Kamil Adamczyk
Funkcjonalizm w archeologii jest ściśle powiązany z podobnym prądem w antropologii i wytworzeniem się antropologii kulturowej. Warto pokrótce opisać narodziny tego nurtu i sylwetki jego twórców.
By jaśniej zaprezentować funkcjonalizm w archeologii może wyjdę od tego drugiego zagadnienia, które swoje źródło ma w końcu XIX wieku. Oddzielono wówczas biologiczne badania nad człowiekiem „pierwotnym” od aspektu kulturowego. Zakres badań nad kulturą obejmował kulturę materialną, folklor, religię, magię, język, prawo i środowisko. Na początku XX wieku pojawił się podział na podejście geograficzne w antropologii oraz bardziej interesujące nas podejście socjologiczne. Pierwsze z nich obejmowało migracje, dyfuzje kulturowe, klasyfikacje ludów. Reprezentanci tego podejścia zmierzali ku opisowi i szczegółowi. Podejście socjologiczne zajmowało się z kolei rozwojem instytucji społecznych. Przedstawiciele tego nurtu, co będzie później również charakterystyczne dla funkcjonalizmu w archeologii, skłaniali się ku tworzeniu porównań i teorii. W 1909 roku na spotkaniu wykładowców największych brytyjskich uczelni wprowadzono terminologię określającą w/w nurty. Pierwszy z nich otrzymał nazwę etnografii, a dugi antropologii społecznej. W 1906 roku w Oxfordzie utworzono nowy podział studiów w dziedzinie antropologii. Antropologia kulturowa, została oddzielona od fizycznej i podzielono ją na 4 dziedziny: archeologię, technologię, etnologię i socjologię. W skład etnologii wchodziły:
Studia porównawcze i typologia ludów na podstawie analizy ich kultury materialnej, języków, instytucji religijnych i społecznych oraz idei;
Studia nad wpływem środowiska na kulturę.
Socjologia zajmowała się studiami porównawczymi zjawisk społecznych ze szczególnym odniesieniem do wczesnej historii:
organizacji społecznej, władzy i prawa;
pojęć i kodeksów moralnych;
praktyk i wierzeń magicznych oraz religijnych;
sposobów przekazywania myśli za pomocą znaków, języka artykułowanego i pisma.1
Etnologia związana była z nurtem dyfuzjonistycznym. Socjologowie pojmowali kulturę jako systemy o wewnętrznej dynamice. Różnili się między sobą czy ta dynamika ma charakter intelektualny, ekonomiczny, ekologiczny, czy inny. Funkcjonalizm przejął założenia tych socjologów z tą różnicą, że przestał odnosić się tylko i wyłącznie do wczesnej historii. Twórcami i głównymi przedstawicielami funkcjonalizmu w antropologii byli Bronisław Malinowski oraz Alfred Radcliffe – Brown.
Twórcy funkcjonalizmu w antropologii
Bronisław Malinowski Bronisław Malinowski urodził się w Krakowie w 1884 r. Studiował na Uniwersytecie Jagiellońskim, Uniwersytecie w Lipsku, w London School of Economics, a następnie został doktorem i profesorem na Uniwersytecie w Londynie. Był zwolennikiem badań terenowych u antropologów. Sam w latach 1915 – 1916 i 1917 – 1918 przebywał wśród ludności tubylczej na Trobriandach w okolicach Nowej Gwinei. Malinowski sformułował aktualne do dziś dnia postulaty badania pierwotnych społeczności, takie jak: konieczność nauczenia się miejscowego języka, zamieszkanie na długi czas w obrębie opisywanej grupy, przestrzeganie miejscowych praw i zwyczajów. Uważał, że aspekty kultury muszą być badane w kontekście ich występowania. Wedle Malinowskiego, najważniejszym celem etnografa i antropologa jest uchwycenie tubylczego punktu widzenia, stosunku krajowca do życia, zrozumienie jego poglądu na świat. Sam w 6 miesięcy nauczył się tubylczego języka. Prowadząc badania dostrzegł pewne ogólne rozbieżności między tym, co ludzie mówią, a tym co robią i co myślą. Zauważył, że jednostki posługują się regułami zachowań wedle swoich korzyści, tam gdzie to tylko jest możliwe. Swoje tezy przedstawił m.in. w monografiach: „Argonauci Zachodniego Pacyfiku” i „Życie seksualne dzikich w północno-zachodniej Melanezji”. Twierdził m.in., że zwyczaje są środkiem, który ludzie używają do zaspokajania swoich potrzeb. Prawa, magiczne i religijne obrzędy dostarczają planu dla realizacji celu. Człowiek jest samolubny, a współpraca z bliźnimi to doskonalsza forma realizacji własnych interesów. Malinowski pisał: kiedy tylko krajowiec może uchylić się od obowiązku bez utraty prestiżu lub bez perspektywy utraty zysku – czyni dokładnie tak, jak uczyniłby cywilizowany biznesmen. (…) Gdy prawa zaczynają przeszkadzać w zaspokajaniu potrzeb, przekracza się je w najbliższej dogodnej chwili. Kultura istnieje po to by zaspokoić potrzeby biologiczne, wtórne i pochodne, które rosną z przyswajaniem samej kultury. Każda potrzeba daje początek jakiejś instytucji. Aby działania konieczne do zaspokajania potrzeb mogły się dokonać, istnieć musi substrat materialny, którym rządzi układ społeczny, a cały system jest uprawomocniony mitycznie.
Alfred Reginald Brown urodził się w Sparkbrook w 1881 r. Studiował w Cambridge, był członkiem Trinity College, przez krótki czas wykładał w London School of Economics, Założył School of African Sudies. W 1926 roku objął katedrę antropologii w Sydney. Do końca życia kierował katedrą antropologii społecznej na Oxfordzie. W porównaniu do Malinowskiego, którego określano mianem romantyka, Radcliffe – Brown był klasykiem. Prowadząc badania na Wyspach Andamańskich nigdy nie nauczył się miejscowego języka. Nie starał się upodobnić się do badanych tubylców. Zawsze ubierał się jak brytyjski arystokrata. Wykonywał tylko to, co wydawało mu się użyteczne, był świadomym każdego swojego gestu. Uważał, że każdy zwyczaj i każde wierzenie w społeczeństwie pierwotnym odgrywa w życiu wspólnoty określoną rolę, tak jak każdy organ żywego ciała odgrywa rolę w całym życiu danego organizmu. Duży wpływ na niego miała socjologia Durkheima. Uważał, że fakty społeczne należy badać jako zjawiska obiektywne. Podlegania zwyczajom nie można badać w psychologicznym aspekcie jednostki, bo zwyczaj któremu dany człowiek podlega był już przed jego urodzeniem i pozostanie po śmierci. Kultura jest jedynie drugorzędnym elementem wobec wzajemnego dostosowywania się osób do siebie w społeczeństwie (kooptacja).2
Procesualizm w archeologii
Lewis Binford Funkcjonalizm charakteryzuje się zainteresowaniem mechanizmami funkcjonowania systemów społeczno-kulturowych. Neoewolucjonizm głosił, że ważniejsze jest nawoływanie do techniczno-środowiskowych wyjaśnień kultury niż do idei ewolucjonistycznych. Procesualizm czerpał z obu tych kierunków. Podejście procesualne zmierza do wyodrębnienia i przebadania różnorodnych procesów zachodzących wewnątrz społeczeństwa i pomiędzy społeczeństwami, kładąc przy tym nacisk na relacje ze środowiskiem, sposób uzyskiwania środków utrzymania i gospodarkę, stosunki wewnątrz społeczeństwa, wpływ panującej ideologii i wierzeń oraz wyniki wzajemnych oddziaływań zachodzących między poszczególnymi segmentami społeczeństwa.3 Nowi archeolodzy wierzyli w możliwość uzyskania wiedzy obiektywnej, uznając, że w archeologii można formułować prawa na wzór nauk przyrodniczych. Wprowadzono myślenie systemowe. Kultura miała nie odnosić się do poszczególnych społeczności, lecz do kultury całego gatunku ludzkiego. Binford definiuje kulturę jako sposób adaptacji człowieka do środowiska. Stanowiła ona strukturę, system powiązanych elementów, w którym zmiana jednego elementu powoduję zmianę pozostałych. Takim czynnikiem wg niego było środowisko naturalne. System dąży do utrzymania równowagi, więc by jej przywrócenie było możliwe po zmianie ww. elementów, powstają coraz to nowe formy zachowań społecznych, ekonomicznych i światopoglądowych. Binford wyróżnił 3 podsystemy: technologiczny, społeczny i ideologiczny. Uważał, że każdemu podsystemowi można przypisać określone artefakty.
Dalszy rozwój procesualizmu prowadził do badań nad bodźcem powodującym zmiany. Mogły one następować z przyczyn ekologicznych (zmiana klimatu) lub demograficznych (wzrost populacji). W kolejnym etapie zaobserwowano, że jest wiele czynników zmian. Archeologowie amerykańscy próbowali się odwołać do modelu Hempla, według którego znając pewne prawa przyrodnicze i stosując dedukcję można wyjaśnić ich działanie. W archeologii jednak nie znamy praw, które byłyby pewne, więc wykorzystanie tego modelu zostało poddane krytyce. W nowej archeologia wzorce kultury materialnej dopasowywano do wzorców ludzkich i odczytywano te drugie na podstawie pierwszych za pomocą praw ogólnych i teorii średniego zasięgu (Middle Range Theory). Teoria ta wiązała obserwacje i doświadczenie z wyobrażeniami i wiedzą na temat świata minionego. Chodziło o wychwycenie relacji między kulturą materialną a zachowaniami. Do obserwacji posłużono się etnoarcheologią. Na podstawie badań Eskimosów Nunamiut stworzono ogólny model funkcjonowania obozowisk społeczeństw myśliwskich, co pomogło w odczytaniu osadnictwa magdaleńskiego. Centrum osady jest puste. Znajdują się tu tylko niewielkie pozostałości i narzędzia, natomiast kości i śmieci znajdują się dookoła. Wspomniany już Lewis Binford, który jest uważany za jednego z twórców archeologii procesualnej w 1968 roku opublikował artykuł „ Post – Pleistocene Adaptations”, w którym przedstawił nowe wyjaśnienie początków rolnictwa. Różniło się ono od innych uniwersalnością, a nie jak dotąd skupieniem się na Bliskim Wschodzie. Problem przestawił jako szereg zmiennych, które doprowadziły do dostosowania się ludności i ostatecznie do neolityzacji.
Jako drugiego z ojców archeologii procesualnej przedstawia się działającego nieco wcześniej Grahama Clarka. W 1952 roku próbował on wyjaśnić układ wczesnego rolnictwa w północnej Europie za pomocą badań nad osadnictwem w Skandynawii. Clark naniósł na mapę rozmieszczenie śladów kultury czekanów czółenkowych oraz występowanie grobów megalitycznych i zestawił to z występowaniem w tamtym okresie lasów liściastych. Wysnuł z tego wniosek, że strefy gospodarcze pokrywają się z ekologicznymi i ludność nie była przystosowana do życia w obszarach występowania lasów iglastych.
Grahame Clark. Fotografia naukowca na okładce poświęconej mu biografii. Uważano wówczas kulturę materialną za rezultat adaptacji do środowiska fizycznego i społecznego. Wyeliminowano jednostkę z teorii społecznej. Nie poszukiwano śladów człowieka kryjącego się za artefaktem, ale systemu łączącego tego człowieka i artefakt. Uważano, że istnieją systemy tak podstawowe, że kultura czy jednostka nie są w stanie ich zmienić. Każdy artefakt badano jako odbicie społeczno-kulturowego systemu. Np. naczynie badano jako odzwierciedlenie statusu społecznego. Przestawało być istotne to, co jednostka mogła robić z tym naczyniem. Szczególnie amerykańska archeologia procesualna była powiązana z antropologią. Akceptowała aspekt międzykulturowy, rozpatrywała systemy w odniesieniu do ich środowiska, a następnie podawała tezy uniwersalne. (Zachowanie -> kultura materialna). Coraz częściej sięgano po metody ilościowe i statystyczne zamiast jakościowych. Uważano, że teoria i dane są blisko ze sobą powiązane. Dane dostrzega się w kontekście teorii i dlatego dane wynikające z teorii są teoriami (Binford) Do zbadania stosunku między kulturą materialną a społeczeństwem, które ją wytworzyło można zastosować niezależne instrumenty pomiarowe, co pozwoli na ich obiektywne zbadanie. Charakterystyczne było duże zainteresowani problemem wnioskowania. Zwrócono uwagę na sferę zachowań kulturowych i na strukturę działania. W latach 50. miał miejsce kryzys typologii. Wg idei Pikea badania podzielono na: „emiczne” i „etyczne”. Emiczne to wewnętrzna organizacja kultury, język, płaszczyzna uczestnika kultury. Etyczne kładą nacisk aspekt zewnętrzny, obiektywny kultury. Podział ten próbowano wprowadzić do typologii w założeniu „emicznym”. Poszczególny typom przypisywano znaczenia uniwersalne i sens socjologiczny.4 Uważano, że typ to grupa artefaktów, wykazująca konsekwentny i zgodny zespół cech, których połączone własności dają charakterystyczny układ. Typ miał określać wzorzec zachowania, ze względu na to, że wytwór, który go oznacza, jest efektem ludzkich zachowań.
Zobacz też
Nowoczesne metody dokumentacji zabytków. Przykład badań archeologicznych w Wilanowie
O funkcjonalizmie w architekturze: Luksusowa edycja funkcjonalizmu? „Bankowiec” w Gdyni
Bibliografia
Hodder J., Czytanie przeszłości, Poznań 1995.
Mamzer H., Archeologia i dyskurs, Poznań 2004.
Minta – Tworzowska D., Klasyfikacja w archeologii jako sposób wyrażania wyników badań, hipotez oraz teorii archeologicznych, Poznań 1994.
Kuper A., Między charyzmą i rutyną. Antropologia brytyjska 1922 – 1982, Łódź 1987.
Szacki J., Historia myśli socjologicznej, Warszawa 2002.
Renfrew C., Bahn P., Archeologia: teorie, metody, praktyka, Warszawa 2002.
Przypisy
1 Hodder J., Czytanie przeszłości, Poznań 1995.
2 Kuper A., Między charyzmą i rutyną. Antropologia brytyjska 1922 – 1982, Łódź 1987.
3 Renfrew C., Bahn P., Archeologia: teorie, metody, praktyka, Warszawa 2002.
4 Minta – Tworzowska D., Klasyfikacja w archeologii jako sposób wyrażania wyników badań, hipotez oraz teorii archeologicznych, Poznań 1994.
Zredagował: Kamil Janicki
