Paweł Kania
Walka o zjednoczenie i odbudowę państwa polskiego w XIII i XIV w.
Najwcześniejsze dążenia zjednoczeniowe
Państwo Henryków śląskich
Próby centralistyczne pod koniec XIII wieku
Walki o zjednoczenie i odbudowę państwa polskiego nie można scharakteryzować bez podania genezy i omówienia przebiegu początkowego etapu rozbicia dzielnicowego w Polsce. Rozbicie dzielnicowe to etap rozwoju państwa feudalnego polegający na podziale jego terytorium na mniejsze części które uzyskiwały stopniowo coraz większą samodzielność polityczną. Okres taki w historii Polski trwał prawie 200 lat - od śmierci Bolesława Krzywoustego i wprowadzenia w życie jego ustawy sukcesyjnej aż do zjednoczenia kraju przez Władysława Łokietka i jego koronacji w 1320 roku. Przyczyn decentralizacji monarchii piastowskiej należy się przede wszystkim dopatrywać w dążeniach feudałów duchownych i świeckich do rozdrobnienia państwa. Liczyli oni na to, iż będą mogli wywierać większy wpływ na słabych władców dzielnicowych. Ustawa sukcesyjna Bolesława Krzywoustego nazywana także "testamentem" opierała się głównie na zasadzie senioratu -- najstarszy z rodu piastowskiego sprawuje władzę zwierzchnią i dysponuje dodatkowymi uprawnieniami (włada dzielnicą senioralną, prowadzi politykę zagraniczną, jest naczelnym dowódcą w czasie wojny, utrzymuje swoje załogi w najważniejszych grodach pozostałych dzielnic). Dokument ten powstał prawdopodobnie około roku 1133. Bolesław Krzywousty umarł pięć lat później, w 1138. Po jego śmierci między synami rozpoczęły się walki, w wyniku których najstarszy -Władysław zwany Wygnańcem, pokonany przez koalicję juniorów, zbiegł na Węgry, a stamtąd udał się do Niemiec (1146 ). W 1157 roku na Polskę ruszyła wyprawa cesarza Fryderyka Barbarossy, która zakończyła się złożeniem przez Bolesława Kędzierzawego hołdu lennego w Krzyszkowie, zapłaceniem okupu i zwróceniem Śląska synom Władysława (Bolesławowi Wysokiemu i Mieszkowi Plątonogiemu) w 1163 roku. Po śmierci Bolesława w 1173 r. seniorem został Mieszko Stary. Jednak zjednoczeniowa polityka księcia doprowadziła do buntu możnowładztwa i władzę zwierzchnią przejął jego młodszy brat, Kazimierz Sprawiedliwy. Zalegalizował ją wydając w 1181 roku przywilej dla duchowieństwa w Łęczycy. Po jego śmierci w 1194 r. starszy z synów - Leszek Biały włada Małopolską a młodszy - Konrad Mazowszem (dzielnica ta przypadła jeszcze Kazimierzowi po śmierci słabowitego syna Bolesława Kędzierzawego - Leszka). W tym czasie Wielkopolską włada Mieszko III Stary (powrócił z wygnania w 1181r.) a na Śląsku rządzą Bolesław Wysoki i Mieszko Plątonogi (Racibórz, później także Ziemia Opolska). Nie jest to jeszcze szczytowy okres rozbicia dzielnicowego, lecz właśnie wtedy zaczynają pojawiać się pierwsze idee zjednoczeniowe zapoczątkowane przez Leszka Białego i Władysława Laskonogiego, z powodzeniem kontynuowane przez Henryka Brodatego i jego syna, Henryka Pobożnego.
W swojej pracy postaram się przedstawić główne etapy walki o zjednoczenie państwa polskiego i ocenić rolę poszczególnych książąt w dziele odbudowy silnej i scentralizowanej monarchii. Z powodu obszerności tematu postanowiłem podzielić swój esej na kilka części. W pierwszej z nich scharakteryzuję najwcześniejsze próby zjednoczeniowe, w drugiej skoncentruję się na państwie Henryków śląskich, trzecią część poświęcę opisowi pozostałych dążeń centralistycznych w drugiej połowie XIII w. (Henryk Probus, Przemysł II, Wacław II), zaś w ostatniej przedstawię rolę Władysława Łokietka w odbudowie państwa polskiego. W swojej pracy postanowiłem przyjąć, moim zdaniem najodpowiedniejsze, ujęcie chronologiczno - problemowe tematu.
1. Najwcześniejsze dążenia zjednoczeniowe
Za pierwszego władcę, który odegrał rolę w procesie zjednoczeniowym należy niewątpliwie uznać Leszka Białego. Był on synem Kazimierza Sprawiedliwego i księżniczki ruskiej Heleny. W chwili zgonu ojca był małoletni. Tron krakowski oddano więc Mieszkowi III Staremu. Po śmierci stryja w 1202 roku objął on władzę nad dzielnicą krakowską. W roku 1217 w Dankowie zawarte zostało przymierze Leszka Białego z Henrykiem Brodatym. Być może właśnie na ten okres jego rządów należy datować porozumienie księcia z Władysławem Laskonogim panującym w Wielkopolsce. Zawarte przymierza pozwoliły mu na aktywną politykę pomorską i pruską. Leszek prowadził także ekspansję na ziemie ruskie. Doprowadziło to do pogorszenia stosunków z jej władcą, Romanem a na Polskę ruszyła w 1205 roku wielka wyprawa. Rusini zostali rozbici przez siły Leszka i jego brata, Konrada Mazowieckiego, a ich wódz poległ. W latach kolejnych Leszek interweniował w wewnętrzne sprawy Rusi Halickiej, gdzie spotkał się z silną konkurencją węgierską. W roku 1219 wspólna wyprawa polsko-węgierska osadziła na tronie ruskim parę: Kolomana (syna Andrzeja II) i Salomeę (córkę Leszka). Jednak w niecałe dwa lata później zostali oni wygnani przez Mścisława, księcia nowogródzkiego.
Po kilkunastu latach walk polityka ruska Leszka doznała więc klęski. Książe za najważniejsze swoje zadanie w kraju uważał rozwiązanie problemu podziałów dzielnicowych. W tym celu zwołał w 1227 do Gąsawy zjazd, na który przybyli Henryk Brodaty i Władysław Laskonogi. Obradujący książęta zostali niespodziewanie zaatakowani przez swoich wrogów politycznych: Władysława Odonica i Świętopełka Pomorskiego. Henryk cudem uniknął śmierci, Leszek został zabity. Podczas swojego panowania obejmował on swymi planami najważniejsze problemy ówczesnej polityki ogólnopolskiej, czyli zjednoczenie kraju, chrystianizację Prus, walkę o Pomorze i ekspansję na Ruś.
Po śmierci Leszka doszło do walk o tron krakowski pomiędzy Konradem Mazowieckim a Władysławem Laskonogim. Zwyciężył ten drugi i w wyniku porozumienia z możnowładztwem w Cieni w 1228 objął we władanie dzielnicę. Na początku swego panowania w Małopolsce książę wdał się w długotrwałe walki z bratankiem, Władysławem Odonicem (w Wielkopolsce). Dlatego też, w wyniku zawartego porozumienia Krakowa przed najazdem Konrada w jego imieniu bronił Henryk Brodaty (miał za to objąć we władanie tę dzielnicę po śmierci Władysława). Walczy z wrogiem z powodzeniem w 1228 roku, ale w 1229 dostaje się niespodziewanie do niewoli, a Konrad zajmuje Sandomierszczyznę. W Wielkopolsce zwycięża Władysław Odonic i zmusza swego stryja do ucieczki na Śląsk. W tym czasie Henryk zostaje uwolniony z niewoli mazowieckiej, za wstawiennictwem swej żony św. Jadwigi i wraca do Wrocławia. Aż do śmierci Władysława Laskonogiego w 1231 roku udziela mu pomocy w walce o utraconą Wielkopolskę.
2. Państwo Henryków śląskich
Henryk Brodaty był synem Bolesława Wysokiego i Krystyny. Po śmierci ojca władał księstwem śląskim. W swojej dzielnicy prowadził z rozmachem akcję kolonizacji terenów wiejskich, lokację miast oraz popierał rozwój rzemiosła handlu i wzmacniał skarb. Pod jego panowaniem Śląsk stał się przodującym gospodarczo księstwem. W 1231 roku Henryk na mocy umowy z Władysławem Laskonogim objął rządy w Krakowie. Dzięki poparciu Grzymisławy udało mu się usunąć Konrada z Sandomiersczyzny. W 1233 roku pojął nieudaną wyprawę przeciwko Władysławowi Odonicowi, został także uregulowany zatarg z Konradem Mazowieckim. Latem 1234 roku, przy poparciu rodów Nałęczów, Białków i Łabędziów, zajął Henryk całą południową i zachodnią Wielkopolskę. Podpisany z Odonicem pokój sankcjonował podział dzielnicy wzdłuż linii Warty. W ten sposób powstało rozległe państwo Henryków, obejmujące Śląsk z Lubuszem, ziemię krakowską i znaczną część Wielkopolski wraz ze zwierzchnictwem nad księstwami opolskim i sandomierskim. Świeżo zdobytą Wielkopolskę oddał Henryk w zarząd swemu synowi Henrykowi. Podjął także kroki w celu zapewnienia trwałości swego państwa , przyszłego dziedzictwa jego syna. W 1235 roku z kancelarii papieża Grzegorza IX wyszła bulla biorąca w opiekę św. Piotra syna Henryka wraz z wszystkimi jego posiadłościami. W tym celu planowano także koronację Henryka Pobożnego. Jego ojciec uwikłany w spory z duchowieństwem krajowym, zwrócił się o poparcie do cesarza Fryderyka II. Nie doczekał jednak rozmów gdyż zmarł w 1238 roku. Władzę po ojcu objął bez przeszkód jedyny żyjący syn, Henryk Pobożny. Obejmujący rządy był w pełni do tego przygotowany. W tym czasie w "monarchii Henryków'' daje się zauważyć pewien kryzys: Mieszko II Otyły usamodzielnia się na Opolszczyźnie a Bolesław Wstydliwy żąda wydzielenia dla siebie osobnej dzielnicy. ( ks. sandomierskie ). Na usamodzielnienie się tych książąt Henryk odpowiedział przymierzem z synami Konrada Mazowieckiego. Udało mu się też załagodzić spór z duchowieństwem śląskim. Zorganizował pomyślną odsiecz oblężonego przez Brandenburczyków Lubusza. W 1241 roku na Polskę ruszył najazd tatarski. Zdobyli oni Lublin, Zawichost, Sandomierz, Wislicę i Skalamierz. Pokonali rycerstwo małopolskie pod Tuskiem Wielkim, Chmielnikiem i Tarczkiem. Spalili opustoszały Kraków i ruszyli na Śląsk. Henryk Pobożny wydał najeźdźcom bitwę pod Legnicą w której sam poległ. Po jego śmierci rozległe państwo rozpadło się (podział między synów). Wśród historyków trwa do dziś nierozstrzygnięty spór na temat szans zjednoczenia kraju przez Henryka Pobożnego.
3. Próby centralistyczne pod koniec XIII wieku
Próby zjednoczenia państwa polskiego zostały podjęte ponownie pod koniec XIII wieku. Pierwszym księciem który przedsięwziął takie działania był władający Śląskiem Henryk IV Probus. W 1281 Henryk rozpoczął jednoczenie rozdrobnionego feudalnie Śląska. W 1284 wdał się w konflikt z Przemysłem II Wielkopolskim i opanował Kalisz. Prowadził intensywne osadnictwo na prawie niemieckim, niektórzy zarzucają księciu germanizację dzielnicy. Panowanie Henryka wypełniał spór z biskupem wrocławskim - Tomaszem ( książę został nawet wyklęty ). Synod zwołany przez Jakuba Świnkę potępił działania księcia. W 1287 nastąpiło ostateczne zakończenie konfliktu a Henryk zajął się staraniami o koronę. Po śmierci Leszka w 1288 Henrykowi Probusowi z pewnymi problemami ( okupacje Wawelu przez Łokietka ) udaje się opanować Kraków. Podjęte wtedy przez księcia starania o koronę zostają jednak zniweczone przez jego śmierć. W testamencie zapisuje on Śląsk Henrykowi V Głogowskiemu a Małopolskę Przemysłowi. Przemysł zajmuje Kraków ale zostaje wyparty przez króla czeskiego Wacława ( udaje mu się jednak wywieźć insygnia koronacyjne ). W 1292 Wacław usuwa Łokietka z Sandomierszczyzny. Sukces czeski w Małopolsce skłonił dotychczasowy przeciwnikom do poszukiwania porozumienia. Z inicjatywy Jakuba Świnki doszło w 1293 roku w Kaliszu do spotkania Przemysła II z Władysławem Łokietkiem i jego bratem, Kazimierzem Łęczyckim. Zawarte przymierze miało wyraźnie antyczeski charakter. W tym samym roku Łokietek powiększa swój stan posiadania zajmując ziemie zmarłego niespodziewanie brata - Kazimierza. W 1294 roku Przemysł zajmuje Pomorze Gdańskie po bezpotomnej śmierci jego władcy Mściwoja ( na mocy układu sukcesyjnego w Kępnie z 1282 roku ). 26 czerwca 1295 Przemysł II koronuje się na króla Polski. Tym samym została przywrócona godność królewska ( po 219 latach ). Przemysł tytułował się królem całej Polski ale jego władza rozciąga się tylko na Pomorze i Wielkopolskę. Nie uznawali go pozostali władcy polscy a Małopolska znajdowała się w rękach zdecydowanego na dalszą ekspansję króla Czech. Kres jego panowania położyła jego śmierć w niecały rok później. Przemysł II został zamordowany z polecenia margrabiów brandenburskich w Rogoźnie. Tak więc po raz kolejny obiecujący młody władca ginie w nienaturalnych okolicznościach. Historia Polski w tym okresie zależała w dużej mierze od przypadku. Kto wie jakby potoczyły się nasze losy gdyby Leszek Biały nie zginął podczas ucieczki z Gąsawy, Henryk Pobożny nie został zabity przez Tatarów a Henryk Probus otruty. I gdy wreszcie znalazł się władca jeszcze ambitniejszy, który koronuje się na króla Polski zostaje niestety zamordowany w wieku dwudziestu kilku lat. Silne nastroje antyniemieckie uniemożliwiły Henrykowi V opanowanie Wielkopolski, którą zajął Władysław Łokietek. W 1296 roku w rękach księcia znalazły się ziemie: brzeska i sieradzka, Wielkopolska i Pomorze Gdańskie. Dążył do on zgody z pokrzywdzonym Henrykiem V, na mocy ugody w Krzywniu oddał mu pas ziem przylegających do Śląska. Zagrożony przez władcę śląskiego i pragnący wzmocnić swoją pozycję Władysław Łokietek uznał zwierzchnictwo Wacława. W Wielkopolsce szerzył się chaos i anarchia. Możnowładztwo wygnało Łokietka i wezwało króla czeskiego, który zajął dzielnicę. Ostatecznie Jakub Świnka zdecydował się na jego ukoronowanie w 1300 roku. Powstały sojusz z Czechami zabezpieczał Polskę i wiązał ją z krajem bogatym, zasobnym i rozwiniętym gospodarczo. Podstawy prawne władzy Przemyślidy były dość wątłe: darowizna Gryfiny, małżeństwo z córką Przemysła - Ryksą i uzyskane od królów niemieckich - Rudolfa i Albrechta Habsburgów nadanie ziem polskich. W opinii publicznej nie był jednak uzurpatorem, został bowiem powołany na tron przez tych którzy uważali się za przedstawicieli władzy, czyli możnych. W momencie koronacji Wacław skupił w swych rękach większość ziem którymi władał Bolesław Krzywousty, sprzymierzył się też z księciem mazowieckim - Bolesławem. Początek jego rządów w Polsce doprowadził do wewnętrznego uspokojenia kraju, uśmierzenia bandytyzmu, unormowania życia gospodarczego i wymiaru sprawiedliwości. Wacław zdołał w czasie swego panowania wprowadzić jednolitą administrację kraju poprzez swoich urzędników - starostów. W 1301 roku zmarł ostatni przedstawiciel węgierskiej dynastii Arpadów - Andrzej III. Wacław wprowadził na opustoszały tron swojego syna, co doprowadziło do konfliktu z papieżem Bonifacym VIII i Habsburgami. Tymczasem przebywający na wygnaniu Władysław Łokietek udał się na Ruś, a stamtąd na Węgry, gdzie zyskał poparcie nowej dynastii - Andegawenów. Z ich pomocą powrócił do kraju i zajął Wiślicę. Los wojny ważyłby się z pewnością nadal, gdyby nie nagła śmierć Wacława w 1305 roku. Jego syn Wacław III uspokoił sytuację międzynarodową i przygotowywał wyprawę do Polski, ale został w 1306 roku skrytobójczo zamordowany w Ołomuńcu. Władysław Łokietek opanowywał kolejne dzielnice, nie udało mu się przyłączyć tylko Wielkopolski zawładnął Henryk V Głogowski. Musiał się borykać także z trudnościami czynionymi przez dawnych stronników Wacława. Ciągnący się długo spór z biskupem krakowskim Muskatą zakończył się zwycięstwem Łokietka. Udało mu się również stłumić bunt mieszczaństwa krakowskiego pod przywództwem wójta Alberta (1311/1312). Ważne wydarzenia zaszły na północy kraju. W 1308 roku na Pomorze Gdańskie najechali Brandenburczycy. Zajęty sprawami wewnętrznymi Łokietek nie mógł poprowadzić skutecznej odsieczy i ostatecznie zdecydował się poprosić o pomoc Krzyżaków. Ci odparli najeźdźców, ale po opanowaniu Gdańska dokonali rzezi załogi polskiej i sami przystąpili do podboju dzielnicy pomorskiej. Zawiodły próby negocjacji pokojowych, a Łokietek nie miał wystarczających sił aby zbrojnie upomnieć się o dzielnicę. Tymczasem od śmierci Henryka w 1309 roku Wielkopolską władało jego pięciu synów. Niezadowolenie z ich rządów (popieranie niemczyzny) doprowadziło w 1314 roku do buntu możnowładztwa, w wyniku którego dzielnicę objął ponownie Władysław Łokietek.
Posiadanie dwóch najważniejszych części Polski umożliwiły mu rozpoczęcie starań o koronę. W 1318 roku zgromadzone na wiecu w Sulejowie rycerstwo wystosowało do papieża petycję o zgodę na koronacje księcia. Działanie te spotkały się ze sprzeciwem nowego króla Czech - Jana Luksemburczyka, który rościł sobie pretensje do tronu polskiego. Ostatecznie papież Jan XXII wyraził zgodę na ceremonię, która odbyła się 20 I 1320 w Gnieźnie (nie naruszono praw króla czeskiego). Zakończył się trwający prawie 200 lat okres rozbicia dzielnicowego
Według mnie najważniejszą rolę w procesie zjednoczeniowym odegrało trzech władców: Henryk Brodaty, Przemysł II i Władysław Łokietek.
Pierwszy z zdołał stworzyć rozległe państwo obejmujące Śląsk, Małopolskę oraz południowo - zachodnią Wielkopolskę. Dążąc do centralizacji potrafił wznieść się ponad podziały i udanie współpracować z innymi książętami, m.in.: Leszkiem Białym i Władysławem Laskonogim. To właśnie zawarte z nimi sojusze były podstawą do stworzenia państwa które do historii przeszło pod nazwą monarchii Henryków śląskich. W swojej dzielnicy prowadził rozsądną politykę wewnętrzną i przyczynił się bardzo do wzmocnienia jej pozycji gospodarczej. Książe rozumiał potrzebę ochrony granic państwa piastowskiego przed czynnikami zewnętrznymi, udanie bronił Lubusza przed Brandemburczykami. Nie powiodły się za to starania o koronę, Henryk uwikłany był bowiem w długotrwałe spory z duchowieństwem polskim. Za sukces należy natomiast uznać zapewnienie trwałości swemu państwu i przekazanie go w chwili śmierci synowi, Henrykowi Pobożnemu (przygotowanemu przez ojca do władzy w wyniku wielu lat współrządów w Wielkopolsce i na Śląsku).
Książę wielkopolski Przemysł II panował w ziemi poznańskiej od 1279 roku. Po śmierci stryja, Bolesława Pobożnego udało mu się zjednoczyć pod swym panowaniem całą Wielkopolskę. W 1282 roku Przemysł zawarł korzystny układ w Kępnie, na mocy którego udało mu się w 1294 roku przyłączyć Pomorze Gdańskie do swojej dzielnicy. Książę opanował nawet na krótki czas Małopolskę ale został stamtąd wyparty przez Wacława. W 1295 roku arcybiskup Jakub Świnka dokonał w Gnieźnie koronacji Przemysła na króla Polski. W ten sposób naszemu krajowi przywrócono godność królewską, której był pozbawiony przez 219 lat.
Władysław, zwany z powodu swego małego wzrostu Łokietkiem przyszedł na świat jako jeden z pięciu synów Kazimierza, księcia Kujawskiego. W spuściźnie po ojcu otrzymał jedynie księstwo brzesko-sieradzkie. W latach 90-tych XIII wieku rozpoczął pierwsze starania o objęcie księstwa krakowskiego. Mimo utraty władzy w Wielkopolsce i wygnania z kraju, Władysław rozpoczął starania o zjednoczenie Polski, w których poparła go znaczna część społeczeństwa. Przez całe swe panowanie ambitny władca przezwyciężał trudności zewnętrzne i wewnętrzne. Doprowadził do swej koronacji i właśnie jej datę przyjmuje się za symboliczny koniec rozbicia dzielnicowego. Gdyby nie Łokietek proces ten mógłby potrwać znacznie dłużej. Nie można jednak tym trzem postaciom przypisywać wszystkich zasług, gdyż rolę w zjednoczeniu kraju odegrało także wielu innych władców jak np. : Leszek Biały, Władysław Laskonogi, Henryk Pobożny, Leszek Czarny, Henryk Probus, Wacław II oraz osób duchownych i świeckich.
