Marek Przybyszewski
Kształcenie dla potrzeb gospodarki na ziemiach polskich w XIX w.
Jednym z czynników sprzyjających rozwojowi przemysłu była protekcyjna polityka władz Królestwa, które od roku 1816 zachęcały obcych przedsiębiorców do osiedlenia się na tych ziemiach, zapewniając im szereg korzystnych ulg i przywilejów oraz udzielając pożyczek państwowych. Rozwojowi przemysłu i handlu towarzyszyła szybka rozbudowa miast, a wraz z postępem industrializacji zaczęła się kształtować nowa klasa społeczna - burżuazja. Jednocześnie zaczęły się pojawiać zaczątki klasy robotniczej, rekrutującej się przeważnie z rozwarstwiającej się warstwy chłopskiej i ze zubożałych rzemieślników. Kadry fachowców zatrudnionych w przemyśle składały się przeważnie z ludzi z Prus, Saksonii i Czech. Rząd Królestwa wykazywał stałą troskę o kształcenie miejscowych pracowników. Nakładał też na obcych przedsiębiorców, obowiązek fachowego dokształcania polskiej młodzieży. Głównymi inicjatorami szkolnictwa zawodowego byli czołowi działacze państwowi, jak np. Stanisław Potocki, Rajmund Rembieliński, Stanisław Staszic. Właśnie Stanisław Staszic był głównym autorem planu organizacji szkolnictwa zawodowego w Królestwie. Pełniąc odpowiedzialne funkcje gospodarcze i oświatowe, wkładał wiele wysiłków w dzieło budowy podwalin szkolnictwa zawodowego, które miało się stać motorem rozwoju przemysłu i rolnictwa. Apelował on do rodziców, zachęcając ich do kształcenia swoich dzieci w umiejętnościach praktycznych. Kiedy w roku 1823, w związku z projektowanym Instytutem Politechnicznym, władze oświatowe rozważały kwestię reorganizacji szkół wydziałowych, przypominał im Staszic potrzebę takiego ich urządzenia, "iżby do przemysłu młodzież sposobiłby; to jest, aby wiadomości, a nie naukę, praktykę, a nie teorią za cel miały". Koncepcja praktycznego nastawienia nauki szkolnej uwidoczniła się wyraźnie w planie organizacji szkolnictwa opracowanym w roku 1815. Projekt przygotowany przez Dyrekcję Edukacyjną stał się podstawą organizacji szkolnej w Królestwie Kongresowym. Przewidywał on, że nauka w szkołach będzie mieć charakter teoretyczno-praktyczny. Planowano otwarcie szkoły politechnicznej, szkoły kopalni i hutnictwa, mineralogii, szkoły topograficznej, szkoły inżynierskiej dróg i mostów, rolniczej, leśnej oraz szkoły kunsztów i rękodzieł.
W roku 1816 Komisja Rządowa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego przystąpiła do pracy nad realizacją planu rozwoju szkolnictwa zawodowego.
Pierwszą szkołą zawodową była Szkoła Akademiczno-Górnicza w Kielcach otwarta pod koniec 1816 roku. Podlegała ona nadzorowi Komisji Spraw Wewnętrznych, bezpośredni zaś dozór nad nią sprawowała utworzona w lutym 1816 r. Główna Dyrekcja Górnicza z siedzibą w Kielcach. Program nauczania w Szkole Akademiczno-Górniczej obejmował niemal wyłącznie nauki ścisłe i przedmioty zawodowe. Nauka trwała trzy lata. Przyjmowano kandydatów w wieku lat 16, którzy ukończyli przynajmniej pięć klas szkoły wojewódzkiej. Warunkiem przyjęcia do szkoły była dobra znajomość języka niemieckiego, gdyż ze względu na cudzoziemski skład wykładowców zasadnicze przedmioty zawodowe były wykładane w tym właśnie języku. Uczniowie szkoły określani mianem elewów dzielili się na trzy grupy: admissi (uczniowie nowo przyjęci), ekspektanci i akademicy górniczy. W roku 1819 w szkole górniczej kształciło się zaledwie 9 uczniów, w 1820 - 18, w 1823 - 41, w 1825 - 36. Uczniowie szkoły górniczej rekrutowali się przeważnie ze środowisk drobnej szlachty i mieszczaństwa. Szkoła ta nie istniała jednak długo. W roku 1826 szkoła przeszła pod zarząd Komisji Przychodów i Skarbu i przeniesiona została z Kielc do Warszawy. Przeniesienie szkoły do stolicy oznaczało jej faktyczną likwidację. Nie wznowiła już bowiem swojej działalności mimo zabiegów ze strony osób prywatnych.
Realizacja planu rozwoju szkół zawodowych nastręczała wiele trudności, (� władze oświatowe stosowały w niektórych przypadkach półśrodki, łącząc szkoły zawodowe z odpowiednimi wydziałami Uniwersytetu Warszawskiego. W ten sposób powstała m.in. Szkoła Budownictwa i Miernictwa(1817).
Szkoła Budownictwa przeznaczona była przede wszystkim dla młodzieży uczącej się przyszłego zawodu pod kierunkiem budowniczych warszawskich. Kurs nauki był w niej trzyletni, zajęcia odbywały się wyłącznie w okresie zimowym, gdyż latem słuchacze odbywali praktyki na budowach.
Mimo że rocznie zapisywało się do niej ponad 60 chłopców, całkowity kurs nauki w latach 1817-1828 ukończyło zaledwie 12.
Szkoła Inżynierii Cywilnej Dróg i Mostów. Szkoła ta została otwarta w listopadzie 1823r. przy Uniwersytecie Warszawskim. Podobnie jak Szkoła Budownictwa nie rozwijała się ona we właściwy sposób. Jej słuchacze nie doceniali znaczenia wiedzy teoretycznej i lekceważyli wykłady. W roku 1829 odłączono ją od Uniwersytetu i włączono do Instytutu Politechnicznego jako jeden z wydziałów tej uczelni.
Lepiej w porównaniu ze szkołą górniczą czy Szkołą Budownictwa rozwijały się szkoły kształcące specjalistów dla leśnictwa i rolnictwa. Projekt urządzenia Szkoły Leśnej zatwierdzony w 1816 r., a jej otwarcie nastąpiło w 1818 r. mieściła się ona w Warszawie. Nauka trwała dwa lata. Przyjmowano do niej chłopców, którzy ukończyli cztery klasy szkoły wojewódzkiej lub pełny kurs szkoły wydziałowej. Uczniowie dzielili się na uczniów stałych i wolnych słuchaczy. Pierwsi, przed wstąpieniem do szkoły musieli składać specjalną przysięgę, iż poświęcą się w przyszłości zawodowi leśnika. Po dwóch latach pobytu w szkole absolwenci odbywali roczne praktyki, a następnie składali egzaminy przed komisją, która kierowała ich do pracy na stanowiska nadleśnych, leśniczych lub podleśnych oraz do służby mierniczej albo biurowej. W roku 1824 nastąpiła gruntowna reorganizacja szkoły. Podzielono ją na trzy równoległe kursy o różnych poziomach nauczania. Pierwszy miał kształcić podleśnych, na drugim kształcono nadleśnych, trzeci kurs przeznaczony był dla osób z wykształceniem wyższym i kształcili się tam komisarze i nadleśni generalni. Warszawska Szkoła Leśna była jedną z pierwszych szkół tego typu istniejących w ówczesnej Europie. Od założenia szkoły do 1830 roku ukończyło w niej naukę 64 wychowanków, spośród których 57 podjęło pracę w leśnictwie.
Zmiany w zakresie gospodarki folwarcznej wymagały odpowiednio wyszkolonych fachowców. Właściciele pragnąc dźwignąć z upadku swoje folwarki, podejmowali próby zorganizowania szkoły rolniczej. Instytut Agronomiczny został otwarty w 1820 r. Mieścił się na Marymoncie. Szkoła ta składała się początkowo z jednej tylko klasy, która miała na celu kształcenie przyszłych ekonomów i rządców większych dóbr. W roku 1822 nastąpiła reorganizacja Instytutu. Od tej pory miał on kształcić dwie kategorie rolników: parobków, owczarzy, gorzelanych itp. oraz ekonomów i rządców dóbr. Nauka w klasie niższej odbywała się wyłącznie w sposób praktyczny i trwała zaledwie jeden rok. W klasie wyższej nauka trwała również jeden rok do 1825 r., kiedy to została przedłużona do dwóch lat. Przyjmowano do niej tylko kandydatów, którzy ukończyli szkoły wydziałowe lub cztery klasy szkoły wojewódzkiej. W latach 1822 - 30 kształciło się w niej 122 uczniów, całkowity zaś kurs nauki ukończyło 72. Byli to przeważnie synowie drobnej szlachty zagonowej. Ujemną stroną nauczania w Instytucie Agronomicznym była przewaga praktyki nad teorią. W 1824 nastąpiła kolejna reorganizacja Instytutu. Zniesiono klasę niższą, otwierając na jej miejsce tzw. szkołę wiejską, przeznaczoną dla ubogich dzieci. Do szkoły wiejskiej przyjmowano chłopców w wieku od 12 do 20 lat. Nauka trwała od 6 do 8 lat. Uczniowie musieli zapracować na swoje utrzymanie. W roku 1824 do Instytutu Agronomicznego przyłączona została nowo otwarta Szkoła Weterynarii. Przyjmowano do niej uczniów znających zaledwie sztukę czytania, pisania i cztery działania arytmetyczne. Nauka trwała dwa lata i ograniczała się w zasadzie do leczenia i kucia koni. W latach 1826 - 1830 ukończyło w niej naukę zaledwie 12 słuchaczy. Przed Powstaniem Listopadowym zakładano również szkoły parobcze, które kształciły cieśli, stolarzy, tokarzy i kołodziei.
W 1824 Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych przedstawiło Komisji Oświecenia pierwszy projekt Instytutu Politechnicznego. Głównym celem przyszłej uczelni miało być podniesienie przemysłu krajowego do takiego poziomu, aby był w stanie przerabiać miejscowe surowce i bogactwa naturalne, stanowiące do tej pory najczęstszy przedmiot eksportu. W początkowej fazie istnienia Instytut miał się dzielić na dwa wydziały: techniczny i handlowy. Uczelnia ta miała kształcić przyszłych pracowników administracji państwowej, przedsiębiorców przemysłowych, fabrykantów i zarządców fabryk, mechaników, kupców i negocjantów oraz nauczycieli dla mających powstać w przyszłości szkół technicznych. Prawo wstępu do Instytutu mieli posiadać nie tylko absolwenci szkół publicznych, lecz i terminatorzy rzemiślniczy. Instytut Politechniczny miał być swego rodzaju szkołą główną, której podlegają szkoły zawodowe niższego stopnia organizacyjnego. Szkoła Przygotowawcza do Instytutu Politechnicznego otwarta została w 1826 roku. Związana była silnie i organizacyjnie, i personalnie z Uniwersytetem Warszawskim. Dzieliła się na dwa kursy, techników niższych, przyjmowano tam absolwentów szkół wydziałowych; na kurs techników wyższych, prawo wstępu dla absolwentów szkół wojewódzkich. Obydwa kursy trwały dwa lata. W roku 1829 Szkoła Przygotowawcza osiągnęła poziom właściwego Instytutu Politechnicznego. Formalne jednak uznanie szkoły za wyższą uczelnię nigdy nie doszło do skutku. Mimo braku formalnego zatwierdzenia ze strony ministra Lubeckiego Szkoła Przygotowawcza przeistoczyła się w roku 1829 we właściwy Instytut Politechniczny. W roku 1830 liczyła 110 słuchaczy. Ogółem do roku 1830 szkołę ukończyło 32 techników wyższych.
Upadek powstania listopadowego wpłynął bardzo niekorzystnie na losy szkolnictwa w Królestwie. Zlikwidowano też wszystkie istniejące przed rokiem 1830 szkoły zawodowe z Instytutem Politechnicznym włącznie. Po zamknięciu Uniwersytetu Warszawskiego oraz wszystkich istniejących przed rokiem 1830 szkół zawodowych funkcję ośrodków przygotowujących młodzież do zajęć przemysłowych, rolniczych i urzędniczych miały spełniać gimnazja. W 1833 roku nowa ustawa szkolna wprowadzała w tym celu ośmioklasowe gimnazja, które poczynając od klasy szóstej, dzieliły się na dwa oddziały: filologiczny i techniczny. Oddziały techniczne miały zastąpić dawniejszy Instytut Politechniczny. Nauczano w nich mechaniki technicznej, chemii ogólnej i organicznej, technologii i ekonomii rolniczej. Ustawa miała charakter tymczasowy i projekt nowelizacji ustawy zmierzał do zaprowadzenia stanowego charakteru szkolnictwa w Królestwie. Szkoły elementarne, jako zakłady przeznaczone dla warstw najniższych. Szkoły obwodowe przeznaczono dla klas średnich. Miały one dzielić się na dwie kategorie, przy czym jedne z nich miały w dalszym ciągu przygotowywać młodzież do wyższych klas gimnazjów, a drugie - wyłącznie dla zajęć praktycznych. Tym drugim typem szkoły miała być szkoła realna. Ustawa szkolna z roku 1840 wprowadziła podział szkół powiatowych (obwodowych) na dwie kategorie: filologiczne, przygotowujące młodzież do wyższych klas gimnazjów, i realne, o zaokrąglonym kursie nauczania.
W 1836 władze przywróciły do życia Instytut Agronomiczny, który w 1840 zreorganizowano przez dodanie wydziału leśnego i przekształcono ten zakład w Instytut Gospodarstwa Wiejskiego i Leśnictwa. Instytut miał przyjmować wyłącznie tych kandydatów, którzy ukończyli przynajmniej sześć klas gimnazjum. W 1857 roku Instytut znowu przeszedł reorganizację. Od tej pory przyjmowano do niej absolwentów gimnazjów i wyższych szkół realnych, oraz przedłużono kurs do lat trzech. Do 1840 szkołę ukończyło 92 uczniów. W latach 1841 - 1861 oddział rolny ukończyło 1287 uczniów, a leśny 288. W Instytucie kształciła się młodzież ze sfer urzędniczych, ze środowisk szlachty zagrodowej oraz inteligencji miejskiej.
W 1840 otwarta została w Warszawie Szkoła Niższych Weterynarzy. Przyjmowano do nie kandydatów umiejących zaledwie pisać i czytać. Nauka trwała początkowo dwa lata, a od 1858 r. przedłużono ją do czterech. Od tego też czasu zaczęto przyjmować wyłącznie absolwentów szkół powiatowych.
W tym samym roku co szkoła weterynarzy otwarto w Warszawie Szkołę Farmaceutyczną, przeznaczoną dla kształcenia pomocników aptekarskich. W czasie swego istnienia szkoła ta wykształciła 290 aptekarzy.
Władze carskie nie dopuściły wprawdzie do utworzenia instytucji kształcącej lekarzy, ale w 1836 otwarto szkołę felczerską, w której nauka trwała dwa lata. W 1862 Królestwo miało 1113 felczerów i tylko 408 lekarzy. Szkoła ta przetrwała do 1915 r.
Kształcenie specjalistów, zwłaszcza dla przemysłu z braku szkół technicznych przybierało z reguły formy różnorodnych kursów o charakterze dokształcenia przyzakładowego. Funkcję dawnego oddziału technicznego miało spełniać utworzone w 1841 r. w Warszawie Gimnazjum Realne.
Natomiast potrzeby górnictwa w zakresie szkolenia wykwalifikowanych kadr władze carskie skwitowały otwarciem w roku 1845 szkoły realnej w Kielcach o kierunku górniczym. Do szkoły tej przyjęto 349 uczniów. Gimnazjum Realne było zakładem siedmioklasowym z dwuletnim kursem klasy siódmej, przeznaczonym wyłącznie na zajęcia praktyczne. Dawało ono gruntowną znajomość nauk ścisłych oraz niezłą orientację w umiejętnościach technicznych. Było ono jedną z najlepszych szkół w średnich w Królestwie. W pierwszych latach istnienia szkoły przeważali w niej synowie urzędników oraz drobnej i średniej szlachty. Szybko jednak wzrastała liczba uczniów pochodzenia mieszczańskiego. Na początku roku szkolnego 1845/46 otwarte zostały dwie sześcioklasowe szkoły realne w Kielcach i Kaliszu. W roku 1845 powstało oprócz tych dwóch wyższych szkół realnych, jeszcze sześć powiatowych szkół realnych: we Włocławku, Lublinie, Mariampolu, Płocku, Radomiu i Łodzi. Szkołom w Płocku, Radomiu i Mariampolu nadano kierunek agronomiczny, w Lublinie i Łodzi - techniczny, a we Włocławku - handlowy. Ogółem do otwartych w 1845 roku sześciu powiatowych szkół realnych zapisało się 344 uczniów.
W roku 1850 Ministerstwo Oświaty w porozumieniu z namiestnikiem opracowało nowy plan organizacji szkolnictwa w Królestwie. Plan ten zbliżał gimnazja filologiczne do szkół tego typu w cesarstwie, określając je jako zakłady przygotowujące do studiów uniwersyteckich. Powiatowe szkoły filologiczne miały mieć od tej pory zamknięty kurs nauki, uniemożliwiający przechodzenie z tych szkół do klas wyższych gimnazjum. Gimnazjum Realne z przyłączoną w 1844 Szkołą Sztuk Pięknych miało stanowić oddzielną szkołę. Wyższe szkoły realne miały być przekształcone w szkoły zawodowe o określonym kierunku. Absolwenci tych szkół mieli być nie przyjmowani do służby urzędniczej, lecz jedynie do pracy zawodowej odpowiadającej ich kwalifikacjom. Powiatowe szkoły realne miały być zamienione na niższe szkoły zawodowe. Niestety reformy tej nie udało się zrealizować z powodu utrudnień jakie stawili carscy urzędnicy z kuratorium.
W 1852 r. przeprowadzono reorganizację Gimnazjum Realnego, idącą w kierunku nadania mu charakteru instytutu technicznego. Szkoła podzielona została na dwa wydziały: mechaniczny i chemiczny. W roku 1861 w szkołach realnych wszystkich typów kształciło się 3083 uczniów, podczas gdy w szkołach filologicznych 5028. Absolwenci powiatowych szkół realnych udawali się przeważnie do pracy w rolnictwie, handlu i komunikacji. Po roku 1862 wielu, zwłaszcza młodszych absolwentów tych szkół, kontynuowało naukę w gimnazjach.
Z inicjatywy Towarzystwa Rolniczego założono w roku 1859 specjalną szkółkę rzemieślniczą przy fabryce maszyn i narzędzi rolniczych Edwarda Platego w Zwierzyńcu. Uczyli się w niej przeważnie synowie rzemieślników. Władze oświatowe w 1859 r. opracowały projekt zakładania w Królestwie niższych szkół rolniczych. Projektowano założenie po jednej takiej szkole w każdej guberni. Każda szkoła miała posiadać własną fermę rolniczą. Nauka miała trwać rok lub dwa w oddziale pierwszym, i trzy do czterech w oddziale drugim. Pierwszeństwo wstępu do szkoły miały mieć dzieci chłopskie. Niższe szkoły rolnicze odbiegały dość daleko od obszarniczych koncepcji szkół parobczych. Różniły się od nich stosunkowo obszernym programem nauczania. Pod koniec 1859 r. uruchomiono pierwsze dwie niższe szkoły rolnicze pod Płockiem i w Radomsku. W rok później pod Lublinem i pod Radomiem. Napływ uczniów do szkół był nieznaczny. We wszystkich czterech szkołach w roku 1859 uczyło się zaledwie 49 chłopców, w 1861 - 52, a w roku szkolnym 1862/63 - 105. Niższe szkoły rolnicze nie spełniły pokładanych w nich nadziei, ni wykazywały bowiem żadnych tendencji rozwojowych. Zlikwidowane zostały one w 1868 r.
Za przykładem sfer obszarniczych poszła burżuazja. W 1851 r. ogólne zebranie kupców m. Warszawy upoważniło zarząd do podjęcia energicznych starań o założenie szkoły niedzielno-handlowej. Szkoła ta została otwarta w 1854 r. Kurs nauczania trwał w niej cztery lata. W 1856 otwarto przy nie klasę przygotowawczą dla kandydatów nie posiadających wymaganego wykształcenia elementarnego. Była ona szkołą zawodową, dającą uczniom niezbędną wiedzę fachową. W 1855 r. uczęszczało do niej 236 uczniów, a w1862 - 451. Za przykładem burżuazji warszawskiej poszły niebawem zgromadzenia kupieckie w Lublinie i Płocku. Jednak szkoły tam otwarto dopiero siedem lat później.
Utworzona w roku 1861 pod przewodnictwem margrabiego Aleksandra Wielopolskiego Komisja Rządowa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, przystępując do prac nad reformą systemu oświatowego w Królestwie, zmuszona była również zająć się szkolnictwem realnym i zawodowym. Po zatwierdzeniu w maju 1862 r. Ustawy o wychowaniu publicznym wszystkie szkoły realne zostały skasowane, a na ich miejsce utworzone zostały gimnazja i szkoły powiatowe. Na miejsce jednak niektórych szkół realnych otwarto szkoły powiatowe specjalne. Po ukończeniu czterech klas ich uczniowie mogli przechodzić do wyższych klas gimnazjum lub pozostania w klasie piątej dla zaznajomienia się z przedmiotami zawodowymi. W roku 1864 istniały jedynie dwie szkoły specjalne: w Końskich i Częstochowie, w których kształciło się w sumie 320 uczniów. W wyniku reformy szkolnej z 1862 r. powstała jedyna właściwie szkoła zawodowa o charakterze uczelni wyższej. Był nią Instytut Politechniczny i Rolniczo-Leśny w Puławach, który powstał w miejsce dawnego Instytutu Agronomicznego i Gimnazjum Realnego. Składał się z pięciu wydziałów: rolniczego, leśnego, mechanicznego, inżynierii cywilnej i chemiczno-górniczego. Studia na wydziale rolniczym i leśnym miały trwać dwa lata, a na pozostałych trzy lata. W roku 1862 zapisało się 356 słuchaczy. Zajęcia w Instytucie trwały zaledwie trzy miesiące, gdyż w styczniu 1863 r. uczelnia ta została zamknięta.
Likwidacja szkół realnych, zwłaszcza cieszących się dobrą renomą warszawskiego Gimnazjum i wyższych szkół realnych, oraz niedocenianie szkolnictwa zawodowego świadczy o szlacheckim charakterze reformy Wielopolskiego. W wyniku reform szkolnych, przeprowadzonych po roku 1864, skasowane zostały niższe szkoły rolnicze w Końskowoli, Radomsku, Niegłosach i Weronowie. Pozostała natomiast szkoła niedzielno-handlowa w Warszawie oraz Szkoła Weterynaryjna. Instytut Politechniczny i Rolniczo Leśny w puławach miał być podzielony na dwie odrębne uczelnie: Instytut Rolniczo-Leśny w Puławach i Instytut Politechniczny, który miał być przeniesiony do Łodzi. Po powstaniu styczniowym władze carskie nie kwapiły się do zakładania w Królestwie szkół zawodowych.
W Łodzi otwarto w 1869 r. Wyższą Szkołę Rzemieślniczą zamiast proponowanego wcześniej Instytutu Politechnicznego, na którego powstanie nie zgadzał się carski minister oświaty hrabia Dymitr Tołstoj. Przekonał on cara o zbędności Instytutu Politechnicznego, dowodząc iż mieszkańcy Łodzi to z reguły tkacze i ich dzieci nie potrzebują wyższego wykształcenia. Natomiast Wyższa Szkoła Rzemieślnicza dawała uczniom przede wszystkim wykształcenie w zakresie szkoły realnej, uzupełnione wiadomościami z zakresu farbiarstwa i przędzalnictwa. O jej popularności decydował brak innych szkół średnich na terenie Łodzi oraz jej praktyczne nastawienie, gdyż jako szkoła realna dawała gruntowne przygotowanie do dalszych studiów. Na początku 1870 r. kształciło się w niej 145 uczniów, a w 1888 nawet 347.
Podobną rolę jak Wyższa Szkoła Rzemieślnicza odgrywały w dziedzinie kształcenia zawodowego istniejące szkoły realne. Przystępując w roku 1864 do reformy szkolnictwa, władze carskie postanowieniem Komitetu Urządzającego z roku 1866 istniejące od roku 1862 powiatowe szkoły specjalne w Warszawie, Łodzi i Włocławku przekształcone zostały na siedmioletnie gimnazja realne. Aby ułatwić młodzieży wstęp do wyższych uczelni technicznych, otwarto w roku 1876 przy dwu szkołach realnych, warszawskiej i łowickiej, klasy uzupełniające o kierunku mechaniczno-technicznym. Ponieważ państwowe szkoły realne nie mogły pomieścić wszystkich chętnych, władze oświatowe zezwoliły na otwarcie dwóch szkół prywatnych. Pierwszą była założona przez kupiectwo warszawskie Szkoła Handlowa. Finansowali ją m.in. Kronenberg, Bloch i Natanson. Drugą była założona przez Ludwika Łopuskiego czteroklasowa szkoła prywatna nie dająca pełnego wykształcenia średniego. Jeśli chodzi o podział uczniów pod względem pochodzenia, to w 1869 r. we wszystkich trzech szkołach realnych uczyło się 440 dzieci szlachty i urzędników, 335 ze stanu miejskiego a tylko 11 z rodzin chłopskich.
Na miejsce zlikwidowanej Szkoły Sztuk Pięknych utworzona została w 1865 r. Klasa Rysunków. Po roku została ona rozbudowana i podzielona na dwa oddziały: rysunków artystycznych i malarstwa oraz rysunków technicznych. Zadaniem tego ostatniego było przygotowywanie nauczycieli rysunków dla szkół średnich oraz dokształcanie rzemieślników. Podobną placówkę, lecz przeznaczoną wyłącznie dla nauczania rysunków technicznych, otwarto w Łodzi w 1873 r.
Nieliczni przedstawiciele burżuazji wykazywali więcej zrozumienia dla szkolnictwa zawodowego. Pierwszymi szkołami zawodowymi, zorganizowanymi z inicjatywy burżuazji były techniczne szkoły kolejowe. Przy jej udziale powstało również Muzeum Przemysłu i Rolnictwa. Instytucja ta opierała się na wzorach paryskiego Konserwatorium Sztuk i Rzemiosł. Jej zadaniem było upowszechnianie wiedzy technicznej i rolniczej w celu podniesienia produkcji przemysłowej i rolnej. Urządzono w nim pracownię chemiczną oraz sale rysunkowe dla młodzieży. Muzeum prowadziło szeroką akcję odczytową z zakresu fizyki przemysłowej, cukrownictwa i buchalterii. Ponieważ rozwojowi przemysłu w Królestwie nie towarzyszył równoległy rozwój szkół zawodowych, kształcenie wykwalifikowanych kadr pracowników dla fabryk i rzemiosła odbywało się dalej poprzez tradycyjne terminowanie u majstrów cechowych i praktykowanie w większych warsztatach i zakładach przemysłowych. Poziom wykształcenia uczniów rzemieślniczych był niezwykle niski. Wprawdzie istniały obowiązkowe dla terminatorów szkoły rzemieślniczo-niedzielne, lecz nie obejmowały one wszystkich. Na początku 1879 r. istniało w Królestwie 105 szkół rzemieślniczo-niedzielnych, gdzie uczyło się prawie 10,000 terminatorów. Mniej rozpowszechnioną formą kształcenia zawodowego były praktyki odbywane najczęściej w fabrykach lub większych warsztatach w ten sposób kształcili się młodzieńcy, którzy ukończyli kilka klas gimnazjum lub szkoły realnej. Mimo zakończenia się fiaskiem próby powołania do życia Instytutu politechnicznego w Łodzi przedstawiciele burżuazji nie rezygnowali ze starań o otwarcie wyższej uczelni technicznej w Królestwie. Z braku wyższych i średnich szkół technicznych młodzież polska zmuszona była udawać się do uczelni zagranicznych.
Rozwój linii kolejowych w latach 60-tych i 70-tych, stwarzały coraz większe zapotrzebowanie na wykwalifikowanych pracowników. W roku 1873 zarząd kolei Warszawsko-Wiedeńskiej utworzył namiastkę szkoły technicznej w postaci warsztatu instrukcyjnego. Oprócz zajęć praktycznych nauczano tam elementarnych wiadomości z zakresu fizyki, mechaniki, budowy maszyn, techniki kolejnictwa, oraz matematyki i rysunków. Warsztat instrukcyjny miał być instytucją przejściową, gdyż zarząd kolei miał zamiar otwarcia właściwej szkoły technicznej. Otwarcie szkoły nastąpiło w 1875 r., szczególną opiekę roztoczył nad nią Leopold Kronenberg. Uczyło się w niej 200 uczniów. Szkoła kolejowa w pierwszym okresie istnienia nie była jeszcze pełną szkołą techniczną, przypominała raczej szkołę rzemieślniczą. Właściwa organizacja szkoły wiąże się z nazwiskiem inż. L. Wojno, który przeprowadził w niej szereg reform (miała składać się z czterech klas, przy czym ostatnia klasa dzieliła się na dwa oddziały: mechaniczny i budowlany). Szkoła techniczna Drogi Żelaznej Warszawsko-Wiedeńskiej była pierwszą szkołą zawodową typu średniego w Królestwie. Niedługo potem powstały następne szkoły kolejowe utworzone przez zarządy Drogi Żelaznej Warszawsko-Terespolskiej i Drogi Żelaznej Nadwiślańskiej. W roku 1886 szkoły kolejowe utraciły swoją samodzielność i zostały ściślej podporządkowane Ministerstwu Komunikacji.
Mniejsze zainteresowanie niż dla szkół technicznych wykazywała burżuazja dla szkół rzemieślniczych. Szkoły te miały na celu nie tylko podnoszenie zawodowych kwalifikacji, lecz w równej mierze dbać miały o wychowanie moralne przyszłych robotników i rzemieślników.
Pierwszą instytucją, która czyniła wyłom w cechowym systemie kształcenia rzemieślników, była szkoła rzemieślnicza Jerzego Kühna, otwarta w 1879 r. za wzór dla szkoły Kühna posłużyły paryskie szkoły rzemieślnicze. Szkoła Kühna oprócz przygotowania zawodowego dawała swym wychowankom wykształcenie ogólne na poziomie szkół miejskich. Do szkoły przyjmowano 10-letnich chłopców, którzy umieli czytać po polsku i rosyjsku oraz znali cztery działania arytmetyczne. W 1881 r. uczyło się w niej 115 uczniów.
W 1885 r. została otwarta w Warszawie szkoła zawodowa, nosząca nazwę Szkoły Rzemiosł im M. Konarskiego. Według pierwotnego projektu szkoła ta miała być przeznaczona dla absolwentów dwuklasowych szkół początkowych. Szkoła im. M. Konarskiego, podobnie jak szkoła Kühna, była zakładem trzyklasowym z sześcioletnim kursem nauczania. Choć była ona przede wszystkim ogólnokształcącą szkołą miejską.
Szkoły rzemieślnicze typu szkoły Kühna czy Konarskiego były zakładami elitarnymi. Natomiast dzieci biedoty mogły się uczyć rzemiosł jedynie jako terminatorzy lub w zakładach opiekuńczych. Jedynymi bardziej nowoczesnymi zakładami filantropijnymi, przeznaczonymi dla kształcenia rzemieślników, były tzw. warsztaty wzorowe, nazywane też warsztatami naukowymi. Miały one służyć wyłącznie praktycznej nauce rzemiosł. Nauka w warsztatach była bezpłatna, biedniejsi uczniowie spoza Warszawy otrzymywali również zapomogi pieniężne. Warsztaty naukowe nie były szkołą zawodową w pełnym tego słowa znaczeniu. Nie przewidywano bowiem żadnych możliwości nauczania przedmiotów teoretycznych.
Szczególne miejsce zajmowała sprawa praktycznego wykształcenia kobiet. Zapoczątkowany przez pozytywistów ruch na rzecz praktycznego wykształcenia dziewcząt zmierzał do wciągnięcia kobiet do pracy produkcyjnej. Chodziło o takie przygotowanie kobiety do życia, aby mogła poprzez pracę zarobkową, dźwigać wspólnie z mężczyzną ciężar utrzymania rodziny. Pierwsza żeńska szkoła o zawodowym nastawieniu powstała w Warszawie w 1869 r. Był to Zakład Rękodzielniczo-Przemysłowy dla Kobiet. Nauczano w niej buchalterii, introligatorstwa, retuszerii i zecerstwa. W niedługim czasie powstało jeszcze kilka podobnych szkół w Warszawie oraz w Kaliszu, Lublinie, Płocku, Radomiu i Włocławku. Obok zakładów dla nauki rzemiosł powstają również pierwsze żeńskie szkoły gospodarstwa domowego. Według danych z 1882 r. w stolicy było 3619 szwaczek pracujących zawodowo, 1474 modniarek oraz 417 producentek sztucznych kwiatów. W 1895 r. natomiast szwaczek było w Warszawie ponad 20 tysięcy. W połowie lat 80-tych zainteresowanie kobiet nauką rzemiosł zaczyna wyraźnie słabnąć. Córki mieszczańskie i szlacheckie, zamiast do nauki rzemiosł zaczynają dobijać się do wyższych uczelni. Również władze oświatowe nie przywiązywały uwagi do zawodowego kształcenia kobiet.
W latach 80-tych i 90-tych sprawa szkolnictwa zawodowego w Rosji, a tym samym i w Królestwie weszła w nową fazę rozwoju. Jej przejawem było ukazanie się ustaw o szkołach przemysłowych w 1888 r. i o szkołach handlowych w 1896 r.
Ustawa o szkołach przemysłowych przewidywała jedynie trzy typy szkół przemysłowych: średnie szkoły techniczne, niższe szkoły techniczne i szkoły rzemieślnicze. Ustawa przewidywała trzy kategorie średnich i niższych szkół technicznych: mechaniczne, chemiczne i budowlane. Szkoły rzemieślnicze miały na celu przede wszystkim praktyczne kształcenie przyszłych robotników. Kurs nauczania w średnich szkołach technicznych miał trwać 4 lata, w niższych i rzemieślniczych po 3 lata, z wyjątkiem szkół tkackich i odlewniczych, dla których przewidziano dwuletni okres nauczania. Absolwenci wyższych szkół technicznych mieli otrzymywać dyplom technika, zaś kończący niższe szkoły techniczne mogli się o ten dyplom ubiegać po dwu latach pracy w zakładzie przemysłowym. Absolwentom szkół rzemieślniczych nie przysługiwały żadne prawa i nie otrzymywali żadnych tytułów. W 1889 r. Ministerstwo Oświaty zwróciło się do kuratora Warszawskiego Okręgu Naukowego Apuchtina z poleceniem przygotowania planu organizacji szkół zawodowych w Królestwie. Kurator zaproponował otwarcie 15 szkół zawodowych, których budżet roczny miał wynieść 311,379 rubli.
Pierwszą nowo otwartą szkołą techniczną była szkoła sztygarów w Dąbrowie Górniczej. Ostateczny projekt zatwierdzony został przez Radę Państwa w 1889. Przewidywał on, że będzie zakładem czteroklasowym z podziałem od trzeciej klasy na dwa kierunki: górniczy i hutniczy. Projektując szkołę przemysłowcy górniczy liczyli, że będzie ona kształcić dzieci miejscowych górników, jednak niewielu synów robotników mogło sprostać wymaganiom egzaminacyjnym. W rezultacie szkoła kształciła młodzież posiadającą dość gruntowne przygotowanie ogólne.
Druga z kolei szkoła techniczna typu średniego otwarta została w Warszawie w 1895 r. jako szkoła prywatna H. Wawelberga. Szkoła ta miała kształcić techników dla potrzeb przemysłu. Szkoła ta była zakładem czteroklasowym. Jako szkoła ściśle zawodowa, przeznaczona dla kandydatów posiadających wykształcenie ogólne, nie uwzględniała ona żadnych przedmiotów humanistycznych.
Trzecia szkoła techniczna, o poziomie znacznie niższym od szkoły Wawelberga, powstała w 1896 w Warszawie. Założycielem tej szkoły był Edward Świecimski. Należała ona do kategorii niższych szkół technicznych z trzyletnim kursem nauczania. Dzieliła się ona na trzy oddziały: budowlany, mechaniczny i chemiczny.
Następna szkoła techniczna powstała na skutek przekształcenia Wyższej Szkoły Rzemieślniczej w Łodzi w Szkolę Rękodzielniczo-Przemysłową. W 1899 r. szkoła przekształcona została ostatecznie w średni zakład techniczny o dwóch kierunkach: mechanicznym i chemicznym. Pierwszy miał specjalizować uczniów w zakresie tkactwa i przędzalnictwa, drugi w zakresie farbiarstwa. Była to nowego typu szkoła siedmioklasowa.ogółem w latach 1869 - 1904 szkołę łódzką ukończyło 749 uczniów. Reforma szkoły, która miała na celu skierowanie większej liczby absolwentów do bezpośredniej działalności produkcyjnej, nie zmieniła sytuacji, gdyż nadal większość uczniów udawała się do szkół wyższych. Poza tymi czterema omówionymi szkołami technicznymi na terenie Królestwa działały jeszcze dwie szkoły kolejowe, podlegające Ministerstwu Komunikacji, które zaliczały się do kategorii niższych szkół technicznych. Do 1904 r. również sprawa szkolnictwa rzemieślniczego nie przedstawiała się w Królestwie korzystnie. Istniało tam 6 właściwych szkół rzemieślniczych: Kühna, Konarskiego, w Olkuszu, Radomiu Siedlcach i Łodzi. Uczyło się w tych szkołach 700 uczniów
Właściwy rozwój szkół handlowych w Kongresówce przypada na ostatnie lata XIX w. Wprawdzie powstawały wcześniej szkoły niedzielno-handlowe, lecz nie wywierały one większego wpływu na postęp wiedzy handlowej, kształciły przyszłych subiektów sklepowych i pracowników kantorów handlowych. W 1875 Leopold Kronenberg założył na swój koszt średnią szkołę handlową. Była to szkoła trzyklasowa (jedna wstępna i dwie specjalne). Do klasy wstępnej przyjmowano absolwentów wyższych klas gimnazjum i pogłębiano w niej wiedzę ogólną. W klasach specjalnych wykładano wiedzę handlową. W ciągu swego istnienia w latach 1875 - 1900 szkoła wydała 402 absolwentów. W wyniku zabiegów ministra finansów Wittego ministerstwo przejęło w roku 1894 pod swój zarząd istniejące szkoły handlowe, a następnie opracowało nową ustawę dla tych szkół zatwierdzoną w 1896 r. ustawa przewidywała jedynie ramowy program nauczania dla poszczególnych kategorii szkół, dopuszczając znaczne modyfikacje w zależności od warunków. Szkoły handlowe mogły być utrzymywane przez ziemstwa, władze miejskie, stowarzyszenia lub osoby prywatne. Ustawa dzieliła je na: klasy kupieckie, szkoły kupieckie, szkoły handlowe i kursy wiedzy handlowej. Klasy kupieckie stanowiły swego rodzaju kursy zawodowe dla niższej kategorii pracowników handlowych. Szkoły kupieckie miały na celu praktyczne przygotowanie młodzieży do pracy na niższych stanowiskach w instytucjach przemysłowo-handlowych. Szkoły handlowe należały do rzędu średnich zakładów naukowych i dzieliły się na dwie kategorie: szkoły siedmioklasowe i trzyklasowe. Absolwenci tego rodzaju szkoły mieli mieć te same prawa jakie przysługiwały absolwentom szkół realnych. Kursy wiedzy handlowej ustawa dzieliła na męskie i żeńskie. Miały one na celu udzielanie wiadomości z zakresu jednego lub kilku przedmiotów handlowych osobom posiadającym już wykształcenie ogólne. Ogłoszenie ustawy o szkołach handlowych wywołało poruszenie w Królestwie. Kupcy i przemysłowcy dążyli do takiego kształcenia swoich dzieci, aby mogły one prowadzić w przyszłości własne przedsiębiorstwa handlowe lub zakłady przemysłowe. Dowodem żywego zainteresowania było otwarcie w 1896 r. w Warszawie pięciu tego rodzaju szkół. Pierwszą z nich była średnia szkoła Edwarda Rontalera, drugą Franciszka Laskusa. Powstały też dwie szkoły żeńskie. W sumie w szkołach warszawskich uczyło się 509 uczniów i uczennic. Również w Łodzi powstały trzy tego typu szkoły. Były to dwie szkoły kupieckie trzyklasowe i jedna szkoła kupiecka siedmioklasowa. Średnie szkoły handlowe powstały również w Zgierzu i Pabianicach. W Pabianicach powstała też szkoła żeńska. Pod koniec 1903 r. na terenie Królestwa istniały już 34 szkoły handlowe, w których uczyło się 8114 osób. Okręg naukowy warszawski zajmował drugie miejsce w skali ogólnorosyjskiej.
Kryzys rolny lat 80-tych skłonił warstwę ziemiańską do szukania sposobów bardziej racjonalnej gospodarki. Wielu właścicieli folwarków nie posiadało bowiem żadnego wykształcenia rolniczego. Tylko nieliczni właściciele ziemscy kształcili synów w zagranicznych uczelniach rolniczych. W kraju bowiem żadnych poza Instytutem puławskim szkół średnich nie było. Dopiero w 1896 otwarta została niższa szkoła rolnicza w Sobieszynie. Kształciła ona przede wszystkim przyszłych ekonomów i rządców większych dóbr. Nauka w szkole trwała 4 lata. Rok w klasie przygotowawczej i trzy w specjalnej. W 1902 r. otwarta została druga z kolei niższa szkoła rolnicza w Częstoniewie. Była ona jednak przeznaczona wyłącznie dla dzieci pochodzenia żydowskiego. Była ona zakładem trzyklasowym z klasą przedwstępną, i miała bardziej teoretyczny charakter. W Warszawie otwarto w 1897 r. państwową szkołę ogrodniczą niższego stopnia przy Ogrodzie Pomologicznym. Szkoła była trzyklasowa i nauczano tam ogrodnictwa, warzywnictwa, kwiaciarstwa i rolnictwa. Stan oświaty rolniczej w Królestwie na początku XX wieku przedstawiał się katastrofalnie. Poza Instytutem w Puławach istniała bowiem jedyna niższa szkoła rolnicza w Sobieszynie. Pozostałe szkoły nie mgły wywierać większego wpływu na stopień upowszechnienia wiedzy rolniczo-ogrodniczej.
W wyniku długoletnich starań przemysłowców i inteligencji technicznej w roku 1898 otwarta została w Warszawie politechnika, na założenie której zebrano z ofiar publicznych 3,5 mln rubli. Uruchomienie wyższej uczelni technicznej miało konsekwencje nie tylko dla przemysłu, ale i dla szkolnictwa zawodowego. Nowa uczelnia warszawska posiadała początkowo wydział mechaniczny, inżyniersko-bdowlany i chemiczny. Dopiero w roku 1903 uruchomiono jeszcze jeden wydział, górniczy. W roku 1900 liczba studentów wyniosła 644.
Przedstawiony w ogólnym zarysie obraz rządowego szkolnictwa zawodowego wskazuje wyraźnie, iż władze carskie nie przywiązywały większej wagi do sprawy zaspokojenia potrzeb kadrowych dla rozwijającego się przemysłu i handlu, czyniąc jedyny wyjątek dla przemysłu włókienniczego. Stan szkolnictwa zawodowego w Królestwie przedstawiał się bardzo niekorzystnie w porównaniu do innych krajów. Jedynym niemal ośrodkiem szkół zawodowych była Warszawa.
