Alicja Młyńska
Po II wojnie światowej stan gdańskich cmentarzy był opłakany. Większość ucierpiała w trakcie działań wojennych, część umyślnie zniszczono, o innych zapomniano. Do tej pory istnieje jednak w Gdańsku stary cmentarz żydowski, systematycznie atakowany przez wandali, ale kilka lat temu odrestaurowany i przywrócony po części do dawnego wyglądu.
Tabliczka na ogrodzeniu cmentarza z napisem w języku polskim i hebrajskim Kirkut znajduje się w dzielnicy Chełm, położonej około kilometra od samego centrum miasta. Ludność żydowska przybyła na tereny Chełmu z Ukrainy, Wołynia, Podola i Galicji w XVII wieku1. Imigranci otrzymali ochronę prawną i przywileje podatkowe, dzięki którym mogli swobodnie prowadzić handel i uprawiać rzemiosło2. Gminy z Winnicy i Chełmu połączyły się, by skuteczniej bronić swoich interesów, a cmentarz był już wspólny3. Został założony najprawdopodobniej już w II połowie XVI wieku, jednakże najstarsze źródła na jego temat, księgi hipoteczne znajdujące się w Jerozolimie, pochodzą z 1694 roku4 Do lat 30. XVIII wieku nie był on użytkowany z powodu przesiedlenia żydowskich mieszkańców Starych Szkotów i Winnicy. W 1723 roku założono ponadto drugi żydowski cmentarz w Gdańsku, zlokalizowany u podnóża Grodziska.
Wyświetl większą mapę
Do pochówków na chełmskim kirkucie powrócono w połowie XVIII wieku. W 1749 roku rozbudowano cmentarz i w tym okresie grzebano zmarłych wyłącznie na szczycie wzniesienia5. W owym czasie gmina korzystała z usług Chewry Kadiszy – bractwa pogrzebowego, które mieściło się w Starych Szkotach. W omawianym okresie część Żydów zamieszkujących Chełm (w latach 1772–1813 był odrębnym miastem i w zamyśle władz pruskich miał być ośrodkiem konkurencyjnym wobec Gdańska) uzyskała przywileje handlowe oraz miano chronionych. Do grupy tej należeli między innymi urzędnicy gminy wyznaniowej. Wykaz sporządzony w 1777 roku wymienia 24 wyróżnione w ten sposób osoby, przy czym do urzędników zaliczono obok rabina i 2 nauczycieli także 5 osób opiekujących się chorymi, 3 rzeźników rytualnych i 3 piekarzy. Przywilej ten był jednak płatny – Żydzi musieli płacić władzom pruskim od 500 do 1000 talarów rocznie6. W 1773 roku w Chełmie żyło 584 Żydów7, natomiast w 1806 roku na 531 domów i 3267 mieszkańców miasta, 623 było wyznawcami judaizmu8.
Projekt bramy cmentarza z 1903 roku (ze zbiorów Archiwum Państwowego w Gdańsku)
Chełmski cmentarz wieczorem (fot. A. Młyńska)
W czasie kampanii napoleońskiej z 1807 roku nekropolia uległa zniszczeniu. Na naprawę szkód wydano 2000 talarów, z czego 1500 ofiarował Benedykt Stargardt należący do Chewra Kadischy ze Starych Szkotów. W 1813 roku nastąpiła katastrofa – Chełm został zrównany z ziemią. Cmentarz funkcjonował dalej, jednak był rzadziej wykorzystywany. W 1860 roku pochowano tam rabina Izraela ben Gedalję, który zmarł w trakcie odprawiania modłów w sąsiadującej z Chełmem Winnicy9.
Archiwalny plan cmentarza z 1905 roku
Adolf Bielefeldt W 1840 roku zamknięto żydowski cmentarz u podnóża Grodziska i przeprowadzono ekshumację pochowanych tam Żydów: było wśród nich 3 żołnierzy armii francuskiej oraz 1 pruskiej. W 1851 całość nekropolii w Chełmie otoczono ozdobnym ogrodzeniem. W pobliżu stał także dom wartownika cmentarnego, którym w latach 1880–1893 był Albert Gromowsky. Później funkcję tę pełniło małżeństwo Chintz, a już w XX wieku Wilhelm Grätz oraz Maks Auerbach. W 1884 roku staraniem Bractwa Pogrzebowego w północno-zachodnim narożniku cmentarza zbudowano dom przedpogrzebowy. W 1911 roku zastąpiono go drewnianym budynkiem, nie mniej okazałym od poprzedniego, a zaprojektowanym przez znanego gdańskiego architekta Adolfa Bielefeldta10. W jego wnętrzu znajdowało się wydzielone pomieszczenie dla rabina, w którym widniały portrety zasłużonych pochowanych . W latach 1906–1911 i 1916–1917 wykonano dalsze prace: zbudowano drogę prowadzącą do nekropolii oraz postawiono grobowiec (ohel, zachowany do dziś) dla zarządu gminy wyznaniowej11.
Plan Domu Pogrzebowego z 1911 roku (ze zbiorów Archiwum Państwowego w Gdańsku)
Projekt kostnicy (ze zbiorów Archiwum Państwowego w Gdańsku)
Ohel (fot. A. Młyńska)
Lesser Giełdziński W I połowie XX wieku na chełmskim cmentarzu pochowani zostali znani gdańszczanie: – zmarły w 1910 roku filantrop i kolekcjoner, dzięki jego zbiorom udaje się badać przedwojenne gedanica12; Paul Simson – historyk, pochowany w 1917 roku13, a także Robert Kälter – rabin, działacz społeczny, zmarły w 1926 roku14.
W ciągu XIX wieku i pierwszej ćwierci XX wieku nekropolia powiększyła się o nowe tereny: o prawie cały stok wzniesienia oraz jego podnóże, aż do ulicy Cmentarnej. Ta część kirkutu upodobniła się po 1900 roku do parku: z tarasami, krzyżującymi się ścieżkami, grobowcami rabinów. W latach 1934–1936 już cała nekropolia nabrała cech parku: posadzono wówczas drzewa, wytyczono aleje oraz założono na stoku wzgórza tarasy i stawy z karpiami. W tym stanie cmentarz przetrwał do 1968 roku, choć po II wojnie światowej zaprzestano tam pochówków. W 1984 roku kirkut został wpisany do rejestru zabytków, lecz mimo to często pada ofiarą wandalizmu – odnowione i postawione macewy są łamane, a ogrodzenie nekropolii niszczone…
Plan cmentarza z 1937 roku (Wendland J., Aus der Geschichte der Königlich-Preussischen Immediatstadt Stolzenberg bei Danzig, „Zeitschrift des Westpreussischen Geschichtsvereins“, H. 73 (1937))
Zestawienie wybranych nagrobków (fot. A. Młyńska)
Przypisy
1 H. Domańska, Kadisz gdańskich kamieni. Dzieje trójmiejskiej gminy żydowskiej do roku 1943, Warszawa 1994, s. 12.
2 Taż, Kamienne drzewo płaczu. Gminy żydowskie województwa gdańskiego, ich dzieje i zabytki, Gdańsk 1991, s. 22.
3 Taż, Kadisz..., s. 16.
4 Taż, L. Liefsches, Żydzi znad Zatoki Gdańskiej, Warszawa 2000, s. 23.
5 Taż, Kamienne..., s. 63.
6 Taż, L. Liefsches, dz. cyt., s. 63.
7 Tamże, s. 63.
8 F.C.G. Duisburg, Vesucht einer historisch-topographischen Beschreibung der freien Stadt Danzig, Danzig 1809, s. 395.
9 H. Domańska, L. Liefsches, dz. cyt., s. 108.
10 Architekt Adolf Bielefeldt 1876–1934, pod red. E. Barylewskiej-Szymańskiej i M. Danielewicz, Gdańsk 2003.
11 H. Domańska, L. Liefsches, dz. cyt., s. 63.
12 M. Abramowicz, Giełdziński i jego kolekcja, „30 dni”, nr 3/2006; Borzyszkowski J., Giełdziński Lesser, [w:] Słownik Biograficzny Pomorza Nadwiślańskiego, t. 1, Gdańsk 1992, s. 47.
13 D. Dekański, Simson Paul, [w:] Słownik Biograficzny Pomorza Nadwiślańskiego, t. III, Gdańsk 1992, s. 218-219.
14 H. Domańska: Gdański Zakon Synów Przymierza. Dzieje żydowskiego wolnomularstwa w Gdańsku i Sopocie. Lata 1899–1938, Gdynia 2002, s. 148-151.
Bibliografia
Źródła:
Biblioteka Polskiej Akademii Nauk w Gdańsku – Plan der Vorstadt Stolzenberg, 1905.
Archiwum Państwowe w Gdańsku – projekty budynków cmentarnych.
Opracowania
Abramowicz M., Giełdziński i jego kolekcja, „30 dni”, nr 3/2006.
Architekt Adolf Bielefeldt 1876–1934, pod red. E. Barylewskiej-Szymańskiej i M. Danielewicz, Gdańsk 2003.
Borzyszkowski J., Giełdziński Lesser, [w:] Słownik Biograficzny Pomorza Nadwiślańskiego, t. I, Gdańsk 1992.
Dekański D., Simson Paul, [w:] Słownik Biograficzny Pomorza Nadwiślańskiego, t. III, Gdańsk 1992.
Domańska H., Kadisz gdańskich kamieni. Dzieje trójmiejskiej gminy żydowskiej do roku 1943, Warszawa 1994.
Taż, Kamienne drzewo płaczu. Gminy żydowskie województwa gdańskiego, ich dzieje i zabytki, Gdańsk 1991.
Taż, Lifsches L., Żydzi znad Zatoki Gdańskiej, Warszawa 2000.
Duisburg F.C.G., Vesucht einer historisch-topographischen Beschreibung der freien Stadt Danzig, Danzig 1809.
Wendland J., Aus der Geschichte der Königlich-Preussischen Immediatstadt Stolzenberg bei Danzig, „Zeitschrift des Westpreussischen Geschichtsvereins“, H. 73 (1937).
