Specyfika nauczania języka polskiego w Rosji na przykładzie szkoły polonijnej w Abakanie.
„Nie uczcie języka - lecz stwórzcie warunki dla jego zdobywania”
Wilhelm Humbolt
Nauczanie języka polskiego jest w obecnej chwili prowadzone przez liczne placówki oświatowe na terenie Syberii. Sieć placówek oświaty polskiej na wschodzie tworzą między innymi szkółki polonijne prowadzące nauczanie języka polskiego w ramach zajęć poza lekcyjnych, kółek zainteresowań i kursów przygotowujących młodzież do studiów w Polsce. Również szkółki przyparafialne prowadzą obok katechezy nauczanie języka polskiego. Jest on wykładany na wydziałach filologicznych Rosyjskich Uniwersytetów jako jeden z języków słowiańskich. Języka polskiego naucza się w słowiańskich i humanistycznych gimnazjach, liceach, a także w instytucjach uzupełniających wykształcenie i szkołach ogólnokształcących. Jest on w we wspomnianych placówkach wykładany jako drugi język obcy do wyboru. A więc nauka odbywa się na różnych poziomach. Duże rozproszenie Polaków i słabsza aktywność społeczna, charakteryzująca polonijne środowiska powodują, że wyjście poza system nauczania fakultatywnego i podniesienie poziomu nauczania języka polskiego jest bardzo trudne. Sytuacja ta zmienia się jednak z roku na rok. Zmienia się na lepsze, ponieważ środowiska polskie coraz sprawniej organizują się, tworząc federacje związków i stowarzyszeń, wyłaniają organizacje oświatowe lub nauczycielskie, które troszczą się o bazę lokalową i odpowiednią liczbę godzin języka polskiego w programach szkolnych.
Specyfiką nauczania języka polskiego w Rosji jest to, że dla większości dzieci i młodzieży jest to język obcy. Wyjątkiem jest jedynie kilka istniejących dotąd polskich wiosek w których język polski jest używany na co dzień w rodzinach. Wioski te znajdują się przede wszystkim na Syberii, najbardziej znane to: Znamienka w Chakasji, Wierszyna w obwodzie Irkuckim i Mała Wilejka.
Język polski stopniowo staje się dla wszystkich, którzy się go uczą nie tylko istotnym elementem tożsamości nawiązującym do ich pochodzenia, ale i zamiłowaniem. Przy okazji jego poznawania mogą oni również zapoznać się bliżej z kulturą narodów słowiańskich i ich współczesnej historii. Widoczny ostatnio wzrost zainteresowania językiem polskim należy wiązać ze wzrostem aktywności niezwykle liczebnej polskiej diaspory, ukierunkowanej na krzewienie macierzystej kultury, w tym również mowy ojczystej. Polskie organizacje narodowe powstałe na Syberii po 1990 roku za pierwszy i najważniejszy cel obierają sobie organizację szkół nauczających języka polskiego. Oprócz tego organizują one także lekcje muzyki, choreografii, historii Polski i kultury narodowej.
Jeśli chodzi o uwarunkowania nasilającego się zainteresowania współczesnych Polaków i osób polskiego pochodzenia językiem, tradycją swoich przodków, to można stwierdzić co następuje:
Z jednej strony jest ono związane z mającym miejsce w ciągu ostatnich lat zwrotem zainteresowań wszystkich narodów dawnego ZSRR ku rozwijaniu swych historycznych tradycji kulturowych i językowych. Sybiracy, to ludzie, których pradziadowie zostali wypędzeni ze swojej ojczyzny 150-200 lat temu. Od tego czasu ich język i tradycja bardzo się zatarły, zaś oni sami w znaczącym stopniu zasymilowali się z ludnością miejscową.
Z drugiej strony wspomniane zjawisko ma związek z dającą się zaobserwować rosnącą troską Państwa Polskiego wobec Polonii Wschodniej przejawiającą się w udzielaniu rodakom ze Wschodu finansowego wsparcia, organizacji obozów i kolonii językowych dla dzieci, umożliwianiu im odbywania nieodpłatnych studiów na polskich uczelniach wyższych, oraz stażów zawodowych. Organizacje wspierające Polaków na wschodzie, przy wsparciu finansowym Senatu RP, w ostatnich latach coraz aktywniej finansują programy edukacyjne dla Polonii, oraz wydawanie podręczników do nauczania języka polskiego, natomiast Ministerstwo Edukacji i Sportu RP na mocy porozumienia z Ministerstwem Oświaty Federacji Rosyjskiej, co roku deleguje nauczycieli z Polski do pracy w polskich szkołach niedzielnych na Syberii. Coraz dynamiczniej działają też organizacje polonijne skupiające nauczycieli i to one właśnie – dzięki kompetentnie formułowanemu zakresowi oczekiwań w stosunku do MEN – stają się dla resortu partnerami w koordynowaniu pomocy merytorycznej dla szkolnictwa polskiego zarówno na Wschodzie, jak i na Zachodzie. Dotychczasowa praktyka i możliwości wymogły sformułowanie kilku zasadniczych kierunków działań MEN. Pomoc MEN polega przede wszystkim na: kierowaniu nauczycieli z Polski do pracy dydaktycznej na Wschodzie, organizowaniu pomocy metodycznej dla zamieszkałych za granicą nauczycieli języka polskiego lub innych przedmiotów poprzez organizowanie kursów doskonalących, wyposażaniu placówek nauczania języka polskiego w podręczniki, pomoce dydaktyczne, czasopisma, organizowaniu wypoczynku letniego dla dzieci pochodzenia polskiego, kształceniu studentów pochodzenia polskiego na uczelniach w Polsce w ramach stypendiów Ministra Edukacji Narodowej, organizowaniu w Polsce wakacyjnych i semestralnych praktyk językowych dla studentów kierunków pedagogicznych i polonistycznych zagranicznych uczelni, oraz promocji języka polskiego jako obcego w zagranicznych ośrodkach akademickich.
Sprawa utrzymania tożsamości narodowej wyrażanej w języku ojczystym, oraz podtrzymywanie kultury i tradycji polskiej, to zagadnienia, które obecnie zajmują czołowe miejsce w działalności organizacji polonijnych i są nieodłącznym tematem wielu spotkań oświatowych w kraju i za granicą. Hasłem przewodnim tych konferencji jest oświata, która ma stanowić główny kierunek działalności polonijnej w Rosji. Jest ona podstawowym środkiem prowadzącym do odradzania się tożsamości narodowej, poznania dziejów ojczystych i rodzimej kultury. Działalnością edukacyjną ma być objęta zarówno młodzież jak i starsze pokolenie rodaków.
Są podejmowane próby założenia Polonijnych Centrów Metodycznych w dużych ośrodkach terenowych, powołania rosyjsko-polskiej komisji metodologicznej dla opracowania jednolitego programu nauczania języka polskiego, historii, geografii i literatur, ustalenia modelu szkoły polonijnej, działającej przy rosyjskiej szkole ogólnokształcącej, mającej zapewnić absolwentom niezbędne uprawnienia i perspektywę dalszych studiów, zwiększenia liczby uczestników kursów nauczycielskich, nawiązania współpracy ze szkołami w Polsce, a także zwiększenia liczby miejsc na krajowych wyższych uczelniach i zapewnienia możliwości studiów podyplomowych w Polsce dla polonijnych absolwentów z Rosji.
Wiele uwagi poświęca się również sprawom współpracy Kongresu Polaków w Rosji z organizacjami i instytucjami w Kraju i z Polonią Światową.
Obok sformułowania szeregu postulatów dotyczących działalności oświatowo kulturalnej i organizacji polonijnych w Rosji, uczestnicy jednej z niedawno obytych konferencji zwrócili się do Delegatury Apostolskiej dla Katolików Rosji Europejskiej i Wschodniej w Moskwie a także do Władz Kościelnych w Polsce z prośbą o zapewnienie nauczania religii w szkołach parafialnych oraz odprawiania nabożeństw w języku polskim.
Parę lat temu zostały podjęte również kroki mające na celu powołanie europejskiej organizacji nauczycieli polonijnych, która przejmie inicjatywę zwoływania konferencji nauczycielskich i umożliwi wymianę doświadczeń oraz doskonalenie kwalifikacji, nowelizację rządowej ustawy o równoważności dyplomów i wykształcenia, uaktualnienie polsko-rosyjskiego porozumienia dotyczącego powołania dwustronnej polsko-rosyjskiej komisji do spraw nauczania języka polskiego w Rosji, lepsze wyposażenie szkolnych ośrodków nauczania języka polskiego w sprzęt komputerowy, wyposażenie bibliotek, zapewnienie kursów metodycznych dla nauczycieli, kontynuowanie działalności Letniej Szkoły Kultury i Języka Polskiego dla dzieci i młodzieży polonijnej w Rosji, oraz prawną regulację sytuacji obywateli polskich od urodzenia zamieszkujących w Rosji.
Od dziesięciu lat obserwuję ruch na rzecz oświaty polonijnej w Rosji. Z analizy napływających danych można stwierdzić, że sytuacja egzystencji szkółek polonijnych wygląda następująco, początki działalności wyglądały podobnie w przypadku wszystkich branych pod uwagę szkół. W pierwszych latach prowadzone były wspólne kursy dla dzieci i dorosłych. Jak jednak pokazało doświadczenie w latach następnych, nie było to zbyt korzystne zarówno dla jednych tak i drugich. W późniejszych latach podjęto starania w kierunku tworzenia oddzielnych klas dla różnych grup wiekowych. W miarę upływu lat wydłużano również okres trwania nauki - obecnie wynosi on 5 lat.
W większości wypadków pedagodzy wykorzystują na lekcjach kilka różnych pozycji książkowych. Wszyscy nauczyciele posługują się programami autorskimi. Dominuje indywidualne podejście do ucznia, co sprzyja szybszemu przyswojeniu materiału przez uczących się.
Należy podkreślić, że bardzo wyraźnie widocznymi elementami toku nauczania są: przejawiana przez uczniów chęć opanowania języka, odpowiedzialny stosunek nauczycieli do swoich obowiązków, a także zaufanie i wzajemne porozumienie między uczestnikami procesu dydaktycznego.
Wśród uczniów i słuchaczy istnieje chęć poznania nie tylko języka, ale również polskich tradycji i zwyczajów. Nauka języka polskiego wspierana jest więc przez zajęcia z rękodzieła i historii.
Swoistym rodzajem eksperymentu są grupy aktorskie i zespoły folklorystyczne – tutaj nauka języka odbywa się poprzez działania artystyczne. Można stwierdzić, że zajęcia teatralne, w większości przypadków, ułatwiają przyswajanie języka.
W roku szkolnym 2004/2005 na Syberii języka polskiego uczyło się ponad 500 dzieci polonijnych w trybie szkolnym oraz zajęć pozalekcyjnych. Są oni uczeni przez blisko 30 nauczycieli polonijnych (obywateli Federacji Rosyjskiej) i 7 nauczycieli z Polski skierowanych przez CODN. Nauczanie języka i innych przedmiotów jest prowadzone według programów przekazanych przez CODN zgodnych z rekomendacjami metodycznymi katedry języków słowiańskich Moskiewskiego Państwowego Uniwersytetu im. Łomonosowa oraz programów autorskich.
Podręczniki do szkół dostarcza Ministerstwo Edukacji i Sportu RP przez Fundację „Oświata polska za granicą”.
Obecnie nauczyciele wykorzystują w swojej pracy następujące podręczniki oraz materiały metodyczne:
Bartnicka B. Uczymy się polskiego. Cz. I, Warszawa 1998
Bartnicka B. Uczymy się polskiego. Cz. II, Warszawa 1998
Dybkowska A. Żaryn J. Polskie dzieje od czasów najdawniejszych do współczesności. Warszawa 1994
Kaleta Z. Gramatyka języka polskiego dla cudzoziemców. Kraków
Konopka B. Podręcznik języka polskiego. Cz. I, Warszawa 1997
Kucharczyk J. Już mówię po polsku. Łódź 1994
Kucharczyk J. Zaczynam mówić po polsku. Łódź 1995
Metera H. Czytam po polsku. Lublin 1996
Metera H. Czytam po polsku. Lublin 1998
Michowicz B. A to Polska właśnie. Warszawa 1991
Szapkina O. Polskij jazyk w szkole. Dla naczinajusich. Moskwa-Poznań 1997
Wasilewska D., Karolak S. Uczebnik polskogo jazyka. SPB 1999
Dokładniejszy obraz rzeczywistego stanu omawianych zagadnień może naszkicować opisany poniżej przykład.
W mieście Abakan (południowa część Syberii) ma swoją siedzibę organizacja „Polonia”, która w ciągu 12 lat swego istnienia zajęła czołowe miejsce wśród organizacji diaspor pod względem liczebności oraz aktywności (liczba czynnych członków organizacji obecnie sięga ponad siedmiuset ludzi).
Zajęcia języka polskiego odbywają się w „Centrum Dziecięcej Twórczości”, w którym ma swoją siedzibę Stowarzyszenie „Polonia” oraz Szkoła Języka i Kultury Polskiej. Do tego celu przeznaczona jest specjalna, w pełni wyposażona sala lekcyjna o powierzchni (72 m2). Uczniowie zostali podzieleni według wieku i poziomu przygotowania na następujące grupy: młodsza grupa 1 rok nauczania – 15 uczniów, młodsza grupa 2 rok – 12 uczniów, starsza grupa 1 rok (studenci, uczniowie starszych klas, dorośli) – 12 uczniów, średnia grupa (dorośli) – 14 uczniów, grupa doskonalących język (zdający egzaminy na studia wyższe na polskie uczelnie, na wydziały polonistyki uczelni rosyjskich) – 10 uczniów, grupa dorosłych – 6 uczniów.
Ogólny program szkoły polskiej w Abakanie obejmuje 5 lat kształcenia. Nauczanie języka podzielono na 3 etapy: początkowy – 2 lata, średni – 2 lata i doskonalący – 1 rok. W trakcie nauki zwraca się szczególna uwagę na indywidualne podejście do każdego ucznia.
Oprócz języka polskiego w szkole odbywają się zajęcia z: muzyki polskiej, choreografii tańców polskich, historii polski i polskiej sztuki ludowej.
Nauczanie języka i innych przedmiotów jest prowadzone (jak już wspominałem wyżej) według programów przekazanych przez CODN, oraz autorskich programów, takich jak: „Język polski. Kurs początkowy”, „Polska sztuka ludowa”, „Choreografia tańców polskich”, „Polska sztuka ludowa i klasyczna”
W roku szkolnym 2004-2005 w Szkole Języka i Kultury Polskiej były wykładane następujące przedmioty: język polski i historia – 24 godziny tygodniowo, muzyka polska – 18 godzin tygodniowo, język polski – 36, choreografia tańców polskich (dla dorosłych) – 18 godzin tygodniowo, polska sztuka ludowa – 2 godziny tygodniowo, choreografia tańców polskich (dla dzieci) – 3 godzin tygodniowo, podstawy religii – 6 godzin tygodniowo.
Szkoła posiada własną bibliotekę (700 egz.), wideo i audiotekę (200 egz.). Jest także wyposażona w techniczne i komputerowe środki nauczania.
Przy szkole działa od 1997 roku zespół folklorystyczny „Syberyjski Krakowiak”, liczący ponad 50 osób. Są to przeważnie dzieci i młodzież w wieku 14-20 lat. Zespół niejednokrotnie koncertował zarówno w Rosji, jak i w Polsce.
W 2001 roku został założony żeński wokalny zespół polonijny „Radość”, w skład, którego wchodzą nauczyciele i rodzice. W tym samym roku powstał dziecięcy zespół folklorystyczny „Słoneczko”. Nauczyciele stale podwyższają swoje kwalifikacje uczestnicząc w kursach metodycznych i językowych organizowanych w Polsce i Rosji.
Co roku dzieci wyjeżdżają na kolonie polonijne, szkoły językowe dla młodzieży i obozy harcerskie organizowane w Polsce, a w ostatnich latach i w Rosji.
Od 1997 roku język polski został wprowadzony do programu gimnazjum humanistycznego w Abakanie jako drugi i trzeci język obcy (5,7,9 klasy – 20 uczniów, 11 klasa – 5 uczniów). Ogólna liczba godzin w tygodniu wynosi – 9.
Na bazie Szkoły zostało założone Centrum Metodyczne dla nauczycieli polonijnych na Syberii, które organizuje coroczne kursy prowadzone przez metodyków Polonijnego Centrum Nauczycielskiego w Lublinie. Po zakończeniu kursu uczestnicy (20 studentów) otrzymują specjalne certyfikaty w 2 językach od PCN w Lublinie i Chakaskiego Instytutu Doskonalenia Nauczycieli w Abakanie.
Szkoła Polonijna w Abakanie pełni funkcję metodycznego i pomocniczego ośrodka dla polonijnych szkół w całym Kraju Krasnojarskim (2 339 700 km2). Do przytoczonych niżej miejscowości, co dwa tygodnia dojeżdżają nauczyciele z Abakanu.
Miasto Minusinsk – Szkoła języka polskiego mieści się przy „Domu Dziecięcej Twórczości”. Zajęcia z języka polskiego, muzyki i historii obywają się w wymiarze 5 godzin. W zajęciach uczestniczy 40 uczniów. Został również założony zespół „Czerwone jagody” śpiewający pieśni regionu Kaszubskiego.
Miasto Szuszenskoie – Szkoła języka polskiego mieści się przy „Domu Dziecięcej Twórczości”. Zajęcia z języka polskiego, muzyki i historii obywają się w wymiarze 5 godzin. W zajęciach uczestniczy 20 uczniów.
Miejscowość Karatuzskoje – Zajęcia z języka polskiego, muzyki i historii są wykładane w klasie przy bibliotece. W zajęciach uczestniczy 20 uczniów.
Miejscowość Mała Minusa – Zajęcia z języka polskiego, muzyki i historii są wykładane w miejscowej szkole podstawowej. W zajęciach uczestniczy 30 uczniów.
Wieś Znamienka - Z 1998 roku język polski został wprowadzony do programu szkoły podstawowej jako drugi język obcy w wymiarze 9 godzin tygodniowo. Zajęcia z języka, historii i religii odbywają się w specjalnym gabinecie, wyposażonym w środki dydaktyczne przez „Wspólnotę Polską”.
Bibliografia
1. Aktualny stan nauczania języka polskiego na Syberii (red. S. Leonczyk), Abakan 2002.
2. Badania własne autora.
3.
http://www.codn.edu.pl
4.
http://www.pcn.lublin.pl
5.
http://www.rodacy.ru
6. Naukowy Archiwum KNNO Polonia Republiki Chakasja (m. Abakan) Fond materiałów naukowych
