



262

HoG modo cum Legatus Pontificius perorasset, ego Episcopus Vra-
tislaviensis de voluntate et consiłio coWegSLtum r^spondt in eam sententiam,
quae infra N<^ I notata est ^), quam Mtas V. animadvertet a praescnpta nobis
formuła nihil abhorrere, utque maiorem orationi nostrae fidem faceremus,
literas illas, quas Mtas. V. Caes. ad deputatos Regni scripserat, legatis
Polonicis pałam obtulimus, ac si necesse foret, mandata quoque sive ple-
nipotentias edere nos posse, debito modo ostendimus.

Surrcxerunt deinde Poloni et capto seorsim consiłio, quid respon-
dendum sibi videretur, GosHcio Premisliensi Episcopo mandarunt. Is in
hanc fere sententiam verba fecit:

Clementis Pontificis Maximi pietatem cum iam antę ipsis nmlto
optatissimam fuisse, hoc tamen tempore potissimum elucere, quo Christ!
servatoris nostri exemplum secutus optimus pastor in ipsa Italia curam
ipsorum longissime remotorum populorum tam paternam, tam fidam ha-
beat, quo nomine non possint non maximas illi gratias agere et habere;
neque vero hanc sibi solicitudinem novam aut insolitam accidere, ut
quae multis iam argumentis. multis rerum documentis perpetuo qua9i
quodam tenore fuerit comprobata. Sed nec sese huic tam paterno afTectui,
filiali sua pietate et obsequendi studio non respondisse: adesse Nuntios
Apostolicos oculatos harum rerum testes, qui fidem cuivis facturi sint,
quam promtis, quam paratis animis omnia ea. amplex) sint, quae ad nu-
tum Summi Pontificis tamquam universalis patris ac pastoris facere vide*
rentur, quin immo sese in omnibus etiam comitiis et conventibus eani
legationum Caesarianarum rationem habuisse, ut nihil penitus in ipsis
desiderari posse videatur. Exemplo esse Cracoviensem superiorem tracta-
tionem, in qua modos et conditiones designarint, quibus convenire non
difficulter fortasse potuisset; sed a quo steterit, quominus id factum sit,
Uquido paterę. Se vero non verba duntaxat tum temporis in medium
protulisse, sed factis ipsis studium suum ac fervorem comprobasse: ha-
buisse Regium exercitum magnis sumtibus paratum, processisse obviam
Schytis, in campos tetendisse, opposuisse pectora sua Schyticae ac Tur-
cicae rabiei, progressu ac transitu Tartaros prohibuisse, denique virtute
sua effecisse, ne fera illa gens sese in Walachiae campos eflfunderet,
unde et TransyWaniae et reliquae Hungariae summum deinceps pericu-
lum creare potuisset. Quae vero postea subsecuta sint, neminem pene
ignorare, suscitatam nempe tam malam contra Regem ac Regnum suspi-



') Jest mowa ta dodana jako alegat I do tej relacyi. Nie drukujemy jej tu, zawiera bo-
wiem same ogólniki. Główne jej pankta streszczają się w zwrotach: tut placidis animis et
iadldo aeąuo perpendattir... rte ea pertinacias urgerentur, qaae praestare in manti Caes.
Mtis non essent...*



263

cionem, publica etiam fama ac literis decantatam, quasi tacito cum Turcis
foedere conspirassent, ut non parum fuerit in innocentia sua atque recto-
rum factorum constantia demonstranda operae consumendum; qua de re,
ne cuiquam molesti sint, nolint fusius agere, haec tamen paucis dicenda
fuisse, quod qui honori vim adferat, pupillam ipsius, quod dicitur, oculi
perstringere videatur. Quod si iam antę, sola pietatis ac fortitudinis laude
adducti, senam in hac tractatione operam posuerint, quid censendum sit
ipsos nunc facturos, posteaquam Pontifex Maximus, non contentus ordi-
nariis iłlis nuntiis suis, ad hoc negotium Legatum peculiarem, tanta di*
gnitate, tanrtis virtutibus praeditum destinarit. Se quidem semper sui fu-
turos similes, neque admissuros, ut in sese aliquid; quod ad communem
salutem pertineat, desideretur, modo communibus periculis comiiiuni
etiam aequabilitate rectaque agendi ratione occurratur. De particularibus
arttculis necesse esse, ut seorsim inter sese deliberent, quod statim sint
facturi, dummodo parva ipsis ad consilium capiendum morula impertiatur.
Postremo Caesareae Mti V. singulares gratias de salute et literis egerunt
obsequiaque et studia sua pro]ixissime vicissim detulerunt.

Atque ita senatus, interloquente Legato Cardinali et negotium in
duodecimam diem Augusti comperendinante, solutus est, quo die Poloni
mentem debeant suam expHcare, quibus tandem conditionibus, quae ae-
quae ac tolerabiles sint, cogitent ad sacrum hoc foedus suam quoque
Yoluntateni accomodare. In quibus consiliis expiscandts quamquam magna
diligentia versamur, nihil tamen hucusque aliud intelUgere potuimus^
quam quod hodie in consilio ipsorum quinque circiter capita N® II hic
subnotata ^) ad deliberandum proposita sunt, ad quae capita sententiam
suam scripto vel cras perendie e^^plicabunt. Hoc obiter tamen nobis re-
nu ntiatum eśt, animos omnium ad foedus faciendum propensos quidem
esse, in hoc tantum cunctos laborare, ut in foedere tllo conficiendo et
securitatis huius Regni et dignitatis ratio habeatur. Kt Fyrlejus quidem
Palattnus Cracoviensis, quae primaria in hoc Regno dignitas est, huius



^) Alegat ten załączony do listu pod numerem II brzmi: Punti proposti dalii
deputat! di ąiiesto Regno nella prima sessione. i) Se devono proporre, o as-
pettare che sia loro proposto. 2) Et caso, che debbano proporre, se in scritto, o in viYa
Yoce. 3) Se deTono inherire alle deliberazioni prese nella dieta di Cracovia. 4) Se devono
modcrare ąiielle deliberazioni. 5) Se fatta la moderatlone si deve proporre alcnni capi piu
essentiali et successivamente trattare delii altri. Li senatori sono andati indrizzando li depu-
tat! del eąuestre ordine al tenor del scritto primo, che da me fu dato a V. S. HI. Tattavia
sono stati differenti li voti, ne altro si e risoluto, se non che ii secretario tenghi all ordine
on scritto, ąuale si dovra leggere nella seąuente congregatione, che si fara tra di loro.



204

dicitur opinionis, ut neget exercitus coniungendos esse, sed yicissim no-
vam hanc in medium apud suos profert sententiam, ut obligandam Cae&
Mtem censeat, non tam ad Turcicum, quam ad Tartaricum bellum config
ciendum, cum parum inąuiat consultum foret Poloniae Regno, quod pa-
catam haberet Hungariam et Walachias, si ab integris a tergo Schytiś
deinceps hostiliter infestaretur. Qua de re humillime monendam censuimus
Mtem V. Caes., ut rescribere nobis dignetur, quid de bello illo Tartarico
etiam prosequendo, sive in foedcre comprehendendo respondere debea-?
mus, si forte de capite illo pertinacius urgeremur. Nam ut tum demum
per celeres ad declarationem uberiorem confugiamus, veremur, ne tem»
pofis praestituti ratione excludamur, praesertim cum in hunc usque diem
nihil nobis de dispositis ad hoc negotium equis renuntiatum sit; quorum
si commoditate frui potuissemus, iam antę plusculos dies Mtem Vram.
Caes. de his rebus fecissemus certiorem. Literas ad Regem Poloniae et
ad Reginam a Mte Vra scriptas peculiari tabellario. adiunctis nostris
commendativis, Varsaviam misimus.

A Principe Transylvano audimus hic internuntium esse, sed non*
dum eius nobis copia fieri potuit, quantumvis in eo perquirendo nihil
reliqui a nobis factum sit.

E castris Polonicis praeter id« quod supra scripsimus, a vicesima
quinta Julii nihil huc perscriptum est; quod plerique in meliorem partem
iiiterpretantur, existimantes Cancellarium tam longo silentio non usunim,
si magnum aliquod atque evidens periculum transitus Tartarorum prae
manibup. esset. Quae omnia Mti V. Caes. quam humillime pro temperę

scribenda duximus Cracoviae YlłlJ die Augusti MDXCVI. loannes

Episcopus Colocensis. Andreas Episcopus Wratislaviensis. loannes Chri'>
stophorus ab Hornstain. Adam Gallus Popel a Lobkouitz. loannes liber
baro ab Haym in Reichenstein. loannes loo. m. p.



5.

(Epistoła »eeanda legatornm Caesareoram ad Imperatorem scripta')).

Cracoviae lo Augusti J5C6,

. S. Caes. Mtas... Scriptis et iam pene obsignatis literis nuntiatur
nobis a fide dignis hominibus, Polonos in congressu suo hodierno seiH
tentiam illam, quam paulo post scriptam nobis tradituri sint, mordicuś
retinuisse ac deinceps etiam retenturos esse; nempe ut de quatuor hfs
insequentibus capitibus omnino securi reddiintur:

<) Archiwum dworu i państwa we Wiedniu. Polonica 1596. Załącznik do poprzedniego.



265

1} Quod auxilia illa, quae Mtas. V. Caes. a Regois ac provinciis
suis ac praesertim ab Imperio Romano hactenus vel ordinaria, vel extra-
ordinaria ratione obtinuit, durante confoederatione perpetuo sint eodem
tenore duratura.

2) Quod illa ipsa auxiHa Imperialia, casu quo Turca vini suam m
Poloniae Regnum converteret, non in Hungariam tantum, sed in ipsius
Poloniae defensionem debeant impendi.

3) Quod pax cum Turca nulla penitus debeat fieri insciis ac non
consentientibus Polonis.

4) Quod horum capitum certitudo praecipuorum Imperii ordinum
fideiussione intra certum ac praescriptum tempus debeat confirmari.

Quae capita, quamquam literis consignata nondum accepimus, quia
tamen maximi nobis momenti visa sunt et quia certam mittendarum
quotidie literarum rationem nondum habemus, iccirco hac occasione mittere
Mti voluimuSy ut de iis deliberare saltem Mtas V. Caes. ac deinceps, si
in iis urgendis Poloni persisterent, tanto certiore nobis responso occurrere
posset. Cfacoviae raptim 10 Augusti 1596.



(Epistoła tertia legatomni Caesareoram ad Imperatorem scripta^)).

Cracoviae 15 Augusti 1596.

Ex literis nostris nona ac decima huius mensis Augusti scriptis in-
telligere potuit Mtas Vra Caes., quid in eum usque diem hic actum sit.

Duodecima eiusdem mensis vocavit nos ad sese Cardinalis Lega-
tus, vocatis prius etiam Polonis commissariis; cumque assedissemus, exorsus
est Premisliensis Episcopus *) ac dixit: Nudius quartus sese poUicitos esse,
quod sanctae huius confoederationis cum Mte Vra Caes. ineundae capita
quaedam scripto comprehendere et Legato offerre vellent; eius promissi
memores sese in scriptum sententiam suam retulisse, quod scriptum Le-
gato oflerant, censurae id et examini illius debito modo subiicientes;
facturum de eo Legatum, posteaquam illud legerit et examinaverit, quod
ipsi pro prudentia sua utile et commodum videretur.

Legatus paucis excepit. se Polonis gratias agere, quod mentem ad
promovendum negotium tam promptam habefent; velle sese dispicere,
quiG scriptum illud contineat, ut statuere deinde possit, quid cum nostra
vel altera parte in posterum tractare debeat; a nobis autem berievole

^) Archiwam dworu ijfaiistwa we Wiedniu. Polanica 1596. Ory^ał.
«) Wawnjniec GośUclo.



266

petiit, nt interea, dum de scripto iiio cum Poionis seorsim ageret, domum
nostram redire tbiąue praestolari vellemus, donec quid fieri vellet ac ne-
cesse esset, denuo nobis significaret.

Ita relictis cum Legato Poionis secessimus; in eorundem vero Po-
lonorum praesentia postea lectum illud scriptum est, cuius nobis summam
excerptam sive articulos tantum aliąuos (nam integrum scriptum nobis
editum non est) Legatus a prandio misit eius tenoris, qui infra numero III
subnotatus est ^), petiitque a nobis, ut ad singulos illos articulos confe-
stim scripto rursum responderemus.

Nos inspectis articulis diligenter illos examinavimus et ad normam
mandatorum nostrorum sive instructionis accurate contultmus, maturoąue
consilio habito in eam deinde sententiam respondimus, quae infra N^ IV
notata est*). Quia vero describi tam cito non potuit responsio illa, ut
eodem die statim Legato offerretur, idcirco dilatiunculam parvam rogavi-
mus ac die altero, qui fuit decimus quartus August;, bene mane>
hora nimirum sexta matutina Legato iliam obtulimus eiusque arbitno com-
misimus, quae illius responsionis capita, quo modo quove tempore vellet
cum Poionis communicare.

Visum est autem Legato de duobus tantum primis capitibus, nimi-
rum de sociis belli et de belli, ut vocant, nervo cum Poionis agere, cae-
teris cspitibus in commodius tempus reservatis; quamobrem ex responso
nostro priores illos duos articulos excerpsit et ad Polonos misit ^). Nihi-
lominus vero eodem die sub vesperam iterum me Episcopum Yratisla-
viensem et me Hornsteinium ad sese vocavit ac prolatis novis articulis,
qui inferius N® V notati sunt *), de iis cepit nobiscum loqui. Ac prima-



') Por. poniiej pod nr. 7 wydrukowane pismo: Primum a dominis commissariis Polo-
nicis Ecriptum traditum.

') Odpowiedź ta wydrukowana poniżej pod nr. 9: Dominonim commissariorum Caes.
Mtis rescriptum.

') Por. poniiej pod nr. 8: III. Cardinalis Caietani rescriptum.

*) Ceduła ta dodana do listu jako Bltgai V: 14 Augusti 1596. i^ Domini Poloni vo-
lunt omnino reddi certiores et de numero et de ąualitate militum Caes. Mtis, quot scilicet
pedites, quot eąuites possit comparaie, ut postea ipsi possint decemere, quot milites possiAt
subministrare et cuius generis; et si DD. W. III. non possunt quid certi afTerre, proTideaat
at quo pacto sclscitari vel a Caes. Mte, vel ab eius Ministris, nt aliqnid certi Poionis possit
responderi. 2® Petunt etiam omnino assecurationem, qttod exercitus erit ita perpetuos et
diuturnus, sicut foedus, et quod transacto triennio Imperium subministrabit subsidium. quod
modo praestat. 3* Petunt etiam Poloni, quod antequam concludatur foedus, Ser. Maximi-
lianus ratificet et iuret transactionem Bendzinensem , cum haec ratificatio non sit de condi-
tionibus foederis et debeat omnino praecedere, cum sit vinculum obligationis iam factae, et
ideo debent DD. W. accurate super his respondere. Idem etiam de p^eneraUtu ut notas
sit Caesari sensus Polonorum, licet de modo capietur aliquod tempcmmentum. Idem de ra-



26/

rium sermonem de quaUtate militiae Caes. Mtis V. instituit: hoc est, scire
veUe Poionos dixit, non tantum, quo numero militem sit habitura Mtas
V. Caes., scd ąuibus etiam armis instructum; nam hoc sua interesse, ut
perspectum postea habeant, quo numero quibusque armis illi suum etiam
exercitum debeant instructum habere. Quamvis enim coniungendi exer-
citus non sint, tamen certitudinem in hoc foedere ćonstitui debere, quod
genus militum utraque pars in exercitu suo habere debeat, cum omnino
velint, ut socialia ista arma, quantumvis in diversis locis disiuncta, tamen
ad numerum centum milHum hominum adscendant, in quibus centum
millibus sexaginta mille sint equites, quadraginta mille pedites; et equites
quidem ita rursus distincti, ut sint triginta mille equites hastati sive cum
scuto et lanceis, quindecim mille cataphracti, sive etiam cum sclopetis
longioribus, qui yulgato nomine archibugieri vocantur, et quindecim mille
leyiore armatura, quos iili cosacos appellant. lam si Mtas Vra Caes. dłstincte
dicat, qua armatura sint futuri illi sexaginta mille homines, quos Mtas Vra
Caes. cum Transilvano sit habitura, quot inter eos sint futuri cataphracti, quot
Yclites. quantus peditatus, se deinceps statuere posse, qua ipsi quoque arma-
tura suos sint educturi, ut et proportione quadam uterque exercitus viribus
Turcicis respondere videatur et non tam ad sese defe;r//endum *), quam ad
hostem oppugnandum sit comparatus. Et si yero di u huic articulo inhae-
simus, eumque plai)e non necessarium esse, si distincti cxercitus habean-
tur, demonstrare conati sumus, illudque etiam adiecimus, Mtem Vram Caes.
pro temporis ac beli i ratione nunc plures pedites conscribere, nunc ma-
iore equitatu uti posse, ob eamque yarietatem certi aliquid de perpetua
qualitate militum nos respondere non posse: — tamen a Legato impetrare
non potuimus, ut responsionibus atque excusationibus illis nostris acquie-
sceret, sed omnino a nobis contendit, ut si ipsi qualitatem istam armo-
rum in sexaginta millibus declarare non possemus, statim id ad Mtem
Vram Caes. perscriberemus ab eaque humillime peteremus, ut Mtas Caes.
Vra mentem super hac re suam nobis quam ocissime dignetur aperire.
Qua in re morem gerendum Legato duximus, praesertim cum etiam
reliqui subsequentes quatuor articuli, maximi nempe momenti articuli

tificatione Kej^ni Hungariac super dicta transactione , quia Poloni valde urgent pro ca.
4* De Moldavia petunt omnino sibi ins esse resenratura in illa provincia absąue eo, ąuod
amplitts in controversiam dedacatar: id tamen existimo esse potius silentio involvendara, niti
fuerit ab ipsismet Polonis instatom. 5® Circa pecnniam petont etiam tertiam partem snbsidii,
ąuae erit vel parva tcI magna, pront Poloni debebunt subministrare militem. 6® Petont
etiam, si rcs felicem exitam in Hungaria sortiretur, ita nt totum Reg^um a tyrannide Tar-
cica hberaretor, Caesar debeat Poionos iavare ad bellum contra Tartaros, ut ab eius incnr-
tionibos securi esse possint. Qais locus faturns sit Regis in exercittt, si esset praesens et
hoc rei praesente vel absente Caesare. *) W RP.: deferendum.



268
stach
Posty: 496
Rejestracja: 19 cze 2010, 03:48

Re: DYARYUSZE SEJMOWE R. 1597.

Post autor: stach »

Mtis V. Caes. declaratione sive resolutione ulteriore indigeaat. Nam nos
quidem de iis articulis, utpote de auxiliis Sacri Romani Imperii deąue
foederis ad bellum gerendum diuturnitate ac certitudine, de transactione
Bendzinensi et de iuramento Hungarorum, de summo exercitus duce, de
Moldavia et Walachia ac denique de subsidio pecuniario, in scripto nostro
respondimus atque ita respondimus, ut praescripta mandatorum nostro^
rum serio prae oculis haberemus; verum, cum ista nova Polonorum ca-
pita piane diversum, alicubi etiam contrarium eius, quod nos respondimus,
contineant et Legatus existimet, immo confirmet nobis, Polonos ab haq
mente sua, quae his articulis novis comprehensa sit, ne latum quidem
unguem discessuros, sanę aliter facere non potuimus, quam ut super iis
articulis, si quidem Poloni eos omnino ursuri essent, Mtis Vrae Caes. cle-
mentissimam declarationem humilltme imploraremus. Ut autem eorum
sensum eo rectius capiat Mtas Vra Caes., quae de iis nobiscum coram
locutus sit Legatus, paucis etiam aperiemus, si illud prius monuerimus,
quod supra de sexaginta millibus armatorum a Mte Vra alendis scriptum
est, id ita intelligi debere, ut Mti Vrae Caes. quinquaginta millia, Tran-
siWaniae autem Principi decem millia adscribantur. Cum enim nos in
scripto responso nostro asseruissemus, etiam sine Transilvanicis copiis
exercitum Mtis V. ad quinquaginta armatorum millia adscensurum, visum
est Legato, decem millia Transilvano adsignare et una summa coniunctim
sexaginta millia policeri.

De Ser. igitur Maximiliano in eam sententiam nobiscum disseruit^
ut Mtas V. Caes. mandatum a Ser. fratre impetret, quod mandatum le-
gato illi Caesareo, qui ad futura comitia Varsaviensia profecturus sit,
detur ac concredatur, non alium in usum, nisi in hunc solum, ut rebus de
foedere omnibus confectis et transactis, antę tamen publicationem foederis^
yigore mandati illius satisfieri transactioni Bendzinensi possit, ita, ut sa-
tisfactio ilia pauxillo tempore foederis iam tum quidem conclusi, sed non-
dum publicati, actum praecedat. Porro de generalatu quod dicit, hunc
sensum Polonorum vult notum esse Mti Vrae, quod Poloni non sint con-
sensuri, ut subsecuto etiam foedere et impleta transactione Ser. Maximi*
liano munus hoc summi ducis, praesertim, ut aiebat unus ex nuntiis, primo
foederis anno committatur ob recentes adhuc animorum exulcerationes,
Quod autem de temperamento adiicit: id ita intelligit, ut cupere videatur,
quod Mtas Vra Caes. Summo Pontifici committat, quae ratio de gene-
ralatu il!o intermittendo iniri debeat. De ratificatione etiam Regni Hun-
garici ita negotium capit, ut non iam amplius promitti ratificationem
iilam, sed praestari velit,

De pecuniario subsidio ita rem intelligit, ut si Poloni triginta millia
militum habeant, Summus Pontifex et Caes. Mtas Vra stipendium in der



269

cem millia conferaiit; quam tertiam partem putat Legatus et nuntii sex-
centis millibus florenis Rhenensibus confici posse: quodsi vero maior Po-
lonorum foret exercitus , maiores etiam sumptus tertia illa pars esset
reąuisitura.

De Tartarico bello post Turcicum suscipiendo, iaiii tum in proximis
Hteris nostris ad Mtem V. scripsimus.

Cum igitur de omnibus his articulis (excepto postremo) sententtam
nostram etiam scripto comprehensam iam tum Legato obtulerimus, et
hesterna die nos duo, Episcopus et Hornsteinius, praesente Wackerio
nostro eadem pluribus etiam apud Legatum repetierimus et in his ipsis
articulis novis permulta esse ostenderimus partim impossibilia , partim
minus necessaria, partim etiam ab aequitate ąuodammodo aliena, atąue
iccireo petierimus, ut prioribus nostris responsionibus tanąuam aequis et
possibilibus Legatus acquiesceret, ille vero omnino voluerit, ut etiam haec,
a quibus Poloni vix essent recessuri, ad Mtem V. Caes. quam celerrime
referremus, faciundum id arbitrati sumus, ne Legato minus serio ac dili-
genter negotium tractare videremur. Itaque Mtem V. quam humillime ro-
gatam voIumus, ut hoc studium nostrum quam benignissime interpretari
et mentem suam de articulis illis supra enumeratis nobis quam citissime
quamque clementissime per peculiarem cursorem aperire dignetur, prae-
sertim cum Mtas V. sciat, nos brevi admodum temporis curriculo, quin-
decim nempe adhuc ipsorum dierum circumscriptos esse, quibus elapsis
Poloni de hoc negotio amplius tractandi facultatem nullam habent. Quo
magis allaborandum est, ne tempus illud nobis incassum ac sine fructu
elabatur Cracoviae 1 5 Augusti 1 596 Podpisy jak w nr. 4.,

7.

(Alegat do nru 6).

Primnni a domiiiis eonimissariis (Polonicis) scriptum traditam ^).

Cracoviae 12 Au^sH^].

Iii. ac Rev. Domine. Cum ita in proximo consessu convenerit, ut
hodierno die sententiam nostram de conditionibus confoederationis contra
Turcam aperiremus , quam brevissime nunc faciendum id existimamus.
Imprimis autem S. D, N. ^) divina in negotio hoc Rpcae Christianae tam
salutari tamque necessario procurando pietas atque eximium studium

*) Według Rp. Bibl. Czartoryskich N' 332 str. i — 7.

') Data wypisana na marginesie. Pismo to układano dnia 9-go (cfr. str. 251),
a oddano Legatowi 12-go (str. 253).

*) W RP.: SR. Mtis, widocznie błędnie.



270

summa veneratione praedicandum nobis est, huius modi certę, quod nuUae
unquam litterae taciturae, nulla non aetas veneratura sit Non minores
vero gratias 111. etiam D. Vrae agimus, quae cum ea generis nobilitate,
splendore, dignitate, fama atque usu rerum Cardinalis ad negotium hoc
tractandum a S. D. N. missa sil, tanta diligentia atąue consilio in ne-
gotio hoc versatur, ut ardentissimae S. D. N. voluntatis atąue sanctissimi
desiderii in 111. D. V. cura atąue summo studio summa cum prudentia
coniuncto et paternum amorem Stis. S. erga R. Mtem Dominum nostrum
clementissimum atąue Regnum hoc facile perspiciamus et prudentiam ad-
miremur, tum non minus in eo, quod rumoribus, ąuos de R. Mte atąue
Regno hoc delatos ad Stern S. intelligimus. fidem non adhibendam Staś
S. putavit. Ita enim persuadere nonnullos Sti S. voluisse videmus, ąuasi
re vera Mtas R. et ordines Regni huius nullo foedere cum Christianis
alligari, nullo bello lacessere barbaros vellent, conventus consiliaąue, quae
hisce de rebus haberent, magis in speciem ostentarent, ąuam serio nego-
tium hoc agerent; ąuibus rumoribus ąuod Staś S. non crcdiderit, dignam
certę rem et eximia sapientia sua et perpetua in Regnum hoc clementia
fecit. Nos ąuidem ita nobis persuademus, si diligentius aliąuando ea^
ąuae in negotio hoc hactenus intercesserunt, inspecta fuerint, facile Stern
S. atąue omnes adeo perspecturos, non modo per ąuemvis potius, ąuam
per R. Mtem atąue ordines stare, ąuominus actum aliąuid adhuc sit,
scd plus etiam ab illis praestitum, ąuam expectari fortassis potuerit In
primis comitiis hoc ipso in loco Cracoviae nimirum habitis *), in ąuibus
a Caesarea Mte per R. et III. Dominum Episcopum Olomucensem *) et
Yenceslaum Berka de societate hac appellati R. Mtas atąue ordines pri-
mum fuerunt, ąuantum memoria repetere possumus, nomine S. D. N. pu-
blice nihil cum illis actum fuit, cuius rei vel ipsum 111. et R. D. Episco-
pum Sancti Severi ^) hic praesentem testem habere possimus. Etsi autem
in tam gra vi praesertim re S. Sedis Apostolicae authoritatem maxime S.
R. Mtas atąue ordines spectare debuissent, non tamen reiecta ob id ab
illis fuit, sed cum primarii aliąui ex senatu et eąuestri ordine ad legatos
Caesareos de ea allegati, tum conditiones negotii huius ab eisdem pro-
positae atąue aliąuot congressibus agitatae fuerunt, cum R. Mtas atąue
ordines summum eius rei studium ostendissent ^), a Caesareae Mtis Ele-
ctorumąue Imperii legatis, cum partim serius venissent, partim mandata
plena se non habere dicerent, nescimus ąuomodo imperfectum negotium
relictum fuit, tributum tamen hoc illis postulantibus atąue ipsi adeo cau-
sae fuit, ut delegati a R. xMte atąue ordinibus darentur, ąui etiam extra

1) Mowa o sejmie w r. 1595. *) Stanisław Pawłowski.

') Nuncyusz Germanik Malaspina. "*) W Rp. oczywiście błędnie: offendissent.



271

comttia cum Caesareae Mtis aliorumąue, ad quos ea res pertinere posset,
Icgatis agerent. Annus fere integer elapsus fuit, cum nihil fere a Cae-
sarea Mte, nihil a Principibus Imperii, nihil a quoquam alio actum am-
plius hac de re fuit, ita ut desertum iam piane atque relictum negotium
hoc a plerisque putaretur, donec in proxime praeteritis comitiis, cum S.
D. N. summa cura atque studio, tum a Caesarea Mte per legatos eius
iterum renovatum fuit. Magnam in spem R. Mtas atque ordines venerant,
cum tantum temporis intercessisset , intra quod cum Principibus Imperii
atque aliis communicari potuisset, fore, ut iam tandem certi aliquid de
iis maxime conditionibus, quae antea agitatae fuissent, afferrent; congressi
aliquoties iterum cum iis fuerunt primarii aliquot ex utroque ordine a R.
Mte atque ordinibus delegati, etsi formulas mandatorum ampiissimas ab
initio exhibuissent, postquam ad rem ipsam tamen ventum fuisset, aperte
diserteque cum voce tum scripto professi legati S. Caes. Mtis fuerint,
nullam se quicquam statuendi aut concludendi facultatem habere: prae-
sentes hic sunt R. et 111. D. Episcopus Vratislaviensis et Dominus Ada-
mus Gallus Poppel, memoriam eorum appellamus. Ne hac quidem mora
tamen S. R. Mtas atque ordines absterriti, iterum ad negotii huius tracta-
tionem iisdem Caesareae Mtis legatis «rgentibus ^) nos delegarunt, non sine
gravi certę periculo, inter incertae societatis et certi fermę belli periculi-
que a barbaris, dum pax cum illis diflfertur, expectationem. Quid amplius
a R. Mte praestari vel potuerit vel debuerit, nos certę non reperimus,
cum praeserttm non pauca et antehac intercessisse et nunc etiam inter-
cedere, ostendere possimus, quae ordines ab confoederatione hac si non
absterrere, refrigerare tamen quodammodo studium atque ardorem eorum
poterant. Primum ipsa periculi magnitudo, qua non debemus dissimulare
nos moveri, tam vicino praesertim Regnique ab ea parte maxime fere
patentis et a duplici quidem hoste cervicibus imminente, cum universam
fere CArtstiami^tcm *) partim multis terrarum spatiisab eo disiunctam, partim,
plurimis fortissimisque propugnaculis contra id munitam, tantopere per-
moveri eo videamus, cumque in simili causa prudentissimum olim Prin-
cipem Maximilianum II Divae memoriae, quamvis potentissimorum eorun-
demque coniunctissimorum Principum foedere contra Turcas abstinuisse
resłdemus. Iam vero praeter commune periculum, non pauca alia pro-
piora sunt, quae magis ettam *) quodammodo attingere nos videntur.

Increscente adeo memoria Bendzinensis adhuc nominis actio versatur
aliquod febus ad hunc usque diem nondum expleta servataque, occasiones
factionum in Regno praebitae, nuperque adeo latrocinia Cosacorum ab
ipsa quasi Yngaria et congressu fere cum Ser. Archiduce Maximiliano»

») W RP.: ingentibus. •) W RP.: infirmiUtcm. *) W RP.: est.



272

eodem non modo prius in confoederatas provincias, sed in ipsum etiam
Regnum grassantia: cui vel ipsa signa aliaąue instrumenta S. Caesareae
Mtis, Ser. Archiducis Maximiliani, Principis Transilvaniae una cum ipso
duce latronum capta, indicio esse possint; accedit huc invidta ob Vala-
chiam unaque cum ea magnam vicinarum provinciarum partem non tam
pacatam, quam conservatam, R. tamen Mti atque Regno huic apud
omnes fere Principes atąue populos Christianos concitata; recentissime
autem, cum proximis comitiis de certis indutiis inter Yalachiam et Tran-
sylvaniam convenisset, easąue 111. ac R. tam nuntii Apostolici quam le-
gati Caesarei sine ulla dubitatione non modo recepissent, verum ipsi
ultro postulassent et obtinuissent, a Caesarea tamen Mte re ad Transil-
vaniae Principem reiecta, hucusque ductae ac nemini quidem praestitae
sunt. Qaae quidem omnia aliaque non pauca, cum, ut nihil aliud dicamus,
omnia tamen diligenter circunispicientibus iustam causam ordinibus praebc"
rent, exque praeteritarum rerum, et earum quae fierent eventu futurarum
etiam non levem curam inicerent, tantum tamen apudR. Mtem atque or-
dines cum S. D. N. authoritas, tum nuntii eius 111. ac R. Malaspinae Epi-
scopi S. Severi indefessum studium atque diligentła, tum in ipsius et R.
Mtis atque ordinum mentibus incredibilis quidam in communem hanc
Christianitatis causam ardor excitatus valueret, ut ne iis quidem rebus,
quae supra commemoratae sunt, quamvis gravissimis, deterreri se posse,
ad tractationem hanc promptissime tamen accederent et nunc adeo quo ad
optatum tandem aliquem finem eius perveniretur, neque labori, neque
molestiae, neque sumptui ulli parcere nos voluerint. Ad nos etiam quod
attinet, quod constans perpetuumque S. R. Mtis atque ordinum studium
in causam hanc fuit, idem nos quoque ad eam oiferimus eoque candore
atque sinceritate versaturos nos in eo promittimus, ut nil 111. D. V. de-
sideraturam in nobis speramus.

lUud quidem ab initio testificandum nobis est, nuUam sanę quic-
quam concludendi facultatem nos habere, sed agendi tantum tractandique,
quaeque tractando aperta fuerint, ad R. Mtem vel etiam ordines, si ita
res postulaverint, referendi, quod et gravissimum negotium hoc sit et
huiusmodi, quod ad omnes pertineat, maxime autem, quod ex iis demum,
quae Caesareae Mtis oratores ad pristina postulata ordinum allaturi essent,
tota de re statuendum sibi ordines existimarent , ita ut quae vel nunc
vel posthac in negotio hoc a nobis agentur dicenturquc, non obligationis
alicuius, sed tractationis tantum vim habere velimus. Hae conditiones
deinde confoederationis huius quod attinet, non existimamus sanę a nobis
aliquas expectari debere, cum et antę iam in binis comitiis nomine S- R.
Mtis atque ordinum certae conditiones non modo propositae, sed scripto
etiam cum legatis S. Caes. Mtis communicatae sint, et quod III. D.Eorum



_ ^ 71

plena de iis mandata se habere negarent, nunc potius ab illis responsum
ad eas reportamus, quam quicquam ipsi proponere debeamus. Ut tamen
III. D. Eorum sciant, de ąuibus maxime declarationem eorum seu S. Caes.
Mtis reąuiramus, aliąuas commemorare non praetermitttmus, non omnes
nimirum, sed eas tantum, quae vel graviores nobis videntur quibusque
maxime negotium hoc contineri existimemus, vel ad quas plenius respon-
sum R. Mtas atque ordines adhuc expectent; ad quas cum diserte le-
gati Caes. Mtis responderint, ut nostram etiam sententiam de iis quam
primum ostendamus, non inviti faciemus.

Prima in hoc genere^) conditio est de sociis belli. in quibus ultra
S. D. N., S. Cardinalium Collegium, Ser. Hispaniarum Regem Principes-
que Italiae. Romani etiam Imperii ac Mości societatem ultro nomine Caes.
Mtis oblatam propositamque ordinibus fuisse, cum ipsos memoria tenere
arbitramur, tum vel orationes ipsae lippis editae testantur; de iis igitur
quid solidi certique nunc afferant. imprimis requirendum sibi ordines putant.

Alterum caput ad vires belU contra tam potentem hostem pertinet;
cuius capitis aliquot, quemadmodum meminerint. partes sunt: nam et de
numero militum et apparatu belli et subsidio pecuniario, utque perpetua
ea sint. quoad bellum duret, et comeatu, similibus rebus aliis in superio-
rum comitiorum tr;kctatione plerisque lam fore promissis, in eo definien-
dum certique aliquid ostendendum nunc est.

Proximum huic de ratione belli gerendi est: in qua de sede potissi-
mum belli et an inferendum, an propulsandum sit, maximeque, si in hoc
Regnum hostis arma converteret, de exercitu viribusque omnibus ad
huius defensionem huc non offerendis, tum eius generis rebus statuendum.

Non minoris etiam momenti conditio est, quae ad Ser. Archiducem
Maximilianum pertinet; de hac duo potissimum in superioribus tractatio-
nibus promissa recordari 111. D. Eorum arbitramur conditionum: trans-
actioni Bendzinensi per omnia satisfacturum, quemadmodum et Hungariae
ordines, alterum exercitui pro generali non praefectum euni iri. De horum
igitur non tam praestatione, ut quae antę promissa sit, sed loco, tem-
pore non modo ac certitudine praestandorum certine aliquid iam deter-
minandum.

Reliquae eae potioribus conditionibus sunt de premiis belli, de pace
absque R. Mte atque ordinibus non facienda, sed cautione denique ac
certitudine omnium rerum harum sunt quidem praeter hasce aiiae etiam
nonnullae conditiones, sed quemadmodum ostendimus, praecipuas tantum
et eas, in quibus maximc negotium versari existimaremus, commemoran-

*) w archiwum dworu i państwa we Wiedniu. (Polonica 1 596), gdzie znajduje się
odpis tego memorjalu w urywku, zaczyna sie dopiero od tego ustępu.

Dyaryuu .oejoiU warsz. r. 1597. x8



_^74_ _

das existiiTiamus, partim etiam, quod cum de hisce conveniet, de reliqui$
facilius deinde conventurum speremus.

Non modo autem iniqui nihil, sed ne difficilis ąuidem rei quicqiiam
illis urgendis postulare se ordines existimant, cum non modo in tanti
periculi communione nemo reprehendi posset, si securitati publicae quam
maxime prospectum velit, sed nomine S. D. N. ac Caes. Mtis pleraque
ultro etiam iis iam antę partim proposita, partim promissa ipsorum Cae*
sareorum legatorum, tum maxime etiam Dominorum Nuntiorum Aposto-
licorum et orationibus et sermonibus et scripto responsis descńptis ^). Quod
si tamen 111. D. V. aliquae ex hisce conditionibus difficiliores viderentur,
III. D. V. arbitrio atque prudentiae non inviti permittimus, quacunque
conditione visum Uli fuerit: tractandi initium fiat; pro nostro omni can-
dore atque sinceritate, quam testatam 111. D. V. per omnia in negotio
hoc cupimus, non tam extemam speciem aut nomina, quam rem ipsam
spectabimus; S. R. Mti etiam atque ordinibus, quod in tanto periculo
adeundo communicandoque cum dignitatis aliqua, tum imprimis securi-
tatis publicae ratio proposita sit, neque S. D. N. neque III. Dnem V.,
neque quemquam vitio versum speramus. Ita omhe Regnum hoc in acie
quasi contra tot barbarorum gentium inundationem pro reliqua Christia-
nitate expositum et meritum de Christianitate et adhuc mereri posse
existimant, ut neque periculo alicui temere id obiici S. D. N. in ipsum
velle existiment et cum S. D. N., tum 111. D. V. favore non indignum pu-
tent. Cui quidem utnque et R. Mtem universumque Regnum, tum
nos quoque iterum atque iterum commendamus.

8.

(Alegat do nm 6).

Illastrissimi Cardinalis Caietani rescriptum *).

ij Augusti.

Circa primam conditionem de sociis belli: Pontifex eo modo, quo
actum fuit in foedere tempore Pii V cum Regę Hispaniarum et Dominio
Venetorum, se obligabit.

De S. Regę Hispaniarum: iam multa tribuit et tribuet auxilia Caes.
Mti et ex subsidiis, quae singulis annis percipit ex concessione Aposto-
lica ex clero Hispaniarum, solet et tenet classem maritimam comparare
contra Turcas, prout hoc anno et superiori fecit, quod distrahet maxime
Turcicas vires; quoad alios Principes Italiae exceptis Yenetis, non solent
in confoederatione nominari, sed fere semper cum summo Pontifice vires
coniungunt.

O W RP.: descripsit.

') RP. Bibl. CzartoiyBkich nr. 332 str. 8. Data wypisana na mar^nesie.



^7S

Quod pertinet ad Imperium, D. oratores Caesaris clare explicabunt,
quid possit praestare Caes. Mtas, et ideo licet voce aliqua explicaverim,
remitto tamen me scripto, quod ipsi tradent; nihil etiam de nervo belli
et neque de genere militum attingere visum est, cum omnia haec reser-
ventur explicanda Caesaris oratortbus.

De sedc belli et de ratione belli administrandi nihil potest certi
statui, nisi prius observentur consilia et conatus hostium et consulentur
imperatores exercituum et audiantur eorum sententiae; si tamen aliquid
habent D. V. III, quod cupiant, illud proponere poterunt, auditis etiam
Caesareis oratoribus omnia plene examinabuntur, ut certa aliqua deter-
minatio iniri possit Subsidium pecuniarium tam Caesar quam Pontifex
praestabimt et quod attinet ad Pontificem, est iam paratum; satisfiet tra-
ctationi Będzinensi, cautiones possibiles et honestae dabuntur et possunt
excogitare et proponere, quae magis ipsis expedire videbuntur- Quod ad
generalatum Maximiliani, rogo D. V. 111., ut honestiorem modum exco*
gitent, quo possit eorum voluntati satisfieri et animi non magis exuł*
cerentur.

9.
(Alegat do nm 6).

Dominoram CommiBsarioram Caes. Mtis rescriptiun ^).

ij Augusti,

111. atque Rev. D. Legate.... Ex illa subnotatione, quae hesterna die
111. D. V. ad nos misit, excerpta ex uberiore scripto D. Deputatorum
Polonorum, cuius nobis scripti non est copia facta, intellexerimus, cupere
D. V. Ill, ut de potioribus quibusdam ineundi foederis conditionibus, quae
S. Caes. Mtis sententia sit, quaeque conditionum illarum ineundarum
certitudo esse possit, breviter ac dilucide explicemus. Qua in re lubenter
ac merito 111. D. V. desiderio ac voluntati morem gerimus, cum hac sola
de causa a S. Caes. Mte huc missi simus, ut de conditionibus illius pressius
et exactius dispiciatur ac tandem adspirante divina clementia certi in iis
aliquid, si qua ratione fieri possit, conveniat. Itaque mentem Suae Mtis
Caes. D. V. pro candore nostro lubenter aperiemus, nihil ambigentes,
eodem candore scriptum hoc nostrum, quod 111. D. V. offerimns, ab ea
acceptum ac, si quod Deus omen avertat, de re tota inter partes conve-
nire fortasse non potest, in nullum Caes. Mtis praeiudicium vel incom-
modum interpretatum iri.

') Wedhig RP. Czartor. N* 332 str. 9-12 i alegatu IV do listu powyiej pod nr. 6
wydrukowanego, w aKhiwniB dwom i państwa we Wiedniu; w pieTwsz3rin ma datę 14, w dru-
gim 13 sierp wa.

I8*



276

Primurn igitur caput de sociis belli Aierat; ad quod ex praescripto
jnandatonim nostrorum respondemus : si de sociorum, qui proprie socii
atque confoederati appellentur, numero ac certitudine queratur, in hanc
societatem ac foedus convenire posse ac debere: Primum S. D. N. Cle-
mentem Octavuni Pontificem Maximum cum sacro Cardinalium Collegio,
qua omni de rc nemo melius atque rectius quam ipsa D. V. 111. potest
significare. Accedet deinde S. Ca es. Mtas cum Regnis atque dominiis
suis: Hungaria, Bohemia, Austria, Mora via et Silesia, a quibus Regnis et
dominiis suis Mtas Sua Caes. iam tunc ad hoc foedus ferendum atque
conficiendum amplissima mandata accepit, superioribus proximis Varsa-
Yiensibus comitiis edita atque ostensa. Et quia 111. Transilvaniae Prin-
ceps iam antę cum Mte Sua Caes. in hoc sociali bello coniunctus est,
cupit et omnino vult Mtas Sua Caes., ut ipse quoque Transilvanus Prin-
ceps comprehensus hoc foędere intelligatur; Styria vero, Carinthia et Ty-
roUensis provinciae, tametsi immediate Mti Suae Caes. non sunt subditae»
quotiescunque tamen sive de bello, sive de induciis Turcicis agitur, una
cum provinciis Suae Caes. Mtis ipsae quoque comprehendantur; quam-
obrem illarum ratione nulla posset difficultas oboriri. Porro de S. Romani
Imperii Principibus atque ordinibus huic etiam foederi peculiariter adiun-
gendis S. Caes. Mtas apud Electores Imperii diligenter hactenus constitit,
sed nihil certi responsi impetrare potuit; quocirca eadem de re, utpote
quae in manu Suae Caes. Mtis non sit, nihil etiam certi ac definiti spon-
dere Mtas Sua Caes. potest. Urgere tamen negotium ne nunc quidem
cessat, atque hoc interea tacendum non est. Imperii status atque ordines,
quamquam foedere antiturcico proprie sic dieto comprehensi non sunt»
tanfien auxilia anteturcica et hactenus largissime promisisse et re ipsa
praestitisse et etiam nunc praestare et Caes. Mti dispositionem auxilio-
rum illorum praestitorum atque praestandorum, dummodo contra Turcam
adhibeantur, liberam piane relinquere, neque vero uUi dubium esse debet,
quin durante periculoso hoc bello eadem etiam deinceps sint ac fortassis
etiam maiora auxilia praestituri. Quod etiam, quoad auxilia praestita ac
praestanda, de potentissimo Hispaniarum Regę, cuius eadem fere ratio
est, dici recte potest; nam et ille quantumvis peculiari foedere antitur-
cico Mti Suae Caes. non sit coniunctus, valida tamen cum primis auxilia
Mti Suae hactenus praestitit, cum superioribus annis et magnam pecuniae
vim Suae Mti Caes. repraesentavit et classem etiam in mari Mediteraneo
aluerit, per quam gravia Turcis damna intulit et hoc ipso anno classem
armatam in eodem mari Mediteraneo paratam et instructam habeat ad
Turcarum conatus ibi locorum pro viribus reprimendos, ipsasque Turcae
jditiones hostiliter invadendas. Ad Moscoviae Ducem, qui superiori anno
non contemnendo, sed liberali piane munere Mti Suae Caes. subvenit,



277

nunc vicissim solennis legatio Caesariana mittitur in hunc unicum ac
praecipuum finem, ut per Caes. Mtem contra Turcas et Tartaros animetur
atque incitetur et ad foedus hoc commune amplectendum quam diligen-
tissime invitetur. Italiae Principes potioreś quoque, excepta Rpca Veneta,
praeclaram hactenus in auxiliis praestandis operam collocarunt, quam
etiain deinceps procul dubio praestabunt; de peculiari autem ad foedus
hoc accessione quid de ipsis promitti queat, nemo forte melius, quam
ipsa P. V. 111. dixerit. Superest, ut Domini Poloni, quod lam saepenumero
factum est, iterum ilerumque rogentur, ut certis hoc pacto foederis sociis,
deinde vero etiam auxi]iaribus copiis perspectis atque intellectis, ipsi
quoque suam mentem aperiant et cum sociis, non sine spe plurium quo<'
tidie accessurorum , arnice sese coniungant; qua in re efYicienda atque
impetranda plurimum poterit III. D. V. et auctoritas et industria; et haec
de primo capite.

A Iterum caput circa vires bcUi socialis versatur, quod in pluria
minora capita rursum distinctum est. Ad primum quidem. ad Mtis Suae
Caes. vires atque facultates in hoc bello sustinendo quod attinet, non
est necesse ea repetere, quae superiorc hoc quadriennio Suae Caes. Mtis
auspiciis gęsta sunt, cum in oculis et memoria omnia versentur. Sic ta-
men Mtem Suam vires suas exploratas habere, ut e Regnis et provinciłS
suis» computatis Transilvanicis copiis, ad hanc societatem et bellum exer*
Gitum tum equitum, tum peditum armare atque alere possit 6o millia
hominum. De instrumento deinde bellico aliisque ad castra necessariis
rebus, cum diversi debeant esse sociorum exercitus, quivis sibi suisque
posset prospicere. Porro ad subsidium pecuniarium quod attinet, nemo
quidem non videt, facultates Mtis Suae Caesareae, quae myriadas aliquot
in singulos cogitur annos in hoc bellum expendere, non leviter sanę ex-
hauriri. Yerumtamen ut hac etiam in parte voluntatem suam plene pro-
nam ad hoc foedus faciundum ostendat, si de tempore exercitus Polonici
educendi et habendi, deque pecunia eroganda cum termino, tum modis
conveniret *), adduci sese ab 111. D. V. pateretur, ut annuatim centum
aureorum scutatorum sive centum quinquaginta florenorum Rhenensium
millia Polonico exercitui persolvenda in sese acciperet.

Fostremo de tempore foederis continuaiidi sic agi posset, ut nunc
quide ii in biennium vel triennium foedus ad bellum contra Turcas ge-



^) w RP. Czartor. 332 po tcoDYeniret* s^ tylko s2owa: paratissimam esse aliquod
subsidium pecuniańum praestare. Quibus duabus conditionibus discussis, aliis dabitur rursum
i na tem urywa się cały skrypt. 'Widocznie legat nie dał polskim komisarzom całego
pisma, którego . koniec podajemy według aktu znajdującego się w archiwum dworu i pań-
stwa we Wiedniu (alegat IV do nru 6).



rendum conveniret. quod tempus deinceps facile poss^t iti complures
anfios pro occasione et necessitate continuari.

Tertium principale caput ab III. D. V. propositum, est de ratione
belli gerendt, in quo de sede belli, de modo inferendi vel propulsandi
deąue yiribus societatis in defensionem huius Regni convertendis agitur.
si forte belli Turcici moles in hoc Regnum ingrueret. Ad quae caplta
ista Mtis Caes. responsio est: Coniunctis agminibus atque ćongregato irt
unum aliquem locum exercitu ut res geratur, neque per commeatus ra*
ttones, neque per loconim distantiam, neque per alias gravissimas consi*
derationes fieri commode posse. Quare sic negotium instituendum , ut
Caes. Mtas Turcam in Hungaria, ubi quam oportunidsime quamque ma-
ximo cum hostis detrimento poterit, pro yiribus distrahat et aggrediatUr,
idem faciant Stirii et Carinthii, idem Transilvaniae Princeps; distractts
hac ratione Tiircarum yiribus, Poloni communem hostem iłs łn locis, qua€
Poioniae yiciniora sunt et e quibu8 adttus in Poloniam Turcis paterę
queat, infestent. Ouod si nimia Turcarum potentia unam aliquam in par-
tem sociorum incumberet, tunc reliqui socii parti laborant! pro rei ne*
ceśsitate certa aliqua et iam in hac tractatione definienda exercitus por-
tione confestim succurrere ac fidelem opem ferre teneantur.

Quae huic tertio capiti adiecta sunt alicuius etiam momenti capitula,
de pfaemiis belli , de pace insciis sociis cum hoste non componenda ac
de cautione atque certitudine rerum conventarum, de iis haec est Suae
Mtis Caes. sententia: Si pracpotens Deus pro benignitate sua prospefid*
rem aliąuem Christiano exercitui successum largiretur, quod Turcarum
modo in potestate est ac nullius antę partis fuerat, in eo dividendo iu-
dicio Summi Pontificis stetur; quod vero unius vel alterius antehac partis
fuerit, id eodem postliminio iure revertatur.

De Walachia et Moldavia auctoritate eiusdem Summi PontłfietB
arnice transigi posset, sic, ut interea temporis nulli partium in iure suo
quacunque ratione praeiudicetur. De pace aut foedere cum communi ho9ta
insciis sociis nihil esset constitucndum. Denique suprascripta omnia, dut
si qua etiam essent alia confoederationis capita, scripto authentico trige-
mino yel quadngemino comprehendi et solenni modo sigillis ac subs^ćri-
ptionibus partium vigore mandatomm ac plenipotentiarum iuramenti loco
possint confirmari.

Praeter haec omnia et singula, quae seorsim ab III. D. V. de Ser.
Maximiliano deque ordinum Hungariae iureiurando nondum praestito re-
petita sunt, eorum postremum sic se habet, quod Mtas Sua Caes. non
semel apud Hungaros praestationem illam ursit, sed deprehendit, diffi-
culter id extra comitia, quibus Mtas Sua Caes. coram intersit, obti«eri
potuisse; quam rem etiam deinceps sibi curae habebit.



___279

Ad Ser. Maximilianuni Suae Caes. Mtis fratrem quod attinet, ita
perspectum habet Mtas Sua fratris sincerum ac rectum in Rpcam ani-
mum, ut dubium nullum sit, quin Mti Suae Caes. oratores interim ita certo
poiKceri reliąuis omnibus transactis possumus, ut totum foedus irritum sit
efrectuque careat, nisi praestetur. Quod autem idem Ser. Maximilianus
hoc tempore Caesareani exercitus in Hungaria dux constitutus est, id
a Mte Sua Caes. multis et gravibus de causis factum est; neque vero
hinc ullum huic Regno periculum vel etiam suspicio periculi a Principe
rcctae conscientiae et sinceri animi impendere vel potest. vel debet, ma-
xime subsecuta transactionts impletione, quae etiam minimum maievolen-
tiae cuiusvis scrupulum penitus sit sublatura.

Quae omnia paucis et nudo ac sincero animo III. D. V. ad ipsius
petitionem significare voluimus ac sanę debuimus, nihil dubitantes, quin
III. D. V. candidissimam mentem Caes. Mtis in hoc toto negotio sit
agnitura, utpote quem videat omnia ea, quae possit, prono ac lubenti
animo spondere et in sese recipere velle, quo posito certę ea, quae in
manu ac potestate Mtis Suae Caes. non sunt, ab eadem etiam urgentius
exigenda nequaquam videntur. Speramus D. V. autoritate atque industria
sua effecturam, ut subłatis omnibus scrupulis bene atque arnice inter nos
ad ratificationem cum Caes. Mtis, tum Ser. Poloniae Regis possit conve-
nire. Cracoviae XIII Augusti.

10.
(Epistoła ąuarta legatoruin Caesareorum ad Imperatorem seripta ^)).

Cracomae ic Augusti.

S. Caes. Mtas... Decimaquinta mensis Augusti scripsimus ad Mtem
V. Caes., quales articulos Legatus Pontificius nobis duobus, Hpiscopo
Vratislaviensi et Hornsteinio, obtulerit et quod pro tempore ad eos re-
sponderimus, quidque in ea parte a Mte V. Caes, responsi quam hu-
millime desideremus.

Triduo post, hoc est duodevicesima Augusti idem Legatus
aliud ad nos scriptum deputatorum Polonorum misit, quod illi decima
3exta et decimaseptima Augusti confecisse dicebantur, eius tenoris, qui
kifra N° VI notatus est *). Ad quod scriptum cum Legatus petiisset, ut
statim et quidem cathegorice responderemus, fecimus, quod nostri erat
oflicii, et inspectis diligenter mandatorum nostrorum praescriptis, in eam



^) Archiwum dworu i państwa we Wiedniu (Polonica 1596), oryginał.
*) Wydrukowane poniiej jako nr. 11.



28o

sententiam illi scripto respondimus, quae infra N® VII subnotata est ^);
quam responsionem hoc mane, undevicesima nempe Au gust i hora
septima antemeridiana, Legato obtulimus, simulque pluribus yerbis expli-
civiinus, ąuibus de causis ad pressiora particularia, quod ille desiderare
yidebatur, descendere non possemus. Nam hoc innuerat Legatus et he-
sterna die a Wackerło nostro petierat, ut scripto isti n ostro tria haeć
diserte insereamus: prinium, quod Mtas V. Caes. in exercitu illo, con-
stante 60.000 hominum, yiginti milia equłtuni, Trarsilvanus autem 8.000
equitum esset habiturus; deinde, quod auxilia S. Romani Imperii tribus
adhuc annis continuis essent duratura; tertio, si post exitum triennii ilUus
adhuc debellatum non fofet et Mtas Caes. circa comitia Imperialia au-
xilia longiora impetrare non posset, quod tunc Mtas V. Caes. pro obti-
nendis auxiiiis illis comitia esset Imperii indictura. Qiiae ipsa hodiemo
die, lecto scilicet scripto nostro, tam diserte non ursit, longum tamen de
equitatu atque peditatu singilłatim designando sermonem instituit et
a nobis contendit, ut quia de tertia exercitus parte ex equitatu conficienda
in scripto nostro mentionem fecissemus, distincte saltem assereremus,
Mtem V. Caes. in exercitu suo septemdecim millia, Transilvanum septem
millia equitum atque in universum 24.000 equitum habituros, ut hoc pacto
desiderio Polonorum aliquomodo saltem satisfaceret et obstinatioribus illis
viam ad ulteriores difficultates movendas praecludere posset. Yerumta-
men, quia salvo mandatorum nostrorum sive instructionis praescripto eo
usque descendere nobis non fuit integrum et quia animadvertimus, per-
petuis istis interrogationibus in nos tantum directis negotium potius in-
tricari, quam ad speratum finem deduci: iccirco eius scripti tenori inhae-
simus, quod supra N® VII notatum est, ac diligenter nos Legato Cardi-
nali excusavimus. quod mandatorum nostrorum limites aliud aliquid asse-
rendo transiiire non auderemus. Rogavimus autem maiorem in modurp
Cardinalem Legatum, ut summo studio perquirere apud Polonos delegatos
conaretur, quas illi tandem foederis conditiones non iam quaerendo et
interrogando, sed aiendo atque asserendo positas vellent illasque vel Le-
gato ipsi, vel nobis ederent. ut sine longioribus ambagibus certo tandem
respondere possemus, in quibus liquido satisfieri ipsis, et ad quas per ra-
tiones Mtis V. Caes. descendi fortassis non possit. Quod aegre quidem
in sese suscepisse yidebatur Legatus, cum perspectum se habere diceret,
Polonos, ut id facerent, non facile adductum iri: qua de causa lautiores
potius atque uberiores a nobis conditiones expectabat; ubi tamen anlmad-
yertit, nos a sententia nostra rationibus et authoritate Mtis V. Caes. fulta
dimoyeri non posse, suscepit in sese proyinciam, quod sententiam illam

') Wydrukowane poniżej jako nr. 12.



28 1

nostram cum Polonis deputatis diligenter velit communicare, idque sese
hodierna atque crastina die facturum benevole pollicitus est Prius tarnen
prolixum de modo belli gerendi, hoc est de utroąue exercitu in unum
locum coniungendo» orationem instituit, asserens, nuiia re fortasse magis,
quam hac una Polonos yideri ad foedus ac societatem allici pose, utpote
in qua ipsi et spem gloriosissimae victoriae potiundae et eiusdem quam
citissime potiundae totam repositam habeant; ad quae argumenta placide
discutienda nos illa respondimus, quae partim in ipso scripto nostro com-
prehensa sunt, partim iis affinia sunt, quae praescriptis mandatorum no*
strorum continentur.

Res ipsa autem demonstrabit, quid ab adversa sit parte Legatus
impetratunis, ac fortassis etiam intcrea temporis Mtas V. Caes. ad supe-
riores literas nostras clementissime nobis respondere dignabitur, ut cur-
rente ad exitum tractationis huius termino, qui apud Polonos piane son-
ticus et fatalis est, nos saltem certiores reddamur: in quo, si urgeremur.
practer et ultra mandatorum nostrorum praescripta vel possimus vel de-
beamus consistere.

Hodierna die tabellarius ille, quem Varsaviam ad Regem et Regi-
nam cum literis Mtis V. miseramus, ad nos rediit; is attulit nobis literas
obsignatas Mti V. Caes. inscriptas, quas in hoc fasciculo N® 8 ^) signatas
Mtas V. acdpiet, alteras binas a nobis resignatas ac N^ 9 et lo*) no-
tatas, in quibus Rex et Regina ad priores nostras responderunt.

De Schytarum transitu, vel ubi tandem sint aut existant, nihil certi
hic affirmatur, aliis dicentibus, quod adhucdum ad Borysthenem "consi-
deant, aliis afiirmantibus, quod vel per Podoliam ipsam perrupturi, yel
certę transitum per Moldaviam sint habituri. Quod... Cracoviae 19 Augusti
1 596. Podpisy jak w nr, 4.

11.

(Alegat do nru 10).

Secandnin dominonim commissariornm (Polonoram) rescriptum ').

Cracoviae 17 Augusti,

111. ac Rev. Domine. Scriptum dominorum delegatorum S. Caes.
Mtis ab III. D. V. nobis communicatum et legimus et quantum in nobis
fuit expendimus; cumque neque temporis, neque negotii ratio patiatur,

*) Alegatu tego brak.

*) Listy Króla i Królowej do delegatów cesarskich, oba z daty Warszawa 13
sierpnia, zawierają same ogólniki i komplementa.

*) Według RP. Czartor. nr. 332 str. 12—17 i alegatu VI do listu postów cesarskich
z dnia 19 sierpnia (por. powyżej nr. 10), w archiwum dworu i państwa we Wiedniu.



282
ODPOWIEDZ

Wróć do „Teksty źródłowe”