Powiatowy Urząd Bezpieczeństwa Publicznego we Włodawie w ...

Post autor: **Artur Rogóż** » 16 wrz 2010, 03:51

Grzegorz Makus
Powiatowy Urząd Bezpieczeństwa Publicznego we Włodawie
w walce z polskim podziemiem niepodległościowym
w latach 1944 – 1947
Włodawa 2009
1
Spis treści
Wstęp....................................................................................................................................4
Rozdział I
Powiat włodawski w pierwszych miesiącach władzy komunistycznej...............................10
Rozdział II
Formowanie i organizacja aparatu bezpieczeństwa publicznego w Polsce po lipcu
1944 roku.............................................................................................................................23
Rozdział III
Powstanie i rozwój Powiatowego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego we
Włodawie.............................................................................................................................28
Rozdział IV
Działania operacyjne PUBP we Włodawie wobec polskiego podziemia
niepodległościowego w okresie sierpień 1944 - kwiecień 1947......................................... 50
Zakończenie.......................................................................................................................73
Aneksy:
1. Schemat struktury organizacyjnej Powiatowego Urzędu Bezpieczeństwa
Publicznego..........................................................................................................76
2. Wykaz funkcjonariuszy PUBP we Włodawie z XI 1944 r...................................77
3. Informacja kierownika PUBP we Włodawie do WUBP w Lublinie o stanie
zatrudnienia w podległym mu urzędzie................................................................78
4. Wyciąg z rozkazu nr 11 z dnia 5 września 1944 r., na mocy którego przyjęto
w szeregi Resortu Bezpieczeństwa Publicznego Bronisława Pajączkowskiego,
późniejszego zastępcę kierownika PUBP we Włodawie......................................79
5. Wyciąg z rozkazu nr 20 z dnia 14 X 1944 r. zatwierdzający [w § 6] pracowników
PUBP we Włodawie.............................................................................................80
6. Wyciąg z rozkazu nr 20 z dnia 14 X 1944 r. [strona 2] zatwierdzający
pracowników PUBP we Włodawie.....................................................................81
7. Wyciąg z rozkazu personalnego z dnia 6 grudnia 1944 r. mianującego Adama
Tylimoniuka kierownikiem Sekcji 4 PUBP we Włodawie...................................82
8. Zestawienie aresztowań przeprowadzonych przez wszystkie Urzędy
Bezpieczeństwa Publicznego w województwie lubelskim do dnia 31 XII1944
r.............................................................................................................................83
9. Raport specjalny kierownika PUBP we Włodawie por. Mikołaja Oleksy z dnia
13 IV 1946 r. na temat rozbrojenia plutonu sowieckich żołnierzy przez oddział
Leona Taraszkiewicza „Jastrzębia” w Lubowierzu (pow. Włodawa)..................84
10. Raport z 21 XII 1946 r. o odwołaniu 17 żołnierzy WBW za kontakty
z oddziałem partyzanckim Leona Taraszkiewicza „Jastrzębia”.........................85
2
11. Pismo Zygmunta Szumowskiego ps. „Sędzimir”, „Komar”, komendanta
Obwodu WiN Włodawa i jego zastępcy Klemensa Panasiuka ps. „Orlis”
z dnia 4 IV 1947 r. w sprawie akcji ujawnieniowej, skierowane do PUBP
we Włodawie......................................................................................................86
Bibliografia.........................................................................................................................87
Spis fotografii.....................................................................................................................92
3
Wstęp
Powiatowy Urząd Bezpieczeństwa Publicznego we Włodawie był jedną z wielu
placówek komunistycznego aparatu bezpieczeństwa rozsianych po całej Polsce i jak one
wszystkie, był jednocześnie głównym filarem, na którym opierał się proces zniewalania
i terroryzowania polskiego społeczeństwa przez aparat represji1.
Podstawowym zadaniem funkcjonariuszy Resortu Bezpieczeństwa Publicznego
była walka z wszystkimi, realnymi lub wyimaginowanymi wrogami „władzy ludowej”.
Zadania te wykonywali sięgając do całej palety legalnych i nielegalnych metod,
a podstawowym narzędziem ich pracy były represje, mające na celu zastraszenie nie tylko
wrogów wprowadzanego siłą ustroju, ale całego społeczeństwa.
Celem niniejszej pracy nie jest przedstawienie pełnej historii włodawskiego PUBP,
a jedynie jego początków, warunków w jakich powstawał, jaki był stosunek do niego
miejscowej ludności, jednostek administracji publicznej, wojska oraz jaki był zakres
uzależnienia polskich sił bezpieczeństwa od sowieckiego NKWD. Przede wszystkim
jednak zamysłem autora było przedstawienie najważniejszego wycinka działań PUBP we
Włodawie jakim niewątpliwie była, prowadzona od momentu powstania aparatu
bezpieczeństwa, walka z polskim podziemiem niepodległościowym działającym na terenie
znajdującym się w jurysdykcji tegoż urzędu w okresie od sierpnia 1944 r. do kwietnia
1947 r.
O ile pierwsza z dat nie wymaga szerszych wyjaśnień, ponieważ stanowi początek
formowania i działalności UBP, o tyle dla drugiej z nich konieczne jest krótkie
uzasadnienie. 19 stycznia 1947 r. odbyły się sfałszowane przez komunistów wybory do
1 Jednym z trzynastu resortów utworzonego w Moskwie PKWN był Resort Bezpieczeństwa Publicznego.
Formalnie jego głównym zadaniem miała być ochrona bezpieczeństwa państwa, faktycznie jednak służył
likwidacji wszelkich form oporu w okresie powstawania i utrwalania władzy komunistycznej w Polsce.
Nazwę RBP w chwili powstania 1 stycznia 1945 r. Rządu Tymczasowego zmieniono na Ministerstwo
Bezpieczeństwa Publicznego, które pod takim szyldem działało do chwili rozwiązania 9 grudnia 1954 r.
Na jego czele przez cały ten okres stał Stanisław Radkiewicz. Wraz z organizowaniem struktur
centralnych rozpoczęto tworzenie aparatu terenowego. 8 sierpnia 1944 r. Radkiewicz mianował z dniem
1 sierpnia 1944 r. pierwszego kierownika Wydziału Bezpieczeństwa Publicznego na województwo
lubelskie i miasto Lublin ppor. Henryka Palkę i tę właśnie datę uznać można za początek funkcjonowania
terenowych struktur RBP na Lubelszczyźnie. Do początków września 1944 r. były to wydziały
bezpieczeństwa publicznego przy wojewódzkich i powiatowych radach narodowych. Następnie nazwę
ich zmieniono na wojewódzkie i powiatowe urzędy bezpieczeństwa publicznego oraz podporządkowano
je bezpośrednio Resortowi Bezpieczeństwa Publicznego (S. Poleszak, Narodziny bezpieki. Powstawanie
Powiatowych Urzędów Bezpieczeństwa Publicznego na Lubelszczyźnie od sierpnia 1944 do czerwca
1945 roku, [w:] „Zwyczajny” resort. Studia o aparacie bezpieczeństwa 1944-1956, red. K. Krajewski,
T. Łabuszewski, Warszawa 2005, s. 33).
4
sejmu, po których 5 lutego 1947 r. na prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej wybrano
Bolesława Bieruta, zaś 7 lutego 1947 r. nastąpiło zaprzysiężenie rządu Józefa
Cyrankiewicza. 19 lutego 1947 r. sejm uchwalił tzw. Małą Konstytucję, a 22 lutego
„Deklarację praw i wolności obywatelskich” oraz jej uzupełnienie - ustawę amnestyjną.
Okres amnestyjny, który trwał od 22 lutego do 25 kwietnia 1947 r. spowodował
wyjście z lasu większości poakowskich oddziałów partyzanckich2, które od zakończenia
II wojny światowej nieprzerwanie prowadziły walkę zbrojną z nowym okupantem.
Likwidacja zorganizowanych „wrogów władzy ludowej”, spowodowała przeorientowanie
resortu na tzw. „wroga wewnętrznego”, jak określano wszystkie osoby podejrzane
o poglądy niezgodne z aktualną linią partii. Stało się nim całe społeczeństwo, które jako
„podejrzane” należało kontrolować i karać, a pozostałe nadal w podziemiu resztki
antykomunistycznego podziemia likwidowano przeważnie w wyniku wyrafinowanej pracy
agenturalno - operacyjnej, a nie jak dotąd przy użyciu dużych grup operacyjnych UBPKBW.
W ostatnich kilku latach ukazało się bardzo wiele publikacji dotyczących
funkcjonowania UBP, wśród których na szczególną uwagę zasługują prace pisane przez
historyków z Instytut Pamięci Narodowej. W większości oparte są one na źródłach
archiwalnych, pochodzących z zasobów Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego
i Ministerstwa Spraw Wewnętrznych PRL i jest to naturalną konsekwencją braku
rzetelnych opracowań na ten temat wydanych przed 1990 r.3 oraz problemów z dostępem
do źródeł, trwających do czasu powstania IPN.
Dzięki ograniczonemu dostępowi niektórych historyków do dokumentów
wytworzonych przez aparat bezpieczeństwa, pierwszym krokiem do nadrobienia zaległości
w tym zakresie było opracowanie struktur i obsady personalnej na poziomie ministerstwa
oraz opublikowanie wydawnictw źródłowych, które z biegiem lat pokazywały coraz
2 Amnestią nie objęto członków OUN i UPA. Jak stwierdzono podczas obrad Sejmu: Przebaczenie
i darowanie kary dla członków UPA byłoby zupełnie niezgodne z naszym elementarnym poczuciem
obowiązku wobec Państwa, a także godziłoby w najbardziej żywotne interesy narodu (Akcja „Wisła”.
Dokumenty, opr. E. Misiło, Warszawa 1993, s. 61).
3 Wśród powstałych przed 1990 r. prac jakąkolwiek wartość przedstawiają jedynie publikacje opisujące
struktury aparatu bezpieczeństwa, natomiast jego działalność opisywano w sposób całkowicie
zafałszowany (por. Ochrona bezpieczeństwa państwa i porządku publicznego w Polsce 1944-1988, red.
T. Walichnowski, Warszawa 1989).
5
dokładniej działalność UBP zarówno na szczeblu centralnym4, jak również terenowym5,
a kilka z tych placówek doczekało się opracowań monograficznych6. Prowadzono
i publikowano wyniki badań nad kadrami bezpieki7, a aparatem represji zajęło się
wnikliwie także kilka periodyków8.
Do dnia dzisiejszego nie powstała odrębna publikacja dotycząca Powiatowego
Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego we Włodawie. Wydawnictwa traktujące o historii
miasta i pow. włodawskiego nie dotykały problematyki UBP lub całkowicie ją
marginalizowały9. Pierwszymi pracami, w których na początku lat 90-tych mogliśmy
fragmentarycznie zapoznać się z metodami pracy włodawskiego PUBP, były publikacje
opisujące historię podziemia niepodległościowego na tym terenie po 1944 r10. Ich autor
Henryk Pająk, wydał cały szereg książek o tej tematyce, jednak zebrane w nich dokumenty
AK-WiN, materiały procesowe, dokumenty UBP oraz relacje świadków zostały zestawione
ze sobą w dowolny sposób, są pozbawione aparatu naukowego i informacji o pochodzeniu
źródeł, co niejednokrotnie uniemożliwia sprawdzenie ich wiarygodności. W połowie lat
90. ten sam autor wydał publikację Tajemnice włodawskiej bezpieki11, w której zacytował
kilka dokumentów pochodzących z akt PUBP we Włodawie, jednak źródła te zostały
4 M.in.: H. Dominiczak, Organy bezpieczeństwa PRL 1944-1990. Rozwój i działalność w świetle
dokumentów MSW, Warszawa 1997; Aparat bezpieczeństwa w latach 1944-1956. Taktyka, strategia,
metody, cz. 1: Lata 1945-1947, cz. 2: Lata 1948-1949, red. A. Paczkowski, Warszawa 1994, 1996; Aparat
bezpieczeństwa w Polsce w latach 1950-1952. Taktyka, strategia, metody, oprac. A. Dudek,
A. Paczkowski, Warszawa 2000; Aparat bezpieczeństwa w Polsce w latach 1953-1954. Taktyka,
strategia, metody, oprac. G. Majchrzak, A. Paczkowski, Warszawa 2004.
5 M.in.: Rok pierwszy. Powstanie i działalność aparatu bezpieczeństwa publicznego na Lubelszczyźnie
(lipiec 1944-czerwiec 1945), red. L. Pietrzak, S. Poleszak, R. Wnuk, M. Zajączkowski, Warszawa 2004;
Rok pierwszy. Powstanie i działalność aparatu bezpieczeństwa publicznego na Rzeszowszczyźnie
(sierpień 1944-li-piec 1945), oprac. D. Iwaneczko, Z. Nawrocki, Rzeszów 2005; „Zwyczajny” resort.
Studia o aparacie bezpieczeństwa 1944-1956, red. K. Krajewski, T. Łabuszewski, Warszawa 2005;
Z. Nawrocki, Zamiast wolności. UB na Rzeszowszczyźnie 1944-1949, Rzeszów 1998.
6 M.in.: D. Iwaneczko, Urząd Bezpieczeństwa w Przemyślu 1944-1956, Rzeszów 2004; P. Chmielowiec,
Urząd Bezpieczeństwa w Łańcucie 1944-1956, Rzeszów 2006; T. Danilecki, M. Zwolski, Urząd
Bezpieczeństwa Publicznego w Bielsku Podlaskim (1944–1956), Białystok 2008.
7 Aparat bezpieczeństwa w Polsce. Kadra kierownicza, t. 1: 1944-1956, red. K. Szwagrzyk, Warszawa
2005; Twarze krakowskiej bezpieki. Obsada stanowisk kierowniczych Urzędu Bezpieczeństwa i Służby
Bezpieczeństwa w Krakowie. Informator personalny, red. W. Frazik, F. Musiał, M. Szpytma, Kraków
2006; J. Pawłowicz, Ludzie płockiej bezpieki. Urząd Bezpieczeństwa Publicznego w Płocku 1945-1956,
Warszawa 2007.
8 Najważniejsze z nich to przede wszystkim: „Zeszyty Historyczne WiN-u”; „Pamięć i Sprawiedliwość”;
„Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989”; „Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej”.
9 Dzieje Włodawy, red. E. Olszewski, R. Szczygieł, Lublin-Włodawa 1991; „Zeszyty Muzealne” Muzeum
Pojezierza Łęczyńsko-Włodawskiego we Włodawie; Życiorysy w trzy kultury wpisane. Włodawskie
biografie, Radom-Włodawa 2008.
10 Są to książki Henryka Pająka: „Jastrząb” kontra UB, Lublin 1993; „Żelazny” kontra UB, Lublin 1993;
„Uskok” kontra UB, Lublin 1992; Oni się nigdy nie poddali, Lublin 1997.
11 Tajemnice włodawskiej bezpieki, oprac. H. Pająk, Lublin 1995.
6
potraktowane podobnie jak w innych jego książkach, co znacznie obniża ich wartość.
Prace nad historią działalności aparatu bezpieczeństwa na Lubelszczyźnie podjęto
dopiero w lubelskim oddziale IPN, jednak na temat włodawskiego PUBP nie powstało jak
dotąd opracowanie monograficzne. Niewielki zasób informacji na temat włodawskiej
placówki możemy odnaleźć w wydanej przez IPN edycji materiałów źródłowych
wytworzonych przez aparat bezpieczeństwa, a dotyczących jego powstawania i początków
działalności na Lubelszczyźnie12. Oprócz tego, rozdział na temat powstania
i struktury organizacyjnej PUBP we Włodawie w pierwszym roku funkcjonowania
przedstawił Sławomir Poleszak w pracy zbiorowej „Zwyczajny” resort. Studia o aparacie
bezpieczeństwa 1944-195613, również wydanej przez IPN.
Z tych też powodów praca została oparta przede wszystkim na materiałach
archiwalnych zgromadzonych w zasobach lubelskiego oddziału Instytutu Pamięci
Narodowej. Były to głównie dokumenty wytworzone przez aparat bezpieczeństwa,
wymagające przez to bardzo ostrożnego i krytycznego podejścia ze względu na zawarte
w nich często nieprecyzyjne, a nawet fałszywe dane, które funkcjonariusze dowolnie
modyfikowali w celu przedstawienia siebie i podległych sobie struktur w jak najlepszym
świetle wobec przełożonych, lub które mogłyby świadczyć o łamaniu ówczesnego prawa
czy przepisów. Ze względu na te mankamenty, źródła poddano zewnętrznej
i wewnętrznej krytyce oraz w miarę możliwości konfrontowano z innymi źródłami.
Do pracy wykorzystano przede wszystkim materiały sprawozdawcze wytworzone
przez kierownictwo PUBP we Włodawie, WUBP w Lublinie oraz poszczególne sekcje,
referaty i wydziały tych urzędów. Ważną część archiwaliów stanowiły materiały
sporządzone przez inspektorów kontrolujących PUBP, jak również raporty i meldunki
funkcjonariuszy UB czy urzędników administracji lokalnej, które uzupełniły dane
o jednostkowych, ale ważnych wydarzeniach.
Drugą, nie mniej cenną grupą wykorzystanych źródeł były wspomnienia członków
organizacji antykomunistycznych, jak również relacje świadków działań aparatu represji.
Pewną wadą tych materiałów jest niewątpliwie emocjonalny stosunek ich autorów do
ówczesnej rzeczywistości, pamiętających zazwyczaj część faktów związanych z walką ze
zbrojnym podziemiem oraz brutalne traktowanie osób aresztowanych, więzionych
12 Rok pierwszy. Powstanie i działalność aparatu bezpieczeństwa publicznego na Lubelszczyźnie (lipiec
1944-czerwiec 1945), red. L. Pietrzak, S. Poleszak, R. Wnuk, M. Zajączkowski, Warszawa 2004.
13 „Zwyczajny” resort. Studia o aparacie bezpieczeństwa 1944-1956, red. K. Krajewski, T. Łabuszewski,
Warszawa 2005.
7
i przesłuchiwanych przez funkcjonariuszy PUBP.
Byli funkcjonariusze UB, mimo podejmowanych prób, nie godzą się obecnie na
rozmowy o swojej pracy w organach bezpieczeństwa, dlatego też wykorzystano dostępne
relacje, które zostały zebrane przed 1990 r. w publikacjach okolicznościowych
wydawanych mniej lub bardziej oficjalnie14.
Prezentowana praca ma układ problemowo - chronologiczny. Układ taki wydaje się
naturalną konsekwencją krótkiego zakresu czasowego i umożliwia bardziej analityczne
spojrzenie na podstawowy aspekt działalności w omawianym okresie oraz poświęcenie mu
odpowiedniej uwagi i miejsca w opracowaniu.
W pierwszym, wstępnym rozdziale, scharakteryzowano krótko specyfikę terenu, na
którym działała opisywana placówka UBP. Oprócz przedstawienia charakterystycznych
cech pow. włodawskiego i późniejszych modyfikacji jego granic, opisano tu także moment
wkroczenia wojsk sowieckich i początkowy okres instalowania się władzy
komunistycznej, jako ważne tło dalszych działań PUBP.
Rozdział drugi w zarysie przedstawia formowanie się Resortu Bezpieczeństwa
Publicznego na terenach tzw. „Polski Lubelskiej” od lipca 1944 r. oraz jego organizację
i strukturę.
Zasadniczą część pracy otwiera rozdział trzeci, poświęcony strukturom i obsadzie
personalnej PUBP we Włodawie. Opisano w nim organizowanie się placówki, jej strukturę
wewnętrzną oraz warunki, w jakich pracowali funkcjonariusze.
W rozdziale czwartym przedstawiono działania podejmowane przez UB wobec
konspiracyjnych organizacji niepodległościowych funkcjonujących w pow. włodawskim.
W pierwszych latach istnienia, do amnestii 1947 r. działania te były niewątpliwie
priorytetem w pracy włodawskiego PUBP. W rozdziale tym ukazano zmiany zachodzące
w metodach działań funkcjonariuszy resortu, jak i przeobrażenia zachodzące w strukturach
podziemia. Siły podziemia antykomunistycznego scharakteryzowano jedynie na tyle, by
umożliwić zrozumienie sensu i tła działań podejmowanych przez UBP. Po bardziej
szczegółowe informacje na temat podziemia odesłano do istniejących opracowań.
Uzupełnieniem są zdjęcia siedziby i kierownictwa PUBP oraz aneksy, w których
14 K. Ostapowicz, Wóz albo przewóz, [w:] Strzały o świcie. MO i KBW w walce z bandami, Warszawa 1962,
s. 74-103; A. Tylimoniuk, Ta sama Włodawa – przez inne okno, [w:] Strzały o świcie. MO i KBW w walce
z bandami, Warszawa 1962, s. 104-122; XX lat w służbie narodu. Wspomnienia pracowników UB i SB,
red. Cz. Białowąs, R. Waleczny, Departament Kadr i Szkolenia MSW (do użytku wewnętrznego),
Warszawa 1964.
8
przedstawiono wybrane dokumenty źródłowe, wytworzone przez funkcjonariuszy PUBP
we Włodawie i WUBP w Lublinie, a które w zamyśle autora mogą stanowić interesujące
dopełnienie informacji zawartych w pracy.
9
Rozdział I
Powiat włodawski w pierwszych miesiącach władzy komunistycznej
Miasto Włodawa, stolica powiatu włodawskiego, leży na lewym brzegu Bugu, przy
ujściu do niego rzeki Włodawki. W wyniku zmian terytorialnych, które nastąpiły po
wkroczeniu Sowietów w lipcu 1944 r., powiat włodawski oparty został na wschodzie
o rzekę Bug, będącą na tym odcinku narzuconą przez Stalina granicą Polski z ZSRR.
Sąsiadował on na północy z powiatem bialskim, na zachodzie radzyńskim i lubartowskim,
na południu chełmskim; wszystkie należące w tamtym okresie do województwa
lubelskiego15.
Charakter topograficzny powiatu wyznacza ciągnąca się przez środek, ze wschodu
na zachód nizina, w omawianym okresie pełna jezior, błot, bagien i moczarów. Łączy ona
ze sobą dwie rzeki, płynące na krańcach powiatu: Bug i Tyśmienicę - dopływ Wieprza.
Północno - zachodnia i południowa cześć powiatu wznoszą się przechodząc: pierwsza
w wyżynę łukowską, druga w wyżynę chełmską. Wrzynająca się klinem w głąb powiatu
wyżyna łukowska, stanowi dział wodny Bugu z dopływami Włodawką i Uherką oraz rzeki
Tyśmienicy z jej dopływem Piwonią16.
Powiat włodawski przed II wojną światową był największym z powiatów
w województwie lubelskim i obejmował, według danych spisu powszechnego z 9 XII
1931 r., obszar 2325,9 km² (w tym 43% pól uprawnych i 22,3% lasów), który
zamieszkiwany był przez 113 566 osób (w tym 69% Polaków). W chwili wybuchu wojny
na terenie powiatu zamieszkiwało 33 382 (29,6%) Ukraińców, zaś według obliczeń
Państwowego Urzędu Repatriacyjnego, na dzień 1 października 1944 r. było ich 19 581
osób (5418 rodzin)17.
Powiat miał najniższe zaludnienie, bo około 48,8 osoby na 1 km², składał się
z trzech miast: Włodawy, Parczewa, Ostrowa Lubelskiego i 14 gmin wiejskich oraz 232
sołectw. Po wojnie 1939 roku niemieckie władze okupacyjne zlikwidowały powiat
włodawski dzieląc go pomiędzy sąsiednie, a samo miasto znalazło się w powiecie
chełmskim. We Włodawie powołano Landkomisariat (filię starostwa). W mieście Niemcy
15 S.E. Michalski, Włodawa. Monografia statystyczno–gospodarcza, Lublin 1939, s. 1; Rok pierwszy...,
s. 30.
16 S.E. Michalski, op. cit., s. 2.
17 R. Ziętek, Konflikt polsko-ukraiński na Chełmszczyźnie i południowym Podlasiu w okresie okupacji
niemieckiej, [w:] „Rocznik Chełmski” 2001, t. 7, s. 251; S.E. Michalski, op. cit., s. 265.
10
skoncentrowali silne jednostki policyjne i wojskowe. W 1940 r. powstał we Włodawie
obóz pracy dla Żydów, a w pobliskim Sobiborze obóz zagłady, w którym zamordowano
ok. 250 tys. osób, w większości również Żydów.
Po II wojnie światowej reaktywowano powiat włodawski w granicach
przedwojennych. W wyniku działań wojennych 1939 i 1944 r., a przede wszystkim
eksterminacyjnej polityki okupanta, liczba mieszkańców zmniejszyła się o ponad 30 tys.
ludzi. W 1946 r. powiat włodawski zamieszkiwało 82 200 osób (35 os. na 1 km²)18, zaś do
1949 r. liczba ta zmniejszyła się o kolejne 17 tysięcy19. W liczbie tej prawie połowę
stanowili Ukraińcy wysiedleni podczas operacji „Wisła”20.
Powojenne granice powiatu wytyczono tymczasowo w połowie sierpnia 1944 r.,
a ostatecznie uregulowała je umowa między rządami Polski i ZSRR z 16 sierpnia 1945 r21.
W skład powiatu włodawskiego w omawianym okresie wchodziły trzy miasta (Włodawa,
Ostrów i Parczew) oraz 16 gmin: Dębowa Kłoda, Hańsk, Krzywowierzba, Opole, Ostrów,
Parczew, Romanów, Sławatycze, Sobibór, Tyśmienica, Uścimów, Wisznice, Włodawa,
Wola Wereszczyńska, Wołoskowola, Wyryki22. W 1954 roku z powiatu włodawskiego
wyłączono miasto Parczew oraz kilkanaście okolicznych gromad, tworząc tym samym
powiat parczewski. Pomniejszony powiat włodawski funkcjonował bez większych zmian
aż do reformy administracji w 1975 roku23.
18 lipca 1944 r. wojska 1 Frontu Białoruskiego, które ruszyły do natarcia z rejonu
Kowla w kierunku Chełma i Bielska Podlaskiego, po trzech dniach sforsowały Bug i zajęły
ponad 50 miejscowości, przecinając jednocześnie linię kolejową Brześć – Chełm.
We Włodawie Niemcy zorganizowali silny węzeł obronny. W walkach o miasto wzięły
udział 47 Armia pod dowództwem generała lejtnanta Nikołaja Gusiewa i 2 Korpus
18 Rocznik statystyczny 1947, red. Stefan Szulc, Warszawa 1947, s. 15.
19 Według danych na dzień 20 lutego 1949 r. liczba mieszkańców powiatu włodawskiego wynosiła 64 767
osób, zaś miasta Włodawy – 4213 (Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej Oddział w Lublinie [dalej:
AIPN Lu], 037/37, Kontrwywiadowcze charakterystyki z pow. Włodawa, k. 2).
20 Operacja „Wisła” - akcja przymusowego wysiedlenia ludności ukraińskiej z południowo - wschodnich
obszarów Polski i ostatecznej likwidacji oddziałów UPA, przeprowadzona od 28 kwietnia do 31 lipca
1947 r. przez WP, KBW, MO, WOP; zniszczono większość oddziałów UPA i wysiedlono ponad 140 tys.
osób (Ukraińców, Łemków) z województw: rzeszowskiego, lubelskiego, krakowskiego i osiedlono
w województwach północno - zachodnich; przejęto mienie nieruchome osób wysiedlonych oraz Cerkwi
greckokatolickiej i organizacji ukraińskich (G. Motyka, Tak było w Bieszczadach. Walki polsko –
ukraińskie 1943 - 1948, Warszawa 1999, s. 403-441).
21 Dziennik Ustaw (dalej: Dz.U.) nr 35, poz. 167 (1947).
22 W. Ćwik, J. Reder, Lubelszczyzna – dzieje rozwoju terytorialnego, podziałów administracyjnych i ustroju
władz, Lublin 1977, s. 135, 168; AIPN Lu, 037/10, Wykaz osób podejrzanych o wrogą działalność
z PUBP Włodawa, k. 38-40.
23 W. Ćwik, J. Reder, op. cit., s. 169.
11
Kawalerii Gwardii. Po przełamaniu niemieckiej linii oporu na przedpolach miasta, 22 lipca
1944 r. wojska sowieckie wkroczyły do Włodawy. Tego samego dnia zajęto ponad 200
miejscowości w pasie nadbużańskim, w tym Orchówek, Sobibór, Suchawa, Wereszczyn,
Wytyczno, Opole24.
Początkowo sytuacja w powiecie włodawskim zdawała się sprzyjać budowniczym
nowej, komunistycznej władzy. Zapleczem organizacyjnym miała być powołana
w czerwcu 1944 r. konspiracyjna Powiatowa Rada Narodowa oraz 5 gminnych rad
narodowych. Wsparcia udzielała również grupa płk. Edwarda Ochaba – 3 oficerów
i podoficerów WP oddelegowanych do powiatu25. Utworzona po wkroczeniu Sowietów
PRN składała się z 10 członków, w tym 4 z PPR [Polska Partia Robotnicza], 3 z BCh
[Bataliony Chłopskie], 1 z AK [Armia Krajowa], pozostałe stanowiska przydzielono dwóm
bezpartyjnym. Do końca sierpnia 1944 r. udało się komunistom zorganizować GRN
[Gminna Rada Narodowa] w 14 na 16 istniejących gminach. Według sekretarza KP PPR
50% wpływów w radach przypadało AK i BCh26.
Od sierpnia 1944 r. zorganizowaną działalność w mieście i powiecie podjęła PPR,
która utworzyła 10-osobowy Komitet Powiatowy PPR. Do grudnia 1944 r. liczebność PPR
w powiecie wynosiła 738 członków. W kwietniu 1945 r. liczba członków zwiększyła się do
1126. Polska Partia Robotnicza w powiecie włodawskim tak duży rozwój organizacyjny
zawdzięczała ponad 600-osobowej grupie ludności ukraińskiej, 485 Polakom
i 37-osobowej grupie Żydów. W listopadzie 1944 r. w liczącym 19 osób Komitecie
Powiatowym PPR we Włodawie było 5 Polaków, 1 Żyd i 13 Ukraińców27. W grudniu
1945 r. liczba członków PPR w powiecie spadła do 640 osób28.
24 E. Olszewski, Miasto w latach powojennych (1944 – 1949), [w:] Dzieje Włodawy, red. E. Olszewski, R.
Szczygieł, Lublin – Włodawa 1991, s. 253.
25 Pod koniec lipca 1944 r. utworzono tzw. Urząd Pełnomocnika Rady Wojennej I Armii WP, którym został
ppłk Edward Ochab, i któremu do dyspozycji przekazano początkowo 152 oficerów i podoficerów
I Armii WP. Grupa ta udzielała pomocy komunistom w organizacji władz terenowych. Urząd działał do
połowy września, po czym większość jego członków zasiliła różne działy administracji państwowej. Sam
E. Ochab 23 listopada 1944 r. objął kierownictwo resortu administracji publicznej PKWN. Po powołaniu
31 grudnia 1944 Rządu Tymczasowego został wiceministrem administracji publicznej (W. Góra,
Z. Jakubowski, Z dziejów organów bezpieczeństwa i porządku publicznego w województwie lubelskim
1944 – 1948, Lublin 1978, s. 57).
26 D. Smolarek, Władze komunistyczne wobec opozycji na południowym Podlasiu w latach 1944 – 1947,
Siedlce 2005, s. 67.
27 E. Olszewski, op. cit., s. 255; D. Smolarek, op. cit., 168; M. Szumiło, Bazyli Hołod (1907-1963). Kariera
ukraińskiego komunisty z ziemi włodawskiej, [w:] Życiorysy w trzy kultury wpisane. Włodawskie
biografie, Radom – Włodawa 2008, s. 292.
28 Tak gwałtowny spadek liczby członków PPR można tłumaczyć wzrostem aktywności polskiego
i ukraińskiego podziemia na terenie powiatu włodawskiego, jak również wyjazdem części Ukraińców do
ZSRR.
12
Ukraińcy obsadzili również Komendę Powiatową Milicji Obywatelskiej [MO] we
Włodawie i posterunki w terenie, choć spora ich część został opanowana także przez
żołnierzy AK. Przewodniczący PRN we Włodawie informował 16 sierpnia 1944 r.
I sekretarza KC PPR, że MO uważa się za władzę nadrzędną nad radami narodowymi,
dopuszcza się bezpodstawnych aresztowań Polaków, a z kolei toleruje działalność
ukraińskich organizacji nacjonalistycznych i faszystowskich29.
Z kolei kierownik Powiatowego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego we
Włodawie pisał w sprawozdaniu dekadowym z 31 I 1945 r., skierowanym do
Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego, że z doniesień naszych agentów
wynika to, że Pow. Urząd Milicji Ob. [Komenda Powiatowa MO] jak w powiecie tak
i w gminach jest zaśmiecony elementami AK. Nie możemy na razie ustalić ich roboty
praktycznej, lecz logika wskazuje na to, że są to ludzie niepewni i zawsze w pewnych
momentach mogą szkodzić sprawie demokracji. Dalej w Milicji Ob. znajdują się elementy
niepewne z narodowości ukraińskiej, też roboty praktycznej dotąd nie ustalono lecz te
same myśli nam się nasuwają30.
24 lipca 1944 r. z inicjatywy członka SL „Roch” i BCh Kazimierza Markiewicza,
przewodniczącego konspiracyjnej włodawskiej Powiatowej Rady Narodowej
i przedwojennego burmistrza Aleksandra Bera został utworzony Zarząd Miejski Włodawy.
1 sierpnia 1944 r. ukonstytuowała się Miejska Rada Narodowa, burmistrzem został
Aleksander Ber31, zaś stanowisko przewodniczącego Powiatowej Rady Narodowej,
a zarazem starosty powiatowego objął Kazimierz Markiewicz, pod adresem którego
komuniści wysuwali liczne oskarżenia o sprzyjanie „reakcji”.
Istotnie, jego polityka nie sprzyjała budowie „ludowej władzy”, o czym może
świadczyć donos z 9 września 1944 r. skierowany do szefa PUBP we Włodawie przez
I sekretarza Komitetu Powiatowego PPR Pawła Kosobuckiego i członka egzekutywy tegoż
komitetu Mikołaja Nazaruka (obaj byli również członkami Powiatowej Rady Narodowej),
w którym pisali o nagminnym sabotowaniu przez starostę działań PPR-owców i MO we
wsiach powiatu włodawskiego32.
Z innych dokumentów możemy dowiedzieć się o usunięciu przez K. Markiewicza
29 E. Olszewski, op. cit., s. 255.
30 AIPN Lu, 037/5, Raporty specjalne dot. sytuacji politycznej na terenie powiatu PUBP Włodawa, k. 9.
31 E. Olszewski, op. cit., s. 254.
32 AIPN Lu, 043/1, Doniesienia, protokół przesłuchania oraz koresp. dot: napadów i zabójstw. Doniesienia,
raporty, informacje dot: działalności czł. org. „AK” po wyzwoleniu, k. 21.
13
z GRN w Woli Wereszczyńskiej 2 radnych reprezentujących „obóz demokracji”,
uwolnieniu na jego polecenie kilku AK-owców z aresztu MO w tejże wsi oraz działaniach
sowieckiego doradcy przy PUBP, zmierzających do jego usunięcia z zajmowanego
stanowiska33.
Również w raporcie z objazdu Lublin – Parczew - Włodawa i z powrotem z dnia
25 IX 1944 r. ppor. Serafin Saczewa, funkcjonariusz Wojewódzkiego Urzędu
Bezpieczeństwa Publicznego w Lublinie pisał o tej sytuacji:
W powiecie włodawskim, a przede wszystkim we Włodawie, nie ma harmonii
między władzami cywilnymi a [Urzędem] Bezpieczeństwa Publicznego. Starosta pow[iatu]
włodawskiego Markiewicz daje dużo do myślenia swą następująca działalnością: [...]
Zmienia obsady gminnych posterunków Milicji Obywatelskiej, obsadzając je przez swoich
ludzi (prawdopodobnie z AK). [...] Szczegółowy raport co do działalności starosty
Markiewicza złożył podpułkownik Kałabuchow z NKWD przydzielony jako instruktor przy
Powiatowym Urzędzie Bezpieczeństwa Publicznego we Włodawie.[...]34.
Jeszcze 21 XII 1944 r. agent o ps. „Ryś”, zwerbowany do współpracy
z włodawskim PUBP żołnierz AK donosił, że 20 grudnia spotkał się z zastępcą
komendanta powiatowego AK Kulikiem ps. „Granat”, który przekazał mu informację, iż
starosta pow. włodawskiego Kazimierz Markiewicz ma związki z komendantem Obwodu
AK Włodawa kpt. Bolesławem Flisiukiem „Jaremą”, któremu przekazuje informacje
o pracownikach Powiatowego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego we Włodawie i liczbie
aresztowanych przez ten urząd. Prócz tego starosta miał informować „Jaremę”
o wszystkich zarządzeniach, które otrzymywał z Urzędu Wojewódzkiego w Lublinie
i ujawniał wszystkie wydane instrukcje, ażeby organizacja AK mogła się orientować
w całokształcie i polityce PKWN35.
W dalszej części raportu przekazanego wraz z informacjami „Rysia” do WUBP
w Lublinie, kierownik włodawskiego PUBP informował, że […] zamiast tego, żeby silniej
przycisnąć gminę Wola Wereszczyńska, gdzie ona przeważnie zaśmiecona jest przez różne
akowskie elementy, gdzie najwięcej jest zabójstw przedstawicieli PKWN, gdzie jest
najwięcej wrogiej agitacji […] ob. Markiewicz stara się tę gminę nie tylko zasłonić swoją
33 AIPN Lu, 037/2, Okresowe raporty sprawozdawcze i pisma dot. osób zatrzymanych, k. 11.
34 AIPN Lu, 055/2, Akta Wydziału Ogólnego WUBP w Lublinie, k. 4-5; Rok pierwszy..., s. 235-237.
35 AIPN Lu, 043/1, Doniesienia, protokół przesłuchania oraz koresp. dot: napadów i zabójstw. Doniesienia,
raporty, informacje dot: działalności czł. org. „AK” po wyzwoleniu, k. 65.
14
osobą, a nawet daje im jak najlepszą opinię36.
8 października 1944 r. z inicjatywy Antoniego Żochowskiego odbyło się we
Włodawie zebranie 40 byłych członków i sympatyków Polskiej Partii Socjalistycznej,
z których 24 wstąpiło do odrodzonej PPS. Nieco później powstało Stronnictwo Ludowe
i Stronnictwo Demokratyczne, nie przejawiające jednak w mieście większej aktywności.
W terenie coraz większego wpływu zaczęło nabierać Polskie Stronnictwo Ludowe37.
Instalowanie władz komunistycznych na terenie powiatu włodawskiego od samego
początku zostało wsparte przez jednostki Armii Czerwonej, NKWD i Wojska Polskiego,
oraz organy represji - MO i UBP - formujące się już w sierpnia 1944 r. Wcześniej, bo
w lipcu, we Włodawie został rozlokowany 21 zapasowy pułk piechoty WP. Później,
w związku z reformą rolną, referendum, wyborami i akcją „Wisła”, działały na terenie
powiatu włodawskiego, w różnych okresach: 4 brygady 7 DP, żołnierze 53 pp, 5 pal 45 pp,
49 pp, 7 Oddział Wojsk Ochrony Pogranicza i Wojska Bezpieczeństwa Wewnętrznego
z Bydgoszczy38. Od 1946 r. stacjonował w mieście 2 batalion specjalny 98 pułku
strzeleckiego 64 Dywizji NKWD39.
Komenda Powiatowa Milicji Obywatelskiej i Powiatowy Urząd Bezpieczeństwa
Publicznego we Włodawie utworzone zostały w sierpniu 1944 r. Jak wcześniej
wspomniano, organizowały się one w skomplikowanych warunkach narodowościowych,
w których po wkroczeniu Sowietów, mentalność i postawy polityczne ludności ukraińskiej
zostały zdominowane przez ideologię komunistyczną, czemu niewątpliwie sprzyjała
złożona sytuacja socjalna, ekonomiczna i etniczna w powiecie. Wpłynęło to na fakt, że
większość pracowników rzeczonych instytucji stanowili właśnie Ukraińcy, których według
danych z 1 lutego 1946 r. w PUBP Włodawa na 62 pracowników aż 18 było narodowości
ukraińskiej, co stanowiło najwyższy odsetek w całym województwie lubelskim40.
Od połowy 1946 r. z wykorzystaniem wcześniej organizowanej samoobrony
36 Ibidem, k. 65 v.
37 E. Olszewski, op. cit., s. 256; AIPN Lu 037/5, Raporty specjalne dot. sytuacji politycznej na terenie
powiatu PUBP Włodawa, k. 1-3.
38 E. Olszewski, op. cit., s. 264; AIPN Lu 037/11, Sprawozdania szefa PUBP we Włodawie, k. 52; AIPN
Biuro Udostępniania i Archiwizacji Dokumentów [dalej: BU] 578/609, Zestawienie działań operacyjnych
WBW – Lublin, k. 74.
39 R. Ziętek, Służba Bezpieczeństwa OUN w Nadrejonie „Łewada” w latach 1944 – 1947, [w:] „Rocznik
Bialskopodlaski” 2000-2001, t. VIII-IX, s. 130-131.
40 W. Góra, Z. Jakubowski, op. cit., s. 60; E. Olszewski, op. cit., s. 264; AIPN Lu, 029/6, Akta Wydziału
Personalnego WUBP w Lublinie, k. 910; R. Ziętek, Działania oddziałów partyzanckich Ukraińskiej
Powstańczej Armii na południowym Podlasiu w latach 1944 – 1947, [w:] „Podlaski Kwartalnik
Kulturalny” 2000, nr 3, s. 5-6.
15
wiejskiej, zaczęto tworzyć Ochotniczą Rezerwę Milicji Obywatelskiej [ORMO],
organizację ściśle współpracującą z MO i UBP, m.in. w zwalczaniu niepodległościowego
i ukraińskiego podziemia41.
Wojsko, milicja i siły bezpieczeństwa od początku wykorzystywane były jako
„zbrojne ramię partii”, służące do terroryzowania społeczeństwa i umacniania władzy
komunistów w terenie. W pierwszym rzędzie terror skierowano przeciw oddziałom Armii
Krajowej, które w ramach operacji „Burza” współdziałały z wkraczającymi wojskami
sowieckimi. Na terenach gdzie wkroczyła Armia Czerwona, od razu rozpoczęły pracę
wojenne komendantury, które stanowiły jeden z elementów komunistycznych struktur
bezpieczeństwa. Już we wrześniu 1944 r. funkcjonowały na obszarach zajętych przez
Sowietów nie tylko w większych miastach, ale również w gminach. Przez społeczeństwo –
ze względu na pełnioną funkcję – bywały odbierane jako posterunki NKWD42.
Sytuacja, w jakiej znalazła się Armia Krajowa w pierwszych tygodniach po
okupacji niemieckiej, była pod wieloma względami niejasna. W jej szeregach panowała
dezorientacja i zamęt, sam zaś fakt rozbrojenia oddziałów i konieczność ponownego
zakonspirowania organizacji był przyjmowany z ogromnym rozgoryczeniem.
W stosunkowo krótkim czasie NKWD, kontrwywiadowi i wywiadowi Armii Czerwonej,
przy współudziale formującego się Urzędu Bezpieczeństwa i Ukraińców, udało się
rozpracować struktury AK w Inspektoracie Chełm43, a ich dowódcy byli usilnie
poszukiwani.
Aresztowania żołnierzy i działaczy Polski Podziemnej rozpoczęły się już w sierpniu
1944 r. Wywożono ich i osadzano na III polu obozu na Majdanku, który teraz służył
nowym okupantom do więzienia żołnierzy Armii Krajowej. W końcu sierpnia 1944 r. dużą
część więźniów z Majdanka wywieziono do obozu w Riazaniu, w ZSRR. W Krychowie
pod Włodawą już w 1944 r. istniał obóz dla AK-owców, z których część wywieziono na
Wschód44.
Aby ułatwić sobie zadanie NKWD i UB podstępnie wabił żołnierzy AK w sidła,
zachęcając ich do podjęcia nauki w tzw. Szkołach Oficerskich, które w wielu przypadkach
41 E. Olszewski, op. cit., s. 264-265.
42 A.G. Kister, Studium zniewalania. Walka aparatu bezpieczeństwa z polskim zbrojnym podziemiem
niepodległościowym na Lubelszczyźnie (1944 – 1947), Kraków 2005, s. 24-25.
43 Obwód Armii Krajowej Włodawa wchodził w skład Inspektoratu Chełm AK, ten zaś w skład Okręgu
Lubelskiego Armii Krajowej.
44 E. Olszewski, op. cit., s. 265; Relacja Ryszarda Jakubowskiego z 21 VI 2008 r. i 28 VI 2008 r.,
w zbiorach autora.
16
okazać się miały dla nich obozami filtracyjnymi, skąd wywożono ich do łagrów rozsianych
na terenie całego ZSRR. Jeden z takich obozów istniał również we Włodawie, na terenie
byłych koszar 9 Pułku Artylerii Ciężkiej. W marcu 1945 r. trafił do niego żołnierz
Świętokrzyskiego Zgrupowania AK „Ponury-Nurt”, Tadeusz Barański ps. „Tatar”, który
wraz z wieloma innymi żołnierzami AK i NSZ zgłosił chęć wstąpienia do Szkoły
Oficerskiej Artylerii w Chełmie Lubelskim45.
Daleko szerszy rozmiar niż sierpniowe przybrały aresztowania na przełomie
października i listopada 1944 r. Dokonywano ich najczęściej podczas działań o charakterze
pacyfikacyjnym lub na podstawie gotowych list, a aresztowanych wywieziono
w listopadzie 1944 r. do obozów w Borowiczach i Ostaszkowie. Trzecia fala masowych
aresztowań na terenie Inspektoratu miała miejsce na przełomie 1944 i 1945 r. W grudniu
i styczniu organa NKWD i grupy polskich organów bezpieczeństwa przeprowadziły szereg
akcji. Ujęte podczas nich osoby 21 stycznia 1945 r. transportem z Lublina wywieziono do
obozów w Nagornej, Kizlu i Połowince w ZSRS. Do obozów wywieziono też ok. 30
żołnierzy z oddziałów partyzanckich zgrupowania OP 7, najwięcej z OP 7/III Bolesława
Flisiuka „Jaremy”, z Obwodu AK Włodawa46.

Post autor: **Artur Rogóż** » 16 wrz 2010, 03:53

Mimo usilnych poszukiwań aresztowań uniknęła czołowa kadra AK, zarówno ze
szczebla Inspektoratu, jaki i obwodów. Aresztowano natomiast kilkunastu komendantów
rejonów, placówek i plutonów. Jesienią 1944 r. podjęto w powiecie włodawskim akcje
o charakterze samoobronnym. Najczęściej sprowadzały się one do rozpoznania
wywiadowczego, ostrzegania i ukrywania ludzi poszukiwanych, ewidencjonowania osób
szczególnie aktywnych w zwalczaniu AK, a w kilku wypadkach do likwidacji takich osób,
jak też funkcjonariuszy aparatu represji i żołnierzy sowieckich47.
Jednak nowy okupant dość sprawnie i szybko podjął działania, które miały
sterroryzować społeczeństwo. W teren wyjechały grupy operacyjne dokonujące aresztowań
i prowadzące obławy. Sowieci, prowadząc siłami liczącej prawie 9 tysięcy żołnierzy
64 Zbiorczej Dywizji Wojsk Wewnętrznych NKWD48 operacje przeciwko partyzantom,
45 T. Barański, Jak nie zostałem oficerem artylerii L.W.P. (http://www.prawica.net/node/9670 - publikacja
internetowa).
46 I. Caban, Oddziały Armii Krajowej 7 Pułku Piechoty Legionów, Lublin 1994, s. 46.
47 Ibidem, s. 48.
48 64 Zbiorcza Dywizja Wojsk Wewnętrznych NKWD została sformowana rozkazem NKWD ZSRR nr
001266 z dnia 15 października 1944 w Lublinie, operowała głównie na terenie Lubelszczyzny
i Rzeszowszczyzny. Wchodziła w skład 1 Frontu Białoruskiego. Jej dowódcą został gen. mjr
Sieriebriakow. Podstawowym celem, dla którego ją zorganizowano było zwalczanie oddziałów Armii
Krajowej, które aktywnie działały na terenach zajmowanych przez wypierającą Niemców Armię
17
dokonywali pacyfikacji powiatu włodawskiego z użyciem lotnictwa i broni ciężkiej.
W kilkunastu włodawskich gminach od IX 1944 do końca 1945 r. funkcjonariusze PUBP
aresztowali 1072 osoby, w większości podejrzanych o współpracę z AK i WiN49.
W okresie od lipca 1944 r. do stycznia 1945 r., mimo nasilających się aresztowań
i pacyfikacji powiatu włodawskiego, struktury Armii Krajowej zostały częściowo
zachowane. Ludność polska popierała przeważnie partyzantkę niepodległościową,
zarówno AK i organizacje poakowskie, jak też podziemie narodowe, które w południowej
części powiatu, na styku z powiatem chełmskim, było stosunkowo silne50.
Podziemie ukraińskie, po wkroczeniu na te tereny Armii Czerwonej,
reprezentowały głównie bojówki Służby Bezpieczeństwa Organizacji Ukraińskich
Nacjonalistów [SB OUN]. Najważniejszą z nich była grupa Iwana Romaneczki ps.
„Wołodia”51. Ograniczały się one do likwidacji pojedynczych osób, czasem też rozbijały
posterunki MO. Dopiero od połowy 1945 r. zaczęły napływać w teren powiatu
włodawskiego większe oddziały Ukraińskiej Powstańczej Armii52.
Realia panujące w terenie na przełomie 1944/45 r. doskonale obrazuje raport
z 4 stycznia 1945 r., skierowany do Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego
w Lublinie przez kierownika włodawskiego PUBP, który o sytuacji moralno – politycznej
na terenie pow. Włodawskiego pisał:
Na trenie pow. Włodawskiego mają wielki wpływ na bieg życia polityczno -
gospodarczego dwie nielegalne organizacje polityczne a mianowicie organizacja AK
i UPA. Organizacje te przy pomocy swoich grup terrorystyczno - rabunkowych starają się
terrorem i gwałtem oraz przy pomocy propagandy wpłynąć i nastroić ludność miejscową
Czerwoną. Do 19 października wszystkie jednostki, które weszły w skład Dywizji Zbiorczej znalazły się
w Lublinie i okolicznych miejscowościach, bezzwłocznie przystępując do wykonywania zadań.
64 Zbiorcza Dywizja Wojsk Wewnętrznych NKWD istniała do końca 1946, została rozformowana
rozkazem Ministerstwa Spraw Wewnętrznych (poprzednio NKWD) ZSRR nr 00970 z 1 listopada 1946
(A. Chmielarz, Działania 64 dywizji Wojsk Wewnętrznych NKWD przeciwko polskiemu podziemiu, [w:]
Wojna domowa czy nowa okupacja? Polska po roku 1944, red. A. Ajnenkiel, Warszawa 2002, s. 85-93;
Rok pierwszy..., s. 27).
49 IPN Lu, 037/1, Wykaz osób aresztowanych przez PUBP Włodawa, k. 25-46.
50 Na przełomie 1944/45 w terenie powiatu włodawskiego sporadycznie pojawiały się oddziały
Narodowych Sił Zbrojnych podległe Komendzie Powiatu NSZ Chełm, dowodzone przez mjr.
Mieczysława Pazderskiego „Szarego”, st. sierż. Eugeniusza Walewskiego „Zemstę”, Stefana Brzuszka
„Borutę” (Rok pierwszy..., s. 196-224).
51 Iwan Romaneczko ps. „Wołodia”, urodzony w miejscowości Turno, obecnie gm. Sosnowica, pow.
parczewski. Od listopada 1945 r. do czerwca 1947 r. stał na czele OUN Nadrejonu „Łewada” (pow.
włodawski), pełniąc jednocześnie funkcję szefa SB. Poległ 18 czerwca 1947 r. w miejscowości Zacisze k.
Sosnowicy, walcząc z grupą operacyjną KBW (R. Ziętek, Służba Bezpieczeństwa OUN..., s. 106).
52 G. Motyka, Stosunki polsko – ukraińskie na terenie powiatów: Chełm, Włodawa, i Biała Podlaska
w latach 1943 – 1949, [w:] „Rocznik Chełmski” 1999, t. 5, s. 216-217.
18
wrogo do obecnego Rządu i jego zarządzeń. Miejscowa ludność pod wpływem reakcyjnych
czynników znajduje się w dość krytycznej sytuacji i konkretnie nie może wykazać swojego
faktycznego stanowiska: czy być po stronie Rządu czy zachować stronę bierną –
neutralną53.
Mimo stosunkowo częstych operacji NKWD i „raczkującego” jeszcze PUBP we
Włodawie, działalność oddziałów partyzanckich na terenie powiatu doprowadziła do tego,
że komuniści mogli czuć się pewnie jedynie w większych miejscowościach, takich jak
Włodawa czy Parczew, pod ochroną sił bezpieczeństwa i wojska. Według tego samego
raportu teren był całkowicie pod kontrolą niepodległościowego podziemia, z którym
współpracowały nawet posterunki Milicji Obywatelskiej, a w wielu przypadkach obsadę
ich tworzyli żołnierze Armii Krajowej lub Batalionów Chłopskich:
Komitety gminne nie są w stanie pracować w zupełności, gdyż reakcja przy pomocy
swoich pachołków prześladuje ich na każdym kroku.[...] MO nie stoi na stanowisku swego
zadania, jest niezdecydowana i niepewnie stoi na swym fundamencie. Są natomiast
wypadki współpracy i kontaktowania się niektórych milicjantów z bandą reakcyjną54.
Według protokołu z odprawy kierowników PUBP z woj. lubelskiego w dniach
2-3 XII 1944 r., sytuacja w pow. włodawskim przedstawiała się jeszcze gorzej:
Odczuwa się brak propagandy PPR, podczas gdy AK rozporządza silnym aparatem
propagandowym. [...] Młyny prowadzą ogromne machinacje na korzyść AK. Komisarze
ziemscy byli wrogo nastawieni do Reformy Rolnej. Władze sowieckie udzielają dużo
pomocy. [...] Pow[iatowy] Komenda[nt] MO por. Zybura z PPR, słaby organizator. Milicja
wyjeżdżając w teren pije wódkę i urządza hulanki. Posterunki nie aresztują dezerterów
uchylających się od od służby wojskowej. 17 posterunków jest w 100% opanowanych przez
AK55.
Również kler katolicki moralnie i duchowo wspierał społeczeństwo, jak też
walczących z komunistami partyzantów. W raporcie czytamy:
[...] duchowieństwo, które stara się wszystkimi siłami wszczepić „nowego ducha”
i nienawiść wśród ludności do nowego ustroju Polski [...] mówi otwarcie, że „obecny Rząd
nie może istnieć, bo to Rząd bolszewicki”. [...] ksiądz Sobieszek Józef na pasterce we
53 AIPN Lu, 037/5, Raport specjalny kierownika PUBP Włodawa o sytuacji moralno – politycznej na
terenie pow. Włodawskiego do WUBP w Lublinie, k. 1.
54 Ibidem, k. 1.
55 AIPN Lu, 055/1, Sprawozdania, meldunki i raporty sytuacyjne, wykazy osób aresztowanych oraz
protokół z odprawy kierowników z PUBP w Lublinie, k. 22.
19
Włodawie w dniu 24.XII.[19]45 r. między innymi powiedział tak: „Każdy Polak katolik
powinien być Polakiem nie wstydzącym się wyznawać się tego co nauczyła nas wiara bo
na takich podstawach Polska będzie prawdziwą Polską, a nie taką jaką nam podsuwają,
gdyż na naszą Świątynię Katolicką chcą narzucić czerwoną szmatę i zatruć duszę
wiernych.” [...] Współpraca księży z bandą reakcyjną również istnieje, gdyż w dniu
1.I.1946 r. na weselu u ob. Tronosza Mieczysława w Woli Uhruskiej był zaproszony ksiądz
Gruszczewski Stefan wraz z uzbrojonymi bandytami spod znaku AK. I tu goście wraz
z księdzem śpiewali różne piosenki. [...] Dyrygował śpiewem sam ksiądz proboszcz. Dalej
[...] ksiądz powstał i złożył ręce do obrazu, zapłakał i powiedział „Boże uchowaj Akowską
Polską Armię”56.
Poważnym problemem dla komunistów był, podsycany przez PSL i podziemie,
opór okolicznej ludności przed usankcjonowanym rabunkiem, jakim były obowiązkowe
świadczenia rzeczowe, które musiano w wielu przypadkach odbierać siłą, przy pomocy
wojska:
[...] chłop słabo uświadomiony (brak wpływu partii) zaczyna powoli chylić się na
stronę reakcji. I dlatego też trzeba zwrócić baczną uwagę na chłopa, dać mu
wynagrodzenie za świadczenia rzeczowe, to mu się należy. [...] gdy została zorganizowana
operacja wypadowa przez PUBP i Wojsko Wewnętrzne przeciwko bandom reakcyjnym (jak
nazwali chłopi [operację wypadową] karną ekspedycją), duch i nastrój u chłopa zwiększył
się – świadczenia rzeczowe oporni zaczęli oddawać na gwałt [sic!] i tu zrozumiał chłop, że
reakcja nie stanęła mu w pomocy, gdy zareagowały czynniki rządowe. [...] Z legalnych
organizacji PSL [...] nie przejawia specjalnej działalności na szersza skalę [...] Objawem
ich wrogiej działalności jest agitacja w nie oddawaniu świadczeń rzeczowych57.
O sile podziemia antykomunistycznego w powiecie, które w tamtym okresie było
największym problemem komunistów i determinowało ich wszelkie poczynania,
decydowało nie tylko mocne poparcie części ludności, lecz również fakt, że występowały
tu duże kompleksy leśne - Lasy Włodawskie, Sobiborskie i Parczewskie, popularnie zwane
też po wojnie „lasami Makoszki”58. Teren pokryty był również dużą ilością bagien i jezior,
nieuregulowanych rzek i zaniedbaną siecią dawnych kanałów. Sieć drogowa była słabo
rozwinięta, a kolejowa znajdowała w równie kiepskim stanie. Wobec dużej powierzchni
56 AIPN Lu, 037/5, Raport specjalny kierownika PUBP Włodawa o sytuacji moralno – politycznej na
terenie pow. Włodawskiego do WUBP w Lublinie, k. 2.
57 Ibidem, k. 2-3.
58 Nazwa pochodzi od wsi Makoszka, położonej na północnym skraju Lasów Parczewskich.
20
powiatu i problemów z transportem miało to znaczenie, gdyż dotarcie do miejscowości
położonych na peryferiach, w pierwszych miesiącach i latach po wojnie wymagało niemal
całodziennej wyprawy. Warunki geograficzne były więc doskonałe do prowadzenia działań
partyzanckich, którymi przez ponad dwa lata oddziały antykomunistycznego podziemia
skutecznie paraliżowały instalowanie „ludowej władzy” w powiecie włodawskim.
Dopiero wprowadzenie w życie po sfałszowanych wyborach 1947 r. ustawy
amnestyjnej, spowodowało faktyczną likwidację niepodległościowego podziemia59, zaś
operacja „Wisła” prowadzona od 28 kwietnia do 31 lipca 1947 r., podczas której
wysiedlono z powiatu włodawskiego ok. 7 tys. Ukraińców, doprowadziła do zniszczenia
podziemia ukraińskiego60.
Wszystkie te działania pozwoliły komunistom na przystąpienie do realizacji
kolejnych celów, z których musieli zrezygnować w 1944 r., a które doprowadziły
z biegiem lat do całkowitego zniewolenia polskiego społeczeństwa.
59 R. Wnuk, Lubelski Okręg AK DSZ i WiN 1944 – 1947, Warszawa 2000, s. 235.
60 G. Motyka, Stosunki polsko – ukraińskie..., s. 219-220.
21
Fotografia nr 1
Mapa powiatu włodawskiego z 1939 roku. Na czerwono zaznaczono granice powiatu.
Źródło: S.E. Michalski, Włodawa. Monografia statystyczna - gospodarcza, Lublin 1939.
22
Rozdział II
Formowanie i organizacja aparatu bezpieczeństwa publicznego w Polsce
po lipcu 1944 roku
Po przekroczeniu przez Armię Czerwoną linii Bugu i zdobyciu Lublina okazało się,
że Polacy witają Sowietów bez entuzjazmu, a w dodatku posiadają rozległe i sprawne
struktury konspiracyjne. 26 lipca 1944 r. rząd ZSRR podpisał z nowo powstałym Polskim
Komitetem Wyzwolenia Narodowego [PKWN] porozumienie, w którym przekazano
stronie sowieckiej, aż do zakończenia działań wojennych prawie całą władzę na terenie
państwa61.
Pierwszy artykuł tego, podpisanego w Moskwie porozumienia między PKWN
a rządem ZSRR stwierdzał, że we wszystkich sprawach dotyczących prowadzenia wojny na
terytorium Polski władza najwyższa koncentruje się w ręku wodza naczelnego wojsk
radzieckich, czyli Józefa Stalina. W myśl tego porozumienia aresztowano i wywieziono do
Moskwy w marcu 1945 r. szesnastu przywódców Polskiego Państwa Podziemnego62.
Strefa przyfrontowa została uznana za obszar działania NKWD, a na zapleczu
frontu miały już pracować powstające polskie organy bezpieczeństwa. Na mocy dekretu
PKWN z dnia 21 lipca 1944 r. (ogłoszonego dzień później) rozpoczęto w Chełmie
formowanie Resortu Bezpieczeństwa Publicznego. Cztery dni później, 25 lipca 1944 r.
został on przeniesiony do Lublina. Nazwa „resort” funkcjonowała od momentu utworzenia
do końca 1944 r., kiedy to wraz z powstaniem Rządu Tymczasowego, została zmieniona na
Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego, które pod takim szyldem działało do grudnia
1954 r. Na czele RBP stanął Stanisław Radkiewicz, a pierwszym oficjalnym dokumentem
było zarządzenie nr 1 z dnia 28 lipca 1944 r. o obowiązku oddania broni przez ludność
i zawierające ostrzeżenie przed działalnością antypaństwową63.
Początkowo zakładano utworzenie tylko dwóch wydziałów RBP: polityczno –
operacyjnego i usługowo – gospodarczego, jednak już 1 sierpnia 1944 r. działały trzy
komórki: Kontrwywiad – do zwalczania wrogiej agentury i szpiegostwa, ujawniania
zdrajców narodu polskiego i zwalczania podziemia antykomunistycznego. Drugim
wydziałem był Sekretariat, a kolejnym Wydział Personalny. W lipcu 1944 r. powstały trzy
61 A.G. Kister, op. cit., s. 23.
62 T. Żenczykowski, Polska Lubelska 1944, Warszawa 1990, s. 121.
63 Rok pierwszy..., s. 22-23.
23
następne wydziały: Wydział Ochrony Rządu, Komendantura, Wydział Cenzury i Biuro
Prawne. Rozpoczęto również organizację Wywiadu, a w grudniu 1944 r. utworzono
Wydział Finansowy. We wrześniu powstała Sekcja Więzienna, przekształcona następnie
w Wydział Więziennictwa i Obozów. Do końca 1945 r. w resorcie funkcjonowało dziewięć
wydziałów na prawach departamentów. I – wywiad, kontrwywiad, II – kartoteka,
III – łączność, technika operacyjna, IV – zaopatrzenie, V – cenzura, VI – obozy
i więzienia, VII – kadry, VIII – ochrona PKWN, IX – ochrona jeńców wojennych64.
Równolegle z rozwijaniem Resortu Bezpieczeństwa Publicznego powoływano
jednostki terenowe, tzw. Wojewódzkie Urzędy Bezpieczeństwa Publicznego [WUBP]
i Powiatowe Urzędy Bezpieczeństwa Publicznego [PUBP]. Pierwszy Wojewódzki Urząd
Bezpieczeństwa Publicznego powołano w sierpniu 1944 roku w Lublinie, pod
kierownictwem Henryka Palki65. Na podstawie rozkazu z 22 sierpnia 1944 r. kierownik
Resortu Bezpieczeństwa Publicznego Stanisław Radkiewicz skierował do dyspozycji
kierownika WUBP w Lublinie grupę osiemnastu funkcjonariuszy, którzy niezwłocznie
mieli przystąpić do organizowania wojewódzkich i terenowych struktur bezpieczeństwa.
Wszyscy oni byli absolwentami szkoły NKWD66.
Powstające w terenie placówki organów bezpieczeństwa – powiatowe
64 Ibidem, s. 23.
65 Henryk Palka, ppor./płk UBP, ur. 1908 r. we Lwowie, narodowość polska, pochodzenie robotnicze,
bezwyznaniowiec, wykształcenie średnie, członek KPZU, WKP(b), PPR, PZPR. Od 1941 r. żołnierz
Armii Czerwonej, od sierpnia 1943 r. w 1 DP im. T. Kościuszki, oficer polityczno – wychowawczy.
W UBP służył od 1 VIII 1944 r. do 31 V 1972 r.; od 1 VIII 1944 r. kierownik WUBP w Lublinie; od
31 VIII 1944 r. kierownik Wydziału Kontrwywiadu WUBP w Lublinie, od 13 II 1945 r. kierownik
Wydziału I; od 10 III 1945 r. kierownik MUBP w Lublinie; od 9 VI 1945 r. p.o. zastępcy kierownika
WUBP w Olsztynie; od 11 VIII 1949 r. zastępca kierownika WUBP w Poznaniu. Od 5 IV 1952 r.
naczelnik Wydziału III „A” Departamentu III MBP; od 1 XII 1952 r. komendant Ośrodka Szkoleniowego
KdsBP; od 1 VIII 1955 r. słuchacz rocznego Kursu Specjalnego KdsBP; od 1 IX 1956 r. dyrektor Biura
„W” KdsBP; od 28 XI 1956 r. dyrektor Biura „W” MSW; od 1 VIII 1979 r. dyrektor Grupy Rezerwowej
Departamentu Kadr MSW; od 1 VI 1971 r. starszy inspektor Grupy do Zleceń Specjalnych MSW.
Zwolniony (AIPN, 0218/83, Akta osobowe Henryka Palki, Rok pierwszy..., s. 48).
66 W kwietniu 1944 roku 18-osobowa grupa Polaków rozpoczęła kurs w szkole Komisariatu Spraw
Wewnętrznych - NKWD, numer 336 w Kujbyszewie. Do połowy 1944 roku przez podobne ośrodki
w całym Związku Radzieckim przeszło co najmniej 217 przyszłych oficerów polskiego aparatu
bezpieczeństwa, cywilnego i wojskowego. W takich ośrodkach szkoliła się także przyszła kadra oficerów
innych narodowości, których kraje w najbliższym czasie miały być wyzwolone spod okupacji niemieckiej
i poddane kontroli ZSRR, a ludzie ci mieli być narzędziem do utrzymania władzy i porządku
komunistycznego w tych krajach. Wielu absolwentów tego szkolenia objęło kluczowe stanowiska
w wojewódzkich i terenowych strukturach UBP, niektórzy w styczniu 1945 r. zostali skierowani na inne,
nowo zajęte przez Sowietów obszary Polski, w celu organizowania tam podstaw aparatu bezpieczeństwa.
(M. Korkuć, „Kujbyszewiacy” - awangarda UB, „Arcana” 2002, nr 4-5, s. 74-79; S. Poleszak, Narodziny
bezpieki. Powstawanie Powiatowych Urzędów Bezpieczeństwa Publicznego na Lubelszczyźnie od
sierpnia 1944 do czerwca 1945 roku, [w:] „Zwyczajny” resort. Studia o aparacie bezpieczeństwa 1944-
1956, red. K. Krajewski, T. Łabuszewski, Warszawa 2005, s. 34-35).
24
i wojewódzkie, kontrolowane były w początkowym okresie przez rady narodowe, co miało
pozorować demokratyzację rządzenia. Dlatego też nie tworzono wówczas wyodrębnionych
urzędów bezpieczeństwa, lecz tzw. wydziały bezpieczeństwa w ramach struktur
organizacyjnych rad narodowych – powiatowych i wojewódzkich. W połowie sierpnia
1944 r. dekretem PKWN przywrócono urzędy starostów i wojewodów. Władzę
scentralizowano, odsuwając na plan dalszy instytucję rad narodowych, a w ślad za tym
poszły zmiany w strukturze organizacyjnej aparatu bezpieczeństwa. Na początku września
dotychczasowe wydziały bezpieczeństwa przy radach narodowych zostały wyodrębnione
i przekształcone w Wojewódzkie i Powiatowe Urzędy Bezpieczeństwa, które
podporządkowano bezpośrednio Resortowi Bezpieczeństwa Publicznego PKWN67.
W miarę przesuwania się linii frontu na zachód pewnym uzupełnieniem kadry
resortu byli członkowie Armii Ludowej i Polskiej Partii Robotniczej, jednak trzon
rozrastających się struktur RBP stanowili, zgłaszający się masowo przedstawiciele
wiejskiej i miejskiej biedoty oraz ludzi z marginesu społecznego. Bez wykształcenia, bez
jakiegokolwiek majątku, stanowiący niewielki odsetek polskiego społeczeństwa, w nowo
powstającym ustroju dostrzegli szansę swojego awansu społecznego. W końcu 1944 r.
struktury bezpieczeństwa liczyły około 2500 funkcjonariuszy68.
W początkowym okresie działania WUBP w Lublinie ukierunkowane były
w głównej mierze na stworzenie jego struktury organizacyjnej, która w okresie wrzesień -
grudzień 1944 r. wyglądała następująco: na jego czele stał kierownik, który odpowiadał za
całokształt pracy urzędu oraz kontrolował pracę miejskiego i powiatowych UBP. Miał on
jednego zastępcę, który jednocześnie kierował Wydziałem Kontrwywiadu. Komórka ta
stanowiła najważniejsze ogniwo w strukturze WUBP. W jej skład wchodziło osiem sekcji:
Sekcja I zajmowała się przeciwdziałaniem wywiadowi niemieckiemu; Sekcja II –
kontrolowała partie i organizacje opozycyjne; Sekcji III podlegała działalność
duchowieństwa; Sekcja IV prowadziła obserwację, a wchodząca w jej skład Sekcja IV A,
dokonywała aresztowań; Sekcja V poszukiwała osób podejrzanych i ściganych przez UBP;
Sekcja VI wykonywała zadania związane ze stosowaniem środków techniki specjalnej
(np. podsłuch)69; Sekcja VII prowadziła sprawy śledcze; Sekcja VIII gromadziła materiały
67 H. Dominiczak, Organy bezpieczeństwa PRL 1944-1990, Warszawa 1997, s. 18-19.
68 J. Pawłowicz, Ludzie płockiej bezpieki. Urząd Bezpieczeństwa Publicznego w Płocku 1945 – 1956,
Warszawa 2007, s. 8.
69 Wytyczne RBP z tamtego okresu pokazują, że sekcje V i VI pozostawały wyłącznie w sferze planów i nie
były tworzone w jednostkach terenowych UBP. Kompetencje planowanej Sekcji V przejęły sekcje I, II
i VII. Sekcja VI nie powstała z powodu braku sprzętu i wykształconej kadry, aby stosować środki techniki
25
ewidencyjne i kartotekę operacyjną70.
Na początku sierpnia 1944 r. w województwie lubelskim rozpoczęto organizowanie
powiatowych struktur aparatu bezpieczeństwa publicznego. W sierpniu i wrześniu
powstało ich piętnaście. Były to PUBP w Białej Podlaskiej, Biłgoraju, Chełmie,
Hrubieszowie, Krasnymstawie, Kraśniku, Lubartowie, Lublinie, Łukowie, Puławach,
Radzyniu Podlaskim, Siedlcach, Tomaszowie Lubelskim, Włodawie i Zamościu.
We wrześniu 1944 r. WUBP w Lublinie był podporządkowany czasowo także PUBP
w Sokołowie Podlaskim. Pierwszą nominację na stanowisko kierownika powiatowego
Wydziału Bezpieczeństwa Publicznego otrzymał z dniem 5 sierpnia 1944 r. por. Mikołaj
Demczuk, który został skierowany do powiatu lubartowskiego. Kolejnymi nominacjami
było powołanie kierowników WBP powiatów Tomaszów Lubelski, Zamość i Kraśnik71.
Według sporządzonego planu powiatowe UBP w okresie wrzesień - grudzień
1944 r. miały następującą strukturę: kierownik, zastępca kierownika, który był
równocześnie kierownikiem kontrwywiadu, czyli odpowiadał za pracę agenturalno -
operacyjną72 urzędu. Według założeń podział na sekcje miał być taki jak w ówczesnym
Wydziale Kontrwywiadu WUBP (osiem sekcji). Jednak, tak jak w przypadku WUBP
i MUBP [Miejski Urząd Bezpieczeństwa Publicznego], w PUBP nie zorganizowano sekcji
V i VI z takich samych przyczyn. W PUBP sekcje I, II, III zgrupowane były w tzw. grupie
kontrwywiadu, Sekcja IV zajmować się miała obserwacją, Sekcja VII śledztwem, a Sekcja
VIII ewidencją i kartoteką. Ponadto w skład PUBP wchodziła kancelaria, buchalteria,
referent gospodarczy, komendant gmachu. Kierownikowi PUBP podlegała również
Powiatowa Komenda MO.
Po reorganizacji na początku 1945 r. w PUBP nastąpiły takie same zmiany jak
w WUBP i MUBP, a jego struktura wyglądała tak jak struktura Wydziału I. Ponadto
specjalnej. Były również trudności w organizowaniu sekcji III i VIII. W pierwszym przypadku
zdecydowała zapewne sytuacja polityczna: stan wojny, wyzwolenie tylko części terytorium państwa
i klasyfikacja najważniejszego wroga, jakim w tym czasie było podziemie. Jeśli chodzi o Sekcję VIII,
o trudnościach decydował brak wykształconych kadr i świadomości, jak ważna była to forma działalności
(S. Poleszak, op. cit. s. 35-36).
70 AIPN Lu, 029/4, Sprawozdania o stanie zatrudnienia, schemat struktury org. WUBP oraz kopie rozkazów
personalnych za 1945, k. 5-9; S. Poleszak, op. cit. s. 35.
71 AIPN Lu, 029/3, Oryginały i wyciągi rozkazów organizacyjnych i personalnych WUBP w Lublinie za rok
1944, k. 24, 32, 36; Rok pierwszy..., s. 48-61.
72 W dokumentach zapisywano agenturalno-operatywną lub agenturno-operatywną. Termin był kalką
z nomenklatury sowieckich służb specjalnych stosowanej w okresie funkcjonowania RBP. Oznaczał
całość działań związanych ze zbieraniem informacji przy pomocy osobowych źródeł informacji
(informatorów, agentów, rezydentów). Była to obok pracy dochodzeniowo-śledczej jedna z dwóch
podstawowych form działania organów bezpieczeństwa Polski Ludowej (S. Poleszak, op. cit., s. 39).
26
w kwietniu 1945 r. rozpoczęto organizowanie Sekcji Walki z Bandytyzmem73.
73 AIPN Lu, 055/3, Zarządzenia, instrukcje, rozkazy i pisma instruktywne Kierownika Resortu i Wojew.
Urz. Bezp. Publ. w Lublinie za rok 1944, k. 62; S. Poleszak, op. cit., s. 38-39.
27
Rozdział III
Powstanie i rozwój Powiatowego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego
we Włodawie
Powiatowy Urząd Bezpieczeństwa Publicznego we Włodawie, jak większość
„powiatówek” w woj. lubelskim, rozpoczął funkcjonowanie - jako Wydział
Bezpieczeństwa przy PRN - już w sierpniu 1944 r. Na jego siedzibę wybrano budynek przy
Al. Józefa Piłsudskiego 53 (w okresie PRL - Al. Wyzwolenia), który w II RP zajmowali
urzędnicy skarbowi, a w czasie II wojny światowej mieścił się w nim posterunek policji
granicznej – Grenzpolizeiposten74. Był to piętrowy gmach, w którego piwnicy znajdował
się areszt, na górze pomieszczenia biurowe. Ulokowany był naprzeciwko placu
sportowego, obok znajdował się niewielki kort tenisowy75, zaś z tyłu w kierunku północno
- zachodnim, w odległości 200-300 metrów, kirkut - cmentarz żydowski (obecnie park
miejski), który funkcjonariusze UB w latach 40. i 50. często wykorzystywali jako miejsce
egzekucji lub grzebania ciał swoich ofiar, pomordowanych podczas operacji w terenie76. Po
1956 r. w budynku tym miały swoją siedzibę Prokuratura i Komenda Powiatowa Milicji
Obywatelskiej77, przy której funkcjonował referat do spraw bezpieczeństwa (od 1967 r. –
referat ds. SB)78. Komenda Powiatowa, obecnie już Policji, zajmuje ten budynek do dnia
dzisiejszego.
Włodawski PUBP był pod względem obsady stanowiska kierowniczego jednym
z najbardziej stabilnych w całym województwie lubelskim. Od 14 września 1944 r. do
1 czerwca 1945 r. kierownikiem tymczasowym (następnie zatwierdzonym) był
74 W 1961 r. Prokuratura Sądu Krajowego w Hanowerze włodawską placówkę określała mianem „urzędu
Gestapo we Włodawie, tak zwanego posterunku policji granicznej (Grenzpolizeiposten)”. W tekście
wyroku wydanego w sprawie zbrodni pracowników placówki we Włodawie podano jako jej służbową
nazwę: „Kommandeur der Sicherheitspolizei und des SD, Grenzpolizeiposten Wlodawa”. Stwierdzano
ponadto, że był to posterunek policji granicznej, podległy Komendantowi Policji Bezpieczeństwa i SD
w Lublinie, który miejscowa ludność określała nazwami „SD, Gestapo lub Sicherheitspolizei”
(T. Osiński, „Pamięć grozy”. Funkcjonariusze Grenzpolizeiposten we Włodawie w świetle dokumentów
procesowych [w:] Życiorysy w trzy kultury wpisane. Włodawskie biografie, Radom – Włodawa 2008,
s. 258).
75 Ibidem, s. 259.
76 Z. Leszczyńska, Ginę za to co najgłębiej człowiek ukochać może. Członkowie organizacji
niepodległościowych na Lubelszczyźnie skazani na karę śmierci przez sądy wojskowe (1944-1955), t. 2 ,
Lublin 2003, s. 36, 320; E.E. Taraszkiewicz „Żelazny”, Trzy pamiętniki, red. A. T. Filipek, B. Janocińska,
Warszawa-Lublin 2008, s. 140, 187, 191, 192, 204, 206.
77 T. Osiński, op. cit., s. 262.
78 H. Dominiczak, op. cit., s. 127-128.
28
Włodzimierz Kaliszczuk79. Funkcję tę pełnił do 15 listopada 1945 r. Jego zastępcą,
a jednocześnie kierownikiem kontrwywiadu, był do 12 I 1945 r. Bronisław Pajączkowski80,
który został następnie kierownikiem grupy operacyjnej w powiecie Końskie (woj.
kieleckie). Po nim obowiązki kierownika Powiatowej Sekcji Kontrwywiadu PUBP we
Włodawie przejął Jan Jurkowski81.
Od początku powstania Resort Bezpieczeństwa Publicznego znajdował się pod
ścisłą kontrolą i nadzorem sowieckich organów bezpieczeństwa. Komendy UB były ściśle
uzależnione i powiązane z ekspozyturami NKGB82, NKWD83 i kontrwywiadu wojskowego
„Smiersz”84. Pełnomocnicy i doradcy sowieccy urzędowali na każdym szczeblu,
79 Włodzimierz Kaliszczuk (1914-1988), por./mjr UBP, ppłk MO; ur. w Mościskach w pow. Włodawa,
s. Jana, narodowość ukraińska, pochodzenie chłopskie, bezwyznaniowiec, wykształcenie niepełne
średnie, z zawodu rolnik, przynależność partyjna - KPP, PPR, PZPR. W okresie międzywojennym
więziony przez trzy lata za działalność komunistyczną. W okresie okupacji niemieckiej sekretarz
powiatowy PPR w pow. Włodawa i partyzant AL ps. „Bolek”, zastępca dowódcy ds. politycznych
3. Samodzielnego Batalionu im. „Hołoda”. Okres służby w UBP 8 IX 1944 - 3 I 1963 r.; od 14 IX 1944 r.
do 15 XI 1945 r. kierownik PUBP we Włodawie; w kwietniu 1946 r. naczelnik Wydziału „P” WUBP
w Lublinie; następnie do października 1946 r. naczelnik Wydziału V; od 4 I 1947 r. szef PUBP
w Puławach; od 1 XI 1947 r. szef PUBP w Siedlcach; od 1 VII 1948 r. szef PUBP w Kraśniku;
od 1 V 1949 r. naczelnik Wydziału III WUBP w Lublinie; od 1 IX 1950 r. naczelnik Wydziału III WUBP
w Opolu; od 10 XI 1953 r. inspektor kierownictwa WUBP w Opolu; od 1 III 1955 r. starszy inspektor
kierownictwa jednostek BP KW MO w Opolu; od 15 VIII 1957 r. II zastępca komendanta wojewódzkiego
MO ds. BP w Opolu; 16 IX 1962 r. odwołany ze stanowiska i przekazany do dyspozycji Departamentu
Kadr i Szkolenia MSW. Zwolniony. Mieszkał w Opolu (AIPN, 0218/607, Akta osobowe Włodzimierza
Kaliszczuka; Rok pierwszy..., s. 268; B. B. Borysiuk, Lata Walki. PPR, GL i AL na północnej
Lubelszczyźnie 1942-1944, Warszawa 1981, s. 78-367).
80 Bronisław Pajączkowski (ur. 1913), ppor. UBP, ur. w Zabrodziu, pow. Włodawa, narodowość polska,
pochodzenie chłopskie, wykształcenie niepełne średnie, z zawodu rolnik. Od 5 IX 1944 r. zastępca
kierownika PUBP we Włodawie; od 12 I 1945 r. kierownik grupy operacyjnej na pow. Końskie w woj.
kieleckim. Skreślony z ewidencji UBP 15 VI 1945 r. (AIPN Lu, 0357/2812, Karta ewidencyjna
Bronisława Pajączkowskiego; Rok pierwszy..., s. 269).
81 AIPN Lu, 037/4, Meldunki dot. napadów, band i sytuacji politycznej w terenie - z PUBP Wlodawa, k. 44.
82 NKGB - Ludowy Komisariat Bezpieczeństwa Państwowego ZSRR (NKGB ZSRR) - radziecka policja
polityczna, skupiająca w sobie także zadania kontrwywiadu i wywiadu zagranicznego, działająca od
lutego do lipca 1941 roku, oraz od kwietnia 1943 do marca 1946 roku, przekształcona następnie
w Ministerstwo Bezpieczeństwa Państwowego [MGB] (P. Kołakowski, NKWD i GRU na ziemiach
polskich 1939-1945, Warszawa 2002, s. 223).
83 NKWD - Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych ZSRR, centralny organ państwowy wchodzący
w skład Rady Komisarzy Ludowych, powstały w 1917 r. Początkowo NKWD zajmował się sprawami
administracyjno - porządkowymi. Od 1934 r., po reorganizacji polegającej na wcieleniu do jego struktur
OGPU i mianowania jego szefa G. Jagody szefem NKWD, co było jednym z elementów przygotowań
Stalina do Wielkiej Czystki lat 1936-1939, NKWD skupił cały aparat represji policyjnych ZSRR - milicję
kryminalną, wywiad (INO) i kontrwywiad, wojska ochrony pogranicza, administracyjne sądownictwo
doraźne, system obozów koncentracyjnych i pracy przymusowej [Gułag]. Komisariat nadzorował
również lokalne instytucje rządowe, następnie w 1946 r. przemianowany został na Ministerstwo Spraw
Wewnętrznych ZSRR [MWD] (Ibidem, s. 15-34).
84 Smiersz - (skrót od ros. smiert szpionam - śmierć szpiegom), kontrwywiad wojskowy działający
w Związku Radzieckim w latach 1943-1946. Powstał w kwietniu 1943 roku, powołany przez Józefa
Stalina, po reorganizacji specjalnych wydziałów NKWD, odpowiedzialnych za pracę kontrwywiadowczą
w Armii Czerwonej. Organizacja została wyjęta spod kontroli NKWD i podporządkowana
przewodniczącemu Komitetu Bezpieczeństwa Państwa. Do zadań „Smiersza” należało m.in prowadzenie
operacji kontrwywiadowczych, zwalczanie zdrajców, dezerterów, ochrona szeregów Armii Czerwonej
29
poczynając od centrali a kończąc na powiatowych urzędach bezpieczeństwa.
Głównym zadaniem doradców było sprawowanie całkowitej kontroli nad polskimi
służbami specjalnymi. Dysponowali oni własną, dobrze funkcjonującą siecią agenturalną,
która pozwalała wniknąć im we wszystkie dziedziny życia w Polsce. Korpus doradców,
który formalnie rozpoczął działalność w marcu 1945 r. (w rzeczywistości już w sierpniu
1944 r.), miał własny sztab, mieszczący się w ambasadzie sowieckiej w Warszawie85.
Doradcy sowieccy w UB, począwszy od Resortu BP, a skończywszy na PUBP,
nakreślali kierunki działań i podejmowali zasadnicze decyzje w sprawach zwalczania
i likwidacji struktur Polskiego Państwa Podziemnego. W pierwszym okresie to oni
dysponowali niezbędną wiedzą o technikach pracy operacyjnej i metodach prowadzenia
śledztw. Dla młodych, niedoświadczonych funkcjonariuszy UB byli niejako wzorem do
naśladowania – w tym także postaw negatywnych86.
Także PUBP we Włodawie miał swoich „sowietników”, jak często nazywano
oficerów sowieckich wydelegowanych do pomocy UBP. Pierwszym instruktorem NKWD
przy Powiatowym Urzędzie Bezpieczeństwa Publicznego we Włodawie już od września
1944 r. był podpułkownik Kałabuchow87. Drugim, o którym wiadomo, był major
Aleksiejew. Najwcześniejsze informacje o jego działaniach pochodzą z raportu z dn.
11 VIII 1945 r.88, gdzie możemy przeczytać o prowadzonych przez niego odprawach na
temat prowadzenia śledztw przez funkcjonariuszy PUBP. Ostatnie ślady jego obecności
w PUBP Włodawa odnajdujemy w sprawozdaniach z październiku 1946 r89.
Jedne z pierwszych informacji dotyczące stanu zorganizowania PUBP we
Włodawie pochodzą z 26-27 listopada 1944 r., kiedy to w urzędzie przebywał na kontroli
inspektor z WUBP w Lublinie. W urzędzie zatrudnionych było wówczas 38 pracowników,
z czego 20 posiadało zatwierdzenie.
przed penetracją obcego wywiadu oraz zwalczanie tzw. agitacji wywrotowej. Przez cały okres działania
„Smiersza” na jego czele stał gen. płk Wiktor Abakumow. W marcu 1946 roku, „Smiersz” został
formalnie rozwiązany, a jego zadania przejął III Zarząd Ministerstwa Bezpieczeństwa Państwowego
[MGB] (Ibidem, s. 222).
85 P. Kołakowski, op. cit., s. 283-285.
86 D. Iwaneczko, Urząd Bezpieczeństwa w Przemyślu 1944-1956, Rzeszów 2004, s. 19-21.
87 AIPN Lu, 055/2, Raport inspektora Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Lublinie
z kontroli w Powiatowym Urzędzie Bezpieczeństwa Publicznego we Włodawie, k. 4-5; Rok pierwszy...,
s. 236.
88 AIPN Lu, 037/6, Sprawozdania dekadowe Sekcji I, II, III, IV, V, VI, VIII, ag. operacyjne, wykazy czł.
nie[le]g. Org. AK NSZ UPA, innych aktów terrorystycznych, koncentracji band i napadów rabunkowo –
terrorystycznych PUBP Włodawa, k. 135-146.
89 AIPN Lu, 037/13, Raporty dekadowe, specjalne i dzienne kierownictwa PUBP we Włodawie, k. 40.
30
Fotografia nr 2
Budynek, w którym w latach 1944-1956 miał swoją siedzibę Powiatowy Urząd
Bezpieczeństwa Publicznego we Włodawie. Zdjęcie z lat 80-tych, kiedy mieściła się
w nim Komenda Powiatowa Milicji Obywatelskiej.
Źródło: zbiory własne autora.
31
Fotografia nr 3
Budynek byłego Powiatowego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego we Włodawie
w latach 1944-1956. Zdjęcie z początku lat 90-tych.
Źródło: zbiory własne autora.
32
Fotografia nr 4
W budynku po byłym Powiatowym Urzędzie Bezpieczeństwa Publicznego we
Włodawie do dnia dzisiejszego mieści się Komenda Powiatowa Policji.
Zdjęcie przedstawia stan obecny.
Źródło: zbiory własne autora.
33
Fotografia nr 5
Budynek, w którym po lipcu 1944 roku mieściła się Komenda Powiatowa Milicji
Obywatelskiej we Włodawie. Zdjęcie z lat 80-tych.
Źródło: zbiory Towarzystwa Przyjaciół Ziemi Włodawskiej.
34
Na dzień kontroli w urzędzie nie dokonano jeszcze podziału obowiązków, a jedynie
podzielono tylko pobieżnie pracowników na dwie grupy: sekcję operatywną, po linii
wywiadu, i sekcję śledczą. Mimo tych trudności raport podawał dość ciekawą informację
na temat agentury - urząd miał mieć zwerbowanych 10 agentów i aż 320 informatorów.
Zapewne powyższe trudności wpłynęły również na to, że inspektor zarzucał brak planów
pracy oraz raportów z codziennej działalności. Mimo tych wszystkich niedociągnięć,
zdaniem oficera WUBP, kierownik PUBP we Włodawie był odpowiednim człowiekiem na
odpowiednim stanowisku. Złą opinię wystawił natomiast jego zastępcy Bronisławowi
Pajączkowskiemu, któremu zarzucił, że zbyt często nadużywał alkoholu. Inspektor pisał:
Kierownik urzędu Kaliszczuk jest odpowiednim człowiekiem na to stanowisko, tylko
chwilowo z powodu złamanej nogi nie może wszystkiego ogarnąć i dopilnować. Zastępca
jego jest człowiekiem nieodpowiednim na stanowisko kierownika kontrwywiadu, przede
wszystkim zbyt często lubi zaglądać do kieliszka, a to jest niepożądane w tym rodzaju
pracy90.
Można przypuszczać, że również nie bez wpływu na ocenę inspektora była opinia
samego kierownika PUBP we Włodawie, który już 22 IX 1944 r. złożył na swojego
zastępcę donos do WUBP w Lublinie. Włodzimierz Kaliszczuk informował w nim
przełożonych o ucieczce 18 IX 1944 r. sekretarza PUBP Alfonsa Dudkiewicza
pochodzącego z Załucza Starego, który według niego miał w czasie okupacji
współpracować z Niemcami w walce z sowiecką partyzantką i znęcać się nad ludnością
cywilną, a do pracy w PUBP został skierowany przez Stefana Kowalewskiego91, członka
Powiatowej Rady Narodowej, a w czasie wojny dowódcę oddziału AK w pow.
90 AIPN Lu, 055/2, Raport inspektora Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Lublinie
z kontroli w Powiatowym Urzędzie Bezpieczeństwa Publicznego we Włodawie, k. 6-7; Rok pierwszy...,
s. 268-269.
91 Stefan Kowalewski ps. „Świerk”, ur. w 1919 r. w Lejnie (pow. włodawski), w rodzinie chłopskiej,
podoficer rezerwy piechoty, kapral. W 1941 r. wstąpił do Narodowej Organizacji Wojskowej, a po akcji
scaleniowej został członkiem AK. Pełnił funkcję dowódcy drużyny w Lejnie. Był organizatorem
i dowódcą bojówki rejonowej, na bazie której w marcu 1944 r. utworzył lotny oddział partyzancki AK,
który komenda obwodu przydzieliła do radzieckiego zgrupowania mjr. „Stiepa” jako grupę łącznikową
pomiędzy obu dowództwami. W czerwcu 1944 r. oddział „Świerka” włączono w skład batalionu
Bolesława Flisiuka „Jaremy”, a on sam został dowódcą plutonu w kompanii ppor. Stanisława
Parzebuckiego „Marsa”. Utrzymywał kontakt z czołowymi działaczami PPR i AL. Wiosną 1944 r.
wybrano go członkiem prezydium konspiracyjnej Powiatowej Rady Narodowej we Włodawie. Po
wkroczeniu Sowietów pracował początkowo w PRN we Włodawie i z jej ramienia uczestniczył
w pierwszym jawnym posiedzeniu WRN w Lublinie, później służył w milicji, a w grudniu 1944 r. wstąpił
do Wojska Polskiego. W międzyczasie trzykrotnie aresztowano go za przynależność do AK. W 1945 r.
rozpoczął w Łodzi studia rolnicze, które ukończył w Olsztynie. Później pracował w instytucjach
rolniczych. Mieszka w Warszawie (I. Caban, Ludzie lubelskiego Okręgu Armii Krajowej, Lublin 1995,
s. 90-91; I. Caban, Oddziały..., s. 70-73).
35
włodawskim. W tym kontekście donosił, że na pewno, jak się okazuje, uciekł też zastępca
kierownika, Pajączkowski, [...] też widocznie jest akowcem, bo 20-go września pojechał do
gminy Wola Wereszczyńska i po dziś dzień nie wrócił. Pajączkowski po aresztowaniu
Liszaka92 i Kowalewskiego, z którymi on [Pajączkowski] jako akowiec był w ścisłej
łączności, dało się to faktycznie zauważyć, że jest członkiem A.K. pomimo to, że się
skrywał93.
Inspektor podniósł również w raporcie zastrzeżenia co do stanu siedziby PUBP we
Włodawie. Pisał, że budynek nie nadaje się na urząd, pokoje są przechodnie i jest ich zbyt
mało. Brakowało większego pomieszczenia dla zatrzymanych. Inspektor WUBP
proponował rozwiązać problem przenosząc PUBP do bożnicy żydowskiej, która była
nieużywana, miała zakratowane okna, a jednocześnie pokoje, w których mogliby pracować
oficerowie śledczy. Innym problemem był brak materiałów piśmiennych, a przede
wszystkim papieru, oraz niedostatek uzbrojenia i umundurowania94.
Na podstawie raportu kierownika PUBP we Włodawie z dnia 30 XI 1944 r.
skierowanego do WUBP w Lublinie, można wnioskować, że kontrola częściowo odniosła
zamierzony skutek. W raporcie tym ppor. Kaliszczuk informował przełożonych
o zmianach personalnych, które wprowadzono, a które objęły przydziały pracowników do
PUBP we Włodawie i jego oddziału – MUBP w Parczewie oraz wyznaczenie
funkcjonariuszy UBP skierowanych do Gminnych Posterunków Milicji Obywatelskiej
w powiecie włodawskim95. Dokonano również podziału na poszczególne sekcje
i wyznaczono ich kierowników, którymi zostali: Sekcja IV – Adam Tylimoniuk, Sekcja VII
– Piotr Stelmaszuk i Sekcja VIII – Andrzej Kliza. Kierownikiem Wydziału Personalnego
PUBP został Mikołaj Joszczuk. Funkcjonariuszom przydzielono w ramach poszczególnych
sekcji stanowiska operacyjne wywiadowców, a także mianowano pracowników (tzw.
referentów gminnych) komórek UB w dwóch gminach (brak informacji w jakich), których
kierownikami zostali Grzegorz Mistrzuk i Jan Pojmaj96.
92 Liszak, który był sekretarzem starosty powiatowego K. Markiewicza, był oskarżany przez I sekretarza KP
PPR Pawła Kosobuckiego i członka egzekutywy KP PPR Mikołaja Nazaruka o współpracę z Niemcami,
najprawdopodobniej w celu skompromitowania starosty (AIPN Lu, 043/1, Doniesienia, protokół
przesłuchania oraz koresp. dot: napadów i zabójstw. Doniesienia, raporty, informacje dot: działalności czł.
org. „AK” po wyzwoleniu, k. 22-25).
93 AIPN Lu, 043/1, Doniesienia, protokół przesłuchania oraz koresp. dot: napadów i zabójstw. Doniesienia,
raporty, informacje dot: działalności czł. org. „AK” po wyzwoleniu, k. 28-29.
94 Rok pierwszy..., s. 270.
95 AIPN Lu, 029/2, Etaty WUBP i PUBP oraz wyciągi z rozkazów i listy pracowników zatwierdzonych,
k. 85.
96 Ibidem, k. 86.
36
Jak już wspomniano, na początku swojej działalności PUBP we Włodawie
podporządkowany był kierownikowi WUBP w Lublinie, natomiast organizacyjnie
Powiatowej Radzie Narodowej. Jeszcze w pierwszym kwartale 1945 r. w PUBP we
Włodawie posługiwano się pieczęcią główną o treści: „Powiatowy Urząd Bezpieczeństwa
Publicznego przy Powiatowej Radzie Narodowej we Włodawie”97.
Wiadomo jednak, że współpraca z władzami administracyjnymi Włodawy,
a szczególnie ze starostą Markiewiczem, nie układała się tak jakby życzyli sobie tego
kierownicy miejscowego PUBP, którzy skarżyli się przełożonym w Lublinie, że starosta
nie traktuje „bezpieczniaków” zbyt poważnie [zachowano pisownię oryginału]:
Po naszym kilka krotnym zwróceniu się do ob[ywatela] starosty Markiewicza ażeby
współpracował, on odwrotnie stara się nas unikać, chociaż moglibyśmy ściśle
współpracować. Po naszym prośbam w odnoszeniu [odnośnie] samochodu, żeby wyjechać
na ważne operacyjne zadanie, [...] maszyna która w większości stoi bez użytku,
kategorycznie odmawia, rachując [uważając] wogóle nasz aparat za jakąś przylepkę98.
W świetle raportów problem transportu we włodawskim urzędzie jawił się na tyle
poważnie, że utrudniał wykonywanie powierzonych zadań. 19 grudnia 1944 r. kierownik
PUBP tak pisał o sytuacji podległej mu jednostki:
Skutecznej walki, tak jak ona powinna być rychło przeprowadzona [nie można
prowadzić], po pierwsze, że nie mamy żadnej komunikacji szybkiej, jak np. samochodu,
wyjeżdżamy tylko konno, a konno to się traci czas, nie tak rychło się zajedzie
i przeprowadzi operację, jak to wymaga chwila obecna99.
Oprócz próśb kierowanych do WUBP, zwracano się również o pomoc do wojska
stacjonującego we Włodawie, jednak żołnierze również nie byli chętni do współpracy.
W raporcie z 29 XII 1944 r. ppor. Kaliszczuk pisał:
Ażeby błyskawicznie unieszkodliwić wroga, musimy mieć jakieś środki lokomocji.
Środki lokomocji mamy te, że obijamy progi do dowództwa 21-go pułku zapasowego, do
drugie[j] Art. Dyw. i to już powiedzieli, że więcej nam pomocy nie udzielą, ponieważ
jesteśmy tak poważną instytucją, że nam powinni udzielić przydział samochodu.[...] Więc
zwracamy się do Ob. ppłk. Szota o wydanie zarządzenia, przydział nam maszyny na pow.
Włodawski, co jest koniecznością w pracy operacyjnej na terenie tak rozległym
97 AIPN Lu, 037/5, Raporty sytuacyjne dot. sytuacji politycznej na terenie powiatu PUBP Włodawa, k. 4.
98 AIPN Lu, 037/2, Okresowe raporty sprawozdawcze i pisma dot. osób zatrzymanych, k. 10.
99 AIPN Lu, 037/2, Okresowe raporty sprawozdawcze i pisma dot. osób zatrzymanych, k. 12.
37
i rozrzuconym dochodząc do 80 km. co wymaga szybkiego poruszania się w naszej pracy
a bez tego traci się cały efekt walki z przestępczymi elementami akowskimi100.
Nie tylko transport był utrapieniem nowo formującego się „miecza i tarczy
komunizmu”. Kierownik PUBP na powiat Lublin Wacław Zając pisał w swoim
sprawozdaniu do WUBP z 19 XII 1944 r. o rażących brakach w umundurowaniu
i uzbrojeniu funkcjonariuszy UB:
Najbardziej dotkliwie odczuwamy brak umundurowania. [...] Bardzo często przy
wysyłaniu ludzi w teren napotykamy na trudności z odzieżą, ludzie są oberwani, nieraz bez
bielizny, albo w płaszczach sowieckich. [...] Brak jest szczególnie krótkiej broni. Nieraz
wysyła się wywiadowców bez broni, albo w cywilnym ubraniu101.
Lektura dokumentów wytworzonych przez resort bezpieczeństwa w tamtym okresie
pozwala stwierdzić, że podobne problemy występowały we wszystkich PUBP w woj.
lubelskim. We Włodawie brak umundurowania powodował m.in. lekceważenie
funkcjonariuszy PUBP nie tylko przez władze lokalne czy wojsko, ale nawet przez część
społeczeństwa. We wspomnianym wcześniej raporcie ppor. Kaliszczuka możemy
przeczytać:
Druga sprawa to jest umundurowanie, ludzie chodzą w swojej roboty ubraniach,
a to nie jest wygląd, jaki powinniśmy mieć i jak podejść do ludzi z wyższym
wykształceniem, on od razu powie, że to są chamy, jak to miało już miejsce”102.
Z innymi problemami powiatowych urzędów bezpieczeństwa możemy zapoznać się
w sprawozdaniu inspektora WUBP za okres do 31 grudnia 1944 r., w którym pisał:
Pracownicy urzędów bezpieczeństwa mimo znikomego wykształcenia,
niefachowości, braku instruktażu i podręczników, starali się zniszczyć wrogi element [...].
Początkowo praca w powiatowych urzędach bezpieczeństwa stała na bardzo niskim
poziomie. [...] Największe trudności przedstawiało dochodzenie i śledztwo, gdyż ludzie
mało wykształceni lub niemający nigdy styczności z prawem nie orientowali się w zawiłych
kwestiach prawniczych i nie znali sposobów i techniki prowadzenia dochodzenia
i śledztwa103.
Według tego samego sprawozdania w PUBP we Włodawie zatrudnionych było
100 Ibidem, k. 15.
101 AIPN Lu, 055/1, Sprawozdania, meldunki i raporty sytuacyjne, wykazy osób aresztowanych oraz
protokół z odprawy kierowników z PUBP w Lublinie, k. 13.
102 AIPN Lu, 037/2, Okresowe raporty sprawozdawcze i pisma dot. osób zatrzymanych, k. 13.
103 AIPN Lu, 055/1, Sprawozdania, meldunki i raporty sytuacyjne, wykazy osób aresztowanych oraz
protokół z odprawy kierowników z PUBP w Lublinie, k. 51-52.
38
50 pracowników, a urząd posiadał 28 agentów i 30 informatorów. Do 31 XII 1944 r.
przeprowadzono 264 aresztowania, a w areszcie przebywało 90 więźniów104.
Powyższe dane budzą jednak pewne wątpliwości, jeżeli porównamy je ze
statystyką zatrudnionych na dzień 6 stycznia 1945 r. W urzędzie pracowało wtedy
30 pracowników (wraz z ochroną), z czego 20 posiadało zatwierdzenie. Podano również,
że posiadano na stanie 53 agentów (29 w mieście i 24 w powiecie) i około 300
informatorów105.
W lutym 1945 r. w Ministerstwie Bezpieczeństwa Publicznego przystąpiono do
wprowadzania zmian w strukturze organizacyjnej aparatu bezpieczeństwa. Starano się
w ten sposób dostosować ją do warunków pracy z siecią agenturalną, która pozwoliłaby
dotrzeć do wszystkich środowisk wrogich komunistom. Szefowie WUBP otrzymali
polecenie przebudowy podległych sobie urzędów, a co za tym idzie również struktury
organizacyjnej w urzędach powiatowych106.
W raporcie z 20 lutego 1945 r. kierownik PUBP we Włodawie zawarł zestawienie
z przydziałem pracowników do poszczególnych sekcji. Wynika z niego, że zatrudnionych
w urzędzie było 58 osób, w tym 16 funkcjonariuszy zostało zatwierdzonych do pracy
w poszczególnych sekcjach (Sekcja I - 1, Sekcja II - 1, Sekcja IV - 2, Sekcja VII - 3,
pracownicy gminni - 5, pracownicy biurowi - 4), 39 bez zatwierdzenia (Sekcja II - 1,
Sekcja IV - 6, Sekcja VII - 1, ochrona - 4, pracownicy gminni - 21, pracownicy biurowi -
4, obsługa - 1, szofer - 1)107.
Powstanie 28 lipca 1945 r. Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej, w skład
którego wszedł były premier rządu polskiego w Londynie Stanisław Mikołajczyk, dało
bezpiece nowy impuls do przeprowadzenia kolejnych zmian organizacyjnych
i strukturalnych. Niebagatelny wpływ na przebieg kolejnej reorganizacji aparatu
bezpieczeństwa miało zakończenie wojny i ustąpienie zasadniczej części Armii Czerwonej
z Polski. Zmiany w terenie rozpoczęto jesienią 1945 r. Generalnie przyjęto zasadę, że
struktury organizacyjne MBP (departamenty) znajdują odwzorowanie w wydziałach
WUBP, a te następnie w referatach PUBP. Jednakże w rzeczywistości nie było potrzeby
odzwierciedlania wielu spośród ustanowionych pionów, tak w przypadku poziomu
104 Ibidem, k. 53.
105 AIPN Lu, 055/6, Akta Wydziału Ogólnego WUBP w Lublinie, k. 60; Rok pierwszy..., s. 348.
106 D. Iwaneczko, op. cit., s. 23.
107 AIPN Lu, 037/6, Sprawozdania dekadowe Sekcji I, II, III, IV, V, VI, VIII, ag. operacyjne, wykazy czł.
nie[le]g. Org. AK NSZ UPA, innych aktów terrorystycznych, koncentracji band i napadów rabunkowo –
terrorystycznych PUBP Włodawa, k. 209; S. Poleszak, op. cit., s. 76.
39
wojewódzkiego, jak i powiatowego. Jeszcze wcześniej, w kwietniu 1945 r. utworzono,
podległy Departamentowi I MBP Wydział do Walki z Bandytyzmem. Na poziomie
powiatów przystąpiono do tworzenia sekcji do walki z bandytyzmem. Zadaniem tego
pionu było zwalczanie wszelkiego podziemia zbrojnego108.
Poziom zatrudnienia we włodawskiej bezpiece systematycznie rósł i w połowie
sierpnia 1945 r. osiągnął stan 85 pracowników (w tym 50 zatwierdzonych)109. Jesienią
1945 r. nastąpiła kolejna reorganizacja, polegająca na utworzeniu w PUBP
kilkuosobowych referatów oznaczonych numerem I, zajmujących się całością spraw
operacyjnych w zakresie tzw. kontrwywiadu. Referat taki podzielony został na sekcje,
które w PUBP Włodawa zajmowały się: sekcja I – rozpracowaniem osób
współpracujących z Niemcami w czasie wojny110, sekcja II – odpowiadająca za zwalczanie
nielegalnych organizacji111, sekcja III – zajmująca się legalnymi i nielegalnymi partiami
politycznymi, masowymi organizacjami, duchowieństwem i inteligencją112, sekcja VIII –
śledcza113. Od listopada 1944 r., jako oddział PUBP we Włodawie, działał też MUBP
w Parczewie114. W sprawozdaniu z 18 kwietnia 1945 r. podano, że jego kierownikiem
został mianowany Piotr Stelmaszczuk115, wcześniej kierownik Sekcji VII PUBP
Włodawa116. W parczewskim urzędzie zatrudnionych było wówczas 12 funkcjonariuszy,
którzy prowadzili własną pracę operacyjną w oparciu o sieć agenturalną składającą się
z 6 agentów i 23 informatorów117.
W 1946 r. ukształtowana została organizacja terenowego aparatu bezpieczeństwa.
Dodatkowo ochroną gospodarki zajmowała się w PUBP Włodawa Sekcja IV, a Sekcja VI
108 D. Iwaneczko, op. cit., s. 24.
109 AIPN Lu, 055/6, Akta Wydziału Ogólnego WUBP w Lublinie, k. 50; Rok pierwszy..., s. 377.
110 AIPN Lu, 037/6, Sprawozdania dekadowe Sekcji I, II, III, IV, V, VI, VIII, ag. operacyjne, wykazy czł.
nie[le]g. Org. AK NSZ UPA, innych aktów terrorystycznych, koncentracji band i napadów rabunkowo –
terrorystycznych PUBP Włodawa, k. 5, 52.
111 Ibidem, k. 62.
112 Ibidem, k. 95.
113 Ibidem, k. 143.
114 AIPN Lu, 029/2, Etaty WUBP i PUBP oraz wyciągi z rozkazów i listy pracowników zatwierdzonych,
k. 85.
115 W sprawozdaniu za okres 27 VI–7 VII 1945 r. znajduje się informacja, że kierownikiem UBP
w Parczewie był w tym czasie Włodzimierz Atłasiuk (AIPN Lu, 037/6, Sprawozdania dekadowe Sekcji I,
II, III, IV, V, VI, VIII, ag. operacyjne, wykazy czł. nie[le]g. Org. AK NSZ UPA, innych aktów
terrorystycznych, koncentracji band i napadów rabunkowo – terrorystycznych PUBP Włodawa, k. 198).
116 AIPN Lu, 037/6, Sprawozdania dekadowe Sekcji I, II, III, IV, V, VI, VIII, ag. operacyjne, wykazy czł.
nie[le]g. Org. AK NSZ UPA, innych aktów terrorystycznych, koncentracji band i napadów rabunkowo –
terrorystycznych PUBP Włodawa, k. 227; S. Poleszak, op. cit., s. 76.
117 AIPN Lu, 037/6, Sprawozdania dekadowe Sekcji I, II, III, IV, V, VI, VIII, ag. operacyjne, wykazy czł.
nie[le]g. Org. AK NSZ UPA, innych aktów terrorystycznych, koncentracji band i napadów rabunkowo –
terrorystycznych PUBP Włodawa, k. 227.
40
odpowiedzialna była za pocztę, transport drogowy i radiowęzeł118.
Sieć agenturalna PUBP we Włodawie rozrastała się przez całe pierwsze półrocze
1945 r. W sprawozdaniu za okres 31 marca - 7 kwietnia 1945 r. podano, że liczyła
1 rezydenta, 91 agentów i 507 informatorów119, natomiast w sprawozdaniu za okres 7-17
czerwca 1945 r. jej stan miał wynosić 2 rezydentów, 120 agentów i 601 informatorów120.
Z kolei w protokole odprawy z połowy sierpnia 1945 r. podano tylko liczbę
agentów, których miało być 145121, jednak w ostatnim z przywoływanych sprawozdań
przesłanym do WUBP obok danych o agenturze, prawdopodobnie funkcjonariusz WUBP
w Lublinie sporządził dopisek „lipa”, co miało poddawać w wątpliwość wiarygodność
informacji w nim zawartych.
Podobne zarzuty, ale już w formie oficjalnej, przedstawił kierownikowi PUBP we
Włodawie kpt. Wróblewski, kierownik I Wydziału WUBP w Lublinie. W piśmie z 18 VI
1945 r. wytykał on, że stan sieci agenturalnej PUBP Włodawa podawany w sprawozdaniu
dekadowym z 7 VI 1945 r. jest liczony na 604 osoby, a w rzeczywistości wynosi 149
agentów (wliczając oddział w Parczewie), co stwierdziła komisja WUBP w dniu 13 VI
1945 r. Ponadto zarzucił podawanie nieprawdziwych danych jeżeli chodzi o liczbę spraw
agenturalno - poszukiwawczych, ewidencyjnych, grupowych, których miało być razem
kilkanaście, a w rzeczywistości – co również potwierdziła komisja WUBP – nie było
prowadzone w tym okresie ani jedno rozpracowanie agenturalne. Kpt. Wróblewski zalecił
przesyłanie sprawozdań dekadowych w nowej formie, kategorycznie nakazał podawanie
faktycznego stanu agentury, a odpowiedzialnością za wykonanie zaleceń pokontrolnych
obarczył kierownika PUBP Kaliszczuka122.
Ze sprawozdania za okres od 17 do 27 kwietnia 1945 r. możemy się dowiedzieć
w jakich grupach społeczeństwa włodawski PUBP posiadał agenturę i w jakiej ilości.
Wśród leśników posiadano jednego agenta, wśród inteligencji - 33, chłopów – 63, zaś
wśród członków AK – 12123.
118 AIPN Lu, 037/12, Sprawozdania dekadowe Sekcji I, II, III, IV, VI, VIII Śledczej i WzB UB we
Włodawie, k. 81-81v.
119 AIPN Lu, 037/6, Sprawozdania dekadowe Sekcji I, II, III, IV, V, VI, VIII, ag. operacyjne, wykazy czł.
nie[le]g. Org. AK NSZ UPA, innych aktów terrorystycznych, koncentracji band i napadów rabunkowo –
terrorystycznych PUBP Włodawa, k. 155; S. Poleszak, op. cit., s. 76.
120 Ibidem, k. 187; S. Poleszak, op. cit., s. 76.
121 AIPN Lu, 055/6, Akta Wydziału Ogólnego WUBP w Lublinie, k. 51; Rok pierwszy..., s. 377.
122 AIPN Lu, 037/6, Sprawozdania dekadowe Sekcji I, II, III, IV, V, VI, VIII, ag. operacyjne, wykazy czł.
nie[le]g. Org. AK NSZ UPA, innych aktów terrorystycznych, koncentracji band i napadów rabunkowo –
terrorystycznych PUBP Włodawa, k. 190.
123 Ibidem, k. 166.
41
W kolejnym sprawozdaniu za okres 7-17 maja 1945 r. kierownik PUBP podaje
wykaz broni i amunicji znajdującej się na stanie podległej mu jednostki: K.B. - 45 (plus
3000 szt. amunicji), PPSz – 31 (plus 2000 amunicji), RKM Diektariowa – 1, pistolety TT –
10, Nagany – 6. Podano tam również ilość sortów mundurowych: 10 kompletów
umundurowania, materiału na 15 kompletów, 30 par butów.
Zwiększył się również stan pojazdów w jakie wyposażono włodawski UB,
a mianowicie przybył jeden samochód firmy Ford, wysłany przez WUBP w Lublinie124.
W sprawozdaniu z 6 IV 1945 r. ppor. Kaliszczuk informował, że PUBP we Włodawie
rozporządza samochodem półciężarowym firmy Mercedes Bęc [Benz], 1 motocykl
amerykański, 1 koń, 1 wóz. Rowerów nie ma125.
W kolejnych tygodniach systematycznie uzupełniano broń, amunicję
i umundurowanie. W okresie 27 VI – 7 VII 1945 r. otrzymano z WUBP 150 granatów,
4000 szt. amunicji do PPSz, 2000 szt. do KB, 10 całkowitych kompletów umundurowania,
10 prześcieradeł, 10 sienników, 10 wsyp, 10 czapek i 10 koców126.
Jednak nie zawsze zaopatrzenie „powiatówek” funkcjonowało zadowalająco.
Początkowo funkcjonariusze nie otrzymywali przydziałów żywnościowych, a jednym
z głównych źródeł zaopatrzenia były rabunki i rekwizycje prowadzone podczas pacyfikacji
terenu i przeprowadzanych tam aresztowań. Problem stał się na tyle poważny, że
kierownik WUBP w Lublinie kpt. Teodor Duda wydał 3 X 1944 r. rozkaz nr 12, który
nakazywał:
Z dniem 1 października 1944 r. zabrania się Powiatowym Urzędom Bezpieczeństwa
Publicznego w woj. lubelskim rozdzielanie czy rozsprzedawanie z konfiskaty produktów,
rzeczy i t.p. Wszystkie skonfiskowane rzeczy wraz z protokółami rewizji należy przesyłać do
Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Lublinie127.
Z biegiem czasu aprowizacja zaczęła funkcjonować na tyle zadowalająco, że
kierownik włodawskiego PUBP mógł pisać w raportach, iż moralny stan pracowników
PUBP we Włodawie jest dobry, z wielkim zapałem i poświęceniem oddają się pracy dla
dobra i przyszłości Demokratycznego Państwa Polskiego128 lub bardziej lakonicznie, że
124 Ibidem, k. 176.
125 Ibidem, k. 156.
126 Ibidem, k. 197.
127 AIPN Lu, 029/3, Oryginały i wyciągi rozkazów organizacyjnych i personalnych WUBP w Lublinie za
rok 1944, k. 1.
128 AIPN Lu, 037/6, Sprawozdania dekadowe Sekcji I, II, III, IV, V, VI, VIII, ag. operacyjne, wykazy czł.
nie[le]g. Org. AK NSZ UPA, innych aktów terrorystycznych, koncentracji band i napadów rabunkowo –
terrorystycznych PUBP Włodawa, k. 186.

Post autor: **Artur Rogóż** » 16 wrz 2010, 03:56

42
pracownicy [...] w dalszym ciągu w swej uciążliwej pracy nie zaprzestają [ustają],
zwycięsko bijąc akowskie bandy129.
Tego samego nie mógł już kierownik urzędu zameldować o współpracy z władzami
lokalnymi. W raportach dekadowych z I i II kwartału 1945 r. pisano, że stosunek władz
miejscowych do Urzędu Bezpieczeństwa jest zły i nie ma żadnej współpracy.
Administracja lokalna nieprzychylnie odnosiła się również wobec ludzi sprzyjającym
komunistom130.
Zmiana na stanowisku szefa PUBP we Włodawie nastąpiła 15 listopada 1945 r.,
kiedy to odwołano dotychczasowego kierownika ppor. Włodzimierza Kaliszczuka, a jego
obowiązki, jako p.o. kierownika urzędu, pełnił dotychczasowy kierownik Sekcji 4 chor.
Adam Tylimoniuk, który sprawował tę funkcję do 31 XII 1945 r. Od 1 stycznia 1946 r. do
31 maja 1948 r. kierownikiem PUBP we Włodawie był ppor. Mikołaj Oleksa131, zaś
obowiązki zastępcy kierownika przejął od 12 I 1946 r. wspomniany chor. Adam
Tylimoniuk, który funkcję tę sprawował do 31 VII 1947 r132.
Przez cały 1946 r. włodawski PUBP borykał się z trudnościami personalnymi.
We wszystkich sprawozdaniach dekadowych przesyłanych przez kierownika urzędu do
WUBP w Lublinie, wykazywano braki w obsadzie etatów. Jeszcze w sprawozdaniu
z 28 XII 1946 r. na 77 przewidzianych etatów personalnych (w tym 6 kontraktowych),
M. Oleksa informował, że zatrudnionych jest 46 osób, w tym pracowników kontraktowych
- 4, etatowych - 39 , w tym niezatwierdzonych - 3. Wykazywano brak 2 oficerów
129 Ibidem, k. 172.
130 Ibidem, k. 155.
131 Mikołaj Oleksa (1911-1989), ppor./mjr UBP, ppłk MO, nr. w Ostrowie (pow. Chełm), narodowość
ukraińska, pochodzenie chłopskie, bezwyznaniowiec, skończył sześć klas szkoły powszechnej, kołodziej,
członek KPZU, KPP, PPR, PZPR. Aresztowany w 1936 r. i skazany na cztery lata więzienia za
działalność komunistyczną. W czasie okupacji niemieckiej partyzant AL, ps. „Zbyszek”, „Bynio”, oficer
żywnościowy oddziału. W UBP od 1 IX 1944 do 31 I 1971 r.; od 1 IX 1944 r. funkcjonariusz PUBP
w Krasnymstawie; następnie kierownik Sekcji 7; od grudnia 1944 r. kierownik PUBP w Krasnymstawie;
od 1 IV 1945 r. kierownik PUBP w Hrubieszowie; od 1 I 1946 r. kierownik PUBP we Włodawie; od 1 VI
1948 r. szef PUBP w Puławach; od 1 V 1950 r. naczelnik Wydziału V WUBP w Lublinie; od 1 XII 1950 r.
naczelnik Wydziału „A”; od 1 II 1954 r. na etacie grupy politycznej; od 1 IV 1955 r. inspektor
Inspektoratu Kierownictwa Wojewódzkiego Urzędu ds. Bezpieczeństwa Publicznego w Lublinie; od
1 I 1957 r. kierownik Sekcji 1. Wydziału Ewidencji Operacyjnej KW MO w Lublinie; od 1 I 1960 r.
naczelnik Wydziału Ewidencji; od 15 VII 1960 r. naczelnik Wydziału „C”. Zmarł w Lublinie (AIPN Lu,
028/2044, Akta osobowe Mikołaja Oleksy, Rok pierwszy..., s. 370).
132 Po odejściu ze stanowiska M. Oleksy, funkcję kierownika PUBP we Włodawie do końca 1956 roku
pełniło jeszcze sześciu funkcjonariuszy. Byli to następujący oficerowie: kpt./mjr Mikołaj Krut
s. Antoniego (p.o. 01.06.1948–29.09.1950); ppor. Jan Mackiewicz s. Mateusza (01.10.1950–16.06.1951);
por. Tadeusz Odrobina s. Józefa (20.06.1951– 01.03.1952); ppor./por. Antoni Adamus s. Józefa
(01.03.1952–14.02.1953); por. Stefan Czubińcki s. Ludwika (15.02.1953–30.12.1953); kpt. Wacław
Marian Smołuch s. Wacława (31.09.1954–31.12.1956) (Aparat bezpieczeństwa w Polsce. Kadra
kierownicza, tom I, 1944-1956, red. K. Szwagrzyk, Warszawa 2005, s. 286-287).
43
śledczych, 5 st. referentów, 13 referentów, 1 referenta ewidencji operacyjnej,
6 wartowników, 1 buchaltera, 1 szofera i 2 pracowników kontraktowych133.
Zła sława urzędów bezpieczeństwa, będąca m.in. zasługą działalności
propagandowej podziemia obliczonej na zdyskredytowanie bezpieki jako organu
niepolskiego, podporządkowanego NKWD, odstraszała wielu kandydatów do tej służby.
Jednak przede wszystkim największy wpływ na taki stan rzeczy miała duża aktywność
oddziałów partyzanckich polskiego i ukraińskiego podziemia, które prowadziły
bezwzględną walkę w głównej mierze z funkcjonariuszami UBP.
W kwietniu 1946 r. Mikołaj Oleksa skierował apel do przedstawicieli bloku
demokratycznego o delegowanie swoich członków do służby w organach bezpieczeństwa,
który jednak nie wzbudził żadnego zainteresowania. Jak pisał sekretarz powiatowy
włodawskiego PPR, wśród liczącej 700 członków PPR nie ma nikogo, kto chciałby
wykonywać niebezpieczne obowiązki funkcjonariuszy UBP134.
Mimo wszystkich wymienionych wyżej problemów, które ograniczały
zaangażowanie PUBP we Włodawie w represjonowanie społeczeństwa, nie mogły one
jednak całkowicie sparaliżować jego działalności, tym bardziej, że nieocenioną pomoc
okazywały sowieckie organa bezpieczeństwa. Brak agentury, wykwalifikowanych kadr
i samodzielności działania powodował, że funkcjonariusze włodawskiego UB wykonywali
w początkowym okresie funkcje pomocnicze aresztując tych, których wskazywało
NKWD, uczestniczyli w obławach przez nich organizowanych lub weryfikowali
i uszczegóławiali informacje już posiadane przez Sowietów. W miarę upływu czasu
i zdobywania doświadczenia działania operacyjne stawały się coraz lepiej zorganizowane
i dopracowane, a w połączeniu z usankcjonowanym terrorem i bezkarnością pozwoliły im
osiągać coraz lepsze wyniki w tłamszeniu wszelkiego oporu polskiego społeczeństwa.
W latach 1944-1947 szczególne miejsce wśród wielu innych zadań postawionych
przed funkcjonariuszami UBP zajmowała walka z podziemiem niepodległościowym oraz,
w zależności od specyfiki terenu - ukraińskim. Pomimo, że propaganda komunistyczna
twierdziła, iż podstawowym zadaniem resortu jest likwidacja wszelkiego rodzaju agentury,
współpracowników i kolaborantów hitlerowskich, funkcjonariusze bezpieki od pierwszych
dni znali prawdziwe priorytety135. Do ogłoszenia ustawy amnestyjnej z 22 lutego 1947 r.
133 AIPN Lu 037/11, Sprawozdania szefa PUBP we Włodawie, k. 104.
134 D. Smolarek, op. cit. s. 103-104.
135 T. Danilecki, M. Zwolski, op. cit., s. 53.
44
oraz będącego jej efektem „rozładowania” lasów i ujawnienia się struktur podziemnych,
była to przede wszystkim całkowita likwidacja zbrojnego oporu przeciwko władzy
komunistów, czemu służyć miała większość działań operacyjnych i agenturalnych
podejmowanych przez UBP w omawianym okresie.
45
Fotografia nr 6
Włodzimierz Kaliszczuk, w okresie od 14 IX 1944 do 15 XI 1945 roku
kierownik PUBP we Włodawie.
Źródło: Twarze lubelskiej bezpieki. Katalog wystawy przygotowanej przez IPN O/Lublin,
Lublin 2007.
46
Fotografia nr 7
Bronisław Pajączkowski, w okresie od 5 IX 1944 do 12 I 1945 roku zastępca
kierownika PUBP we Włodawie. Zdjęcie przedwojenne.
Źródło: zbiory własne autora.
47
Fotografia nr 8
Mikołaj Oleksa, kierownik PUBP we Włodawie w okresie
od 1 I 1946 do 31 V 1948 roku.
Źródło: „Zwyczajny” resort. Studia o aparacie bezpieczeństwa 1944-1956,
red. K. Krajewski, T. Łabuszewski, Warszawa 2005.
48
Fotografia nr 9
Mikołaj Krut, od 1 VI 1948 do 29 IX 1950 roku zastępca i p.o. szefa
PUBP we Włodawie.
Źródło: „Zwyczajny” resort. Studia o aparacie bezpieczeństwa 1944-1956,
red. K. Krajewski, T. Łabuszewski, Warszawa 2005.
49
Rozdział IV
Działania operacyjne PUBP we Włodawie wobec polskiego podziemia
niepodległościowego w okresie sierpień 1944 - kwiecień 1947
W powiecie włodawskim dość wcześnie, bo już od początku 1944 r., Sowieci
wspierani przez polskich komunistów rozpoczęli rozpracowywanie i likwidację członków
podziemia niepodległościowego, którzy mogliby w przyszłości stanowić zarzewie oporu
przeciwko ich panowaniu. 23 lutego 1944 roku we wsi Załucze Stare (pow. Włodawa)
zostali zamordowani przez sowieckich partyzantów pod dowództwem Wołodimira
Mojsenko ps. „Wołodia”, ze zgrupowania płk. Iwana Banowa „Czornego”, komendant
Obwodu AK Włodawa kpt. Józef Millert „Sęp”, jego adiutant ppor. rez. Józef Majewski
„Jotem” i żołnierz ochrony st. strzelec Józef Pasoń „Słowik”136.
3 marca 1944 roku został zabity na terenie lasów parczewskich ppor. Dominik
Bolesta „Abisyńczyk”, który pełnił funkcję kwatermistrza Obwodu AK Włodawa.
Prawdopodobnie został rozstrzelany na terenie wsi Bójki przez partyzantkę sowiecką,
również ze zgrupowania płk. Banowa137.
Wcześniej, bo 12 marca 1944 r., żołnierze Obwodu AK Włodawa z 7 pp Leg.
I komp. por. „Ludwika” z oddziału „Nadbużanka”, w Załuczu Starym zostali zaatakowani
przez Korpus Lenkina 1 Ukraińskiej Dywizji Partyzanckiej Sidora Kowpaka. W starciu
poległo 7 partyzantów AK138.
Na początku czerwca (9/10.06.1944), gdy po ciężkich walkach na Wołyniu
i wyjściu z okrążenia, przeprawiła się przez Bug w okolicach Włodawy ok. trzytysięczna,
27 Wołyńska Dywizja Piechoty AK, rozkładając się na odpoczynek w lasach powiatów
włodawskiego, lubartowskiego i chełmskiego, zapał czerwonej partyzantki na jakiś czas
uległ ostudzeniu139.
Mimo tych wszystkich działań, jasno pokazujących zamiary „wyzwolicieli”,
żołnierze włodawskiego Obwodu Armii Krajowej podejmowali wspólnie z Rosjanami
akcje przeciwko wycofującym się Niemcom i próbowali traktować wkraczającą na te
136 J. Kopiński, Kilka uwag o śmierci komendanta Obwodu AK kapitana Józefa Milerta „Sęp”, „Kowalski”,
[w:] „Rocznik Chełmski”, t. 5, Chełm 1999, s. 237-243.
137 Ibidem, s. 242-243.
138 S. Pasikowski, Lotny Oddział AK „Nadbużanka” (Wspomnienia), Łódź 2003, s. 121-126.
139 Ibidem, s. 207-208.
50
tereny Armię Czerwoną jako „sojusznika naszych sojuszników”140. Niestety, taka postawa
ułatwiła grupom wywiadowczym partyzantki sowieckiej i wspierającym ją oddziałom
Armii Ludowej dość dobre rozpoznanie kto jest kim w strukturach miejscowej AK. Dzięki
temu niemal natychmiast po zajęciu pow. włodawskiego NKWD i sowiecki kontrwywiad
wojskowy „Smiersz”, przy wydatnej współpracy funkcjonariuszy polskiego UBP,
rozpoczęły aresztowania żołnierzy podległych polskiemu rządowi w Londynie.
Kierownik PUBP we Włodawie w meldunku z 10 X 1944 r. skierowanym do
WUBP w Lublinie donosił, że nasza instytucja […] ma wciągniętych na listę pod
obserwacją 83 osoby, z czego propagandystów AK - 35, S.D. - 33 i ukraińskich
nacjonalistów - 19141, a w raporcie z 31 X 1944 r. informował, że przekazuje
19 aresztowanych wraz z aktami oskarżenia, protokółami osobistej rewizji i ich rzeczami.
Wśród aresztowanych było 13 żołnierzy AK, 2 dziedziców, 2 współpracowników
Niemieckich (folkdeutsche)142.
Z kolei zastępca kierownika PUBP Bronisław Pajączkowski w raporcie
skierowanym również do WUBP w Lublinie pisał, że od dnia 21 do 31 X 1944 r. pod
kontrolą Bezpieczeństwa, było aresztowanych 50 osób, z tego 39 osób za przynależność do
AK143. Reszta osób została zatrzymana – jak podawano w raporcie - za przechowywanie
broni – 7, za współpracę z Niemcami – 2, obszarników – 2.
Wraz ze wzrostem liczby aresztowanych zaczęły pojawiać się problemy
z prowadzeniem śledztw w stosunku do nich. W piśmie, które skierował 6 XI 1944 r. wraz
z 16 odstawionymi do WUBP Lublin aresztantami, kierownik włodawskiego PUBP
zwracał się z prośbą do przełożonych o przekazanie obszernych instrukcji w sprawie
prowadzenia śledztw i aresztów, z powodu braku na naszym terenie prokuratora, który by
mógł wydawać wszelkie formalności na przeprowadzenie aresztowań. […] Poszczególne
śledztwa prowadzić włodawski aparat Bezp[ieczeństwa] Publ[icznego] nie jest w sile
[w stanie]144.
Można zakładać, że kłopoty włodawskiego PUBP nie były wyjątkiem, ponieważ
już 14 XI 1944 r. kierownik WUBP w Lublinie mjr Stanisław Szot145 wydał ściśle tajny
140 Ibidem, s. 209-210.
141 AIPN Lu, 043/1, Doniesienia, protokół przesłuchania oraz koresp. dot: napadów i zabójstw. Doniesienia,
raporty, informacje dot: działalności czł. org. „AK” po wyzwoleniu, k. 30.
142 AIPN Lu, 037/1, Wykaz osób aresztowanych przez PUBP Włodawa, k. 1.
143 AIPN Lu, 037/2, Okresowe raporty sprawozdawcze i pisma dotyczące osób zatrzymanych, k. 4.
144 AIPN Lu, 037/1 Wykaz osób aresztowanych przez PUBP Włodawa, k. 2.
145 Stanisław Szot, mjr/ppłk UBP, ur. 1917 w Opoce (pow. Kraśnik), narodowość polska, pochodzenie
chłopskie, wykształcenie podstawowe, magazynier, członek PPR. W okresie okupacji niemieckiej twórca
51
rozkaz skierowany do kierowników powiatowych UBP, który obnażał główny cel
komunistów, jakim była bezpardonowa likwidacja całego podziemia. Jako, że rozkaz był
ściśle tajny nie próbowano w nim zachowywać pozorów praworządności, a tym samym
pokazywał całą bezwzględność metod jakimi się miano w tej walce posługiwać oraz skalę
uzależnienia polskiego aparatu represji od sowieckich mocodawców. Major Szot
rozkazywał:
Aresztowanych członków AK, NSZ i OUN za działalność przeciw PKWN i Armii
Czerwonej, a którzy z różnych względów nie mogą być sądzeni, należy za okazaniem
niniejszego rozkazu wydać przedstawicielowi Armii Czerwonej. Ile i kogo konkretnie
z aresztowanych wydać należy uzgodnić na miejscu z przedstawicielem Armii Czerwonej.
Na wszystkich przekazanych należy zachować u siebie akta sprawy /odpisy/, a dokładną
listę przekazanych przysłać do Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego
w Lublinie146.
Rozkaz ten był jedynie formalnym usankcjonowaniem działań, które praktycznie
już wcześniej były prowadzone w terenie. Dwa tygodnie przed jego wydaniem,
29 X 1944 r. z aresztu włodawskiego PUBP 13 osób zabrała grupa operacyjna ppłk.
Michajłowa, która operowała na terenie powiatu włodawskiego. Był to
najprawdopodobniej oddział wchodzący w skład, prowadzącej działania przeciwko
oddziałom partyzanckim i ludności cywilnej, 64 Zbiorczej Dywizji NKWD147.
21 listopada 1944 r. pododdziały tej dywizji wspomagane przez funkcjonariuszy
PUBP we Włodawie rozbiły we wsi Czarny Las (gm. Wola Wereszczyńska) oddział
partyzancki dowodzony przez komendanta Obwodu AK Włodawa ppor. Bolesława
Flisiuka „Jaremę”. W meldunku majora Gwardii Mastiukina z dnia 21 listopada 1944 roku
możemy m.in. przeczytać:
Dzisiaj tj. 21.11.1944 roku przybył agent bezpieczeństwa publicznego z powiatu
włodawskiego i poinformował, że we wsi Czarny Las, gmina Ludwinów, powiat Włodawa,
konspiracyjnej Robotniczo-Chłopskiej Organizacji Bojowej, jeden z pierwszych organizatorów PPR i GL
w woj. lubelskim, oficer oświatowy Obwodu GL-AL Lublin, ps. „Kot”. W UBP od 12 IX 1944 r. do
13 VII 1945 r.; zastępca kierownika Wydziału Personalnego RBP; od 29 X 1944 r. kierownik WUBP
w Lublinie; od 21 I 1945 r. kierownik Grupy Operacyjnej w woj. poznańskim; od 14 IV 1945 r. zastępca
kierownika Wydziału do Walki z Bandytyzmem MBP; od 8 VI 1945 r. oddelegowany do dyspozycji
Rządowej Komisji do Walki z Bandytyzmem. Zwolniony. Mieszka w Warszawie (AIPN Lu, 0357/2270,
Karta ewidencyjna Stanisława Szota, Rok pierwszy..., s. 64).
146 AIPN Lu, 055/3, Zarządzenia, instrukcje, rozkazy i pisma instruktywne Kierownika Resortu i WUBP
w Lublinie za rok 1944, k. 34.
147 Ibidem.
52
ukrywa się dowódca 22 pułku piechoty AK, major „Jarema” (Flisiuk Bolesław) ze swoim
sztabem, zastępcą kapitanem „Aleksandrem”, „Pożogą” i innymi członkami AK, razem 70
ludzi. Uzbrojeni są w 15 lekkich karabinów maszynowych, pozostała broń to: pistolety
maszynowe PPSz i angielskie STEN148.
W wyniku obławy 120 osobowego oddziału NKWD grupa „Jaremy” straciła
7 ludzi, 27 zostało aresztowanych, m.in. zastępca dowódcy Witold Drozdowski
ps. „Aleksander”. Część oddziału zdołała się przebić i ujść pościgowi, jednak po tej walce
nastąpiło rozwiązanie oddziału, żołnierze przeszli do głębszej konspiracji, próbując
uniknąć aresztowania, a w razie potrzeby podejmując działania samoobronne149.
W okresie od sierpnia 1944 r. do stycznia 1945 r., mimo nasilających się
aresztowań i pacyfikacji powiatu włodawskiego, struktury Armii Krajowej zostały
częściowo zachowane. Do końca 1944 r. działała Komenda Obwodu AK Włodawa, na
czele którego stał ppor. Bolesław Flisiuk „Jarema”150 i jego z-ca: ppor. Bronisław
Armaciński „Tajfun”151, którzy starali się m.in. kontrolować działające w terenie oddziały
partyzanckie.
Oddział ppor. B. Flisiuka „Jaremy” nie był jedynym oddziałem partyzanckim na
tym terenie, więc resort miał nadal pełne ręce roboty. W sprawozdaniu kierownika PUBP
we Włodawie ppor. Kaliszczuka na temat sytuacji politycznej od 1-go do 20-go XII 1944 r.
możemy przeczytać:
Przez konspiracyjne organizacje opanowane są następujące gminy: Wola
Wereszczyńska, wsie tej gminy: Załucze Stare, Załucze Nowe, Wereszczyn, Michelsdorf,
Urszulin, Grabniak, Wycięcin, Zawadówka. Gmina Uścimów: Krasne, Zagłębocze,
Piaseczno. Gmina Tyśmienica: Buradów, Makoszka, Pohulanka, Laski, Plebania-Wola.
148 Centralne Archiwum Wojskowe, Kolekcja akt z archiwów rosyjskich, t. 847, k. 12.
149 AIPN Lu, 055/2, Wydział ogólny WUBP w Lublinie, k. 6-7; R. Wnuk, op. cit. s. 274.
150 Bolesław Flisiuk „Sławuta”, „Jarema” (1908-1984), ppor. WP, kpt. AK, ur. w Wielkopolu (pow.
Włodawa), pochodzenie chłopskie, wykształcenie średnie. Służbę wojskową odbył w Szkole
Podchorążych Rezerwy w Krakowie oraz w Szkole Podchorążych w Komorowie k. Ostrowi
Mazowieckiej. Od 1932 r. służył w 50 pp w Kowlu. Walczył w wojnie 1939 r., dostał się do niewoli
niemieckiej, po kilku tygodniach zbiegł. W konspiracji początkowo w SZP, od 1940 r. w POZ jako oficer
organizacyjny, następnie Szef sztabu Komendy Okręgu Lublin. Od stycznia 1943 r. zastępca inspektora
Inspektoratu AK Chełm, od lutego komendant Obwodu AK Włodawa. Podczas akcji „Burza” dowódca
zgrupowania partyzanckiego w ramach 7 pp Leg. AK (OP 7). Po wkroczeniu Sowietów pozostał
w konspiracji, pełniąc w dalszym ciągu funkcję komendanta Obwodu AK Włodawa. Aresztowany pod
koniec 1944 r. i pod fałszywym nazwiskiem osadzony w tymczasowym obozie NKWD w Wólce
Abramowickiej. W połowie stycznia 1945 r. zwolniony. Wyjechał do Bydgoszczy, brał udział
w organizowaniu administracji państwowej. Jako osadnik wojskowy mieszkał w województwie
koszalińskim i szczecińskim. Ostatnie lata życia spędził w Kudowie Zdroju (I. Caban, Ludzie..., s. 50-51;
R. Wnuk, op. cit., s. 52, 262, 274; Rok pierwszy, s. 269).
151 R. Wnuk, op. cit., s. 262.
53
Przywódcy ich są znani jak: „Jarema”152, „Przybysz”153, „Mars”154 i Urban155.156
Sowieci wspomagani operacyjnie przez włodawski UBP zadali podziemiu
niepodległościowemu poważny cios, choć zdawali sobie sprawę, że nie rozbili jego
struktur całkowicie. Jednak tylko w okresie od IX 1944 do 31 XII 1944 r. Powiatowy
Urząd Bezpieczeństwa Publicznego we Włodawie aresztował 264 osoby, w większości
związane z konspiracją niepodległościową. W protokole z odprawy powiatowych
kierowników urzędów bezpieczeństwa w WUBP w Lublinie dnia z 6 stycznia 1945 r.157
czytamy m.in.
Ostatnio została przeprowadzona w powiecie [włodawskim] akcja na wielka skalę,
która dała wyniki dodatnie. Aresztowano m.in. komendanta obwodu AK kpt. „Marsa”158.
29 stycznia 1945 r. „piątka polityczna” Batalionów Chłopskich, pod
przewodnictwem zastępcy komendanta powiatowego BCh Grzegorza Winniczuka, wydała
rozkaz rozwiązania wszystkich placówek BCh na terenie powiatu włodawskiego, zdania
broni i zgłoszenia się poborowych do RKU w Chełmie159.
W okresie od 10 do 20 lutego 1945 r. włodawski PUBP odnotował kolejne sukcesy.
Agentura wykryła na terenie powiatu grupę AK składającą się z 17 ludzi, dowodzoną przez
Józefa Struga „Wilka”, „Ordona”160, zastępcę komendanta placówki AK w Załuczu
152 Bolesław Flisiuk ps. Jarema”.
153 N.N.
154 Stanisław Parzebucki ps. „Mars”, ppor. WP, por. AK-DSZ. Pochodził z województwa poznańskiego.
Przed wojna oficer zawodowy WP, służył w 27 pp w Częstochowie. W 1940 r. wysiedlony przez
Niemców z Poznańskiego, osiadł we wschodniej Lubelszczyźnie, gdzie pracował jako zarządca majątku
Kulczyn, pow. Włodawa. Tam też nawiązał kontakt z AK. W końcu kwietnia 1944 r. wraz z grupa kilku
osób przyłączył się do oddziału partyzanckiego ppor. Bolesława Flisiuka „Jaremy”. Później został
dowódca oddziału lotnego wchodzącego w skład III batalionu 7 pp Leg. AK (OP 7), odtwarzanego przez
Inspektorat Chełm. Funkcję tę pełnił do sierpnia 1944 r. Pozostał w konspiracji. Do czerwca 1945 r.
dowódca grup bojowych AK-DSZ we wschodniej Lubelszczyźnie. Opuścił dotychczasowy teren
działania i zamieszkał w Łodzi (I. Caban, Ludzie..., s. 132; R. Wnuk, op. cit. s. 22; Rok pierwszy...,
s. 215).
155 N.N.
156 AIPN Lu, 037/2, Okresowe raporty sprawozdawcze i pisma dot. osób zatrzymanych, k. 14.
157 Rok pierwszy..., s. 338-350.
158 Stanisław Parzebucki „Mars” nie pełnił funkcji komendanta Obwodu AK-DSZ Włodawa, ale był
dowódcą oddziału partyzanckiego działającego w strukturach tego Obwodu.
159 AIPN Lu, 037/6, Sprawozdania dekadowe Sekcji I, II, III, IV, V, VI, VIII, ag. operacyjne, wykazy czł.
nie[le]g. Org. AK NSZ UPA, innych aktów terrorystycznych, koncentracji band i napadów rabunkowo –
terrorystycznych PUBP Włodawa, k. 207.
160 Józef Strug „Wilk”, „Ordon” (1919-1947), ur. w Wyhalewie (pow. Włodawa), wykształcenie średnie. Od
1940 r. w ZWZ-AK. W 1941 r. aresztowany przez gestapo, przez kilka miesięcy więziony na Zamku
w Lublinie. W latach 1942-1943 z polecenia AK służył na posterunku policji granatowej w Urszulinie
(pow. Włodawa). Po wkroczeniu Sowietów pozostał w konspiracji, organizator i dowódca samodzielnego
oddziału zbrojnego, podporządkowanego następnie Komendzie Obwodu WiN Włodawa. Ściśle
współdziałał z oddziałem dowodzonym przez Leona Taraszkiewicza „Jastrzębia”, a następnie przez
Edwarda Taraszkiewicza „Żelaznego”. Poległ 30 VII 1947 r. w walce z grupą operacyjna UBP-KBW
54
Starym. Podczas przeprowadzonych działań funkcjonariusze UB zatrzymali dwóch
partyzantów i zlikwidowali magazyn broni: 1 rkm, 5 PPSz, 15 kbk161.
Dnia 2 marca 1945 r. z II batalionu 28. pp 9 Dywizji WP stacjonującego
w Radzyniu Podlaskim zdezerterowało 380 żołnierzy. Cztery dni później funkcjonariusze
włodawskiego PUBP zauważyli ich w rejonie wsi Dołhobrody nad Bugiem (pow.
Włodawa). Natychmiast wysłano za nimi w pościg 150 żołnierzy NKWD, 2 samochody
pancerne, 2 transportery opancerzone oraz 300 żołnierzy WP stacjonujących we Włodawie.
Ok. 18:00 doszło do długotrwałej walki, która nie dała rozstrzygnięcia, a dezerterzy
wycofali się. Przerywany walkami pościg trwał do 8 marca, kiedy to wyłapano
w okolicach Hańska (pow. Włodawa) większą część uciekinierów. Ok. 100 żołnierzom
udało się ukryć w okolicznych lasach. Próbując uniknąć trwającego pościgu spora część
z nich zasiliła lokalne oddziały partyzanckie162.
Kolejną operację, którą włodawska bezpieka mogła zaliczyć do wyjątkowo
udanych, przeprowadzono 27 kwietnia 1945 r. W wyniku doniesienia agenturalnego, grupa
operacyjna UB i NKWD otoczyła we wsi Kulczyn (gm. Hańsk, pow. Włodawa), liczący
ok. 70 ludzi oddział AK pod dowództwem ppor. Konstantego Piotrowskiego ps.
„Zagłoba”163, który w czasie okupacji był zastępcą por. Ludwika Pałysa ps.
„Ludwik”164, dowódcy kompanii w OP 7 pp Leg. AK Obwodu Włodawa.
Po dwugodzinnej walce oddział wyrwał się z okrążenia, jednak poniósł poważne straty.
w kolonii Sęków (pow. Włodawa) (Rok pierwszy..., s. 216).
161 AIPN Lu, 037/5, Raporty specjalne dot. sytuacji politycznej na terenie powiatu PUBP Włodawa, k. 10.
162 Rok pierwszy..., s. 163-164.
163 Konstanty Piotrowski „Jastrząb”, „Zagłoba”, chor. WP, ppor. AK. Przed wojną służył w WP jako
podoficer zawodowy w 23. pp we Włodzimierzu Wołyńskim. W czasie okupacji niemieckiej komendant
placówki POZ w Łęcznej., po scaleniu członek AK. Od wiosny 1944 r. członek oddziału partyzanckiego
Bolesława Flisiuka „Jaremy”, dowódca oddziału, a następnie zastępca dowódcy oddziału Ludwika Pałysa
„Ludwika”. Pozostał w konspiracji. Od marca 1945 r. organizator i dowódca lotnego oddziału
partyzanckiego Inspektoratu DSZ Chełm, który działał w powiatach Chełm i Włodawa. Ujawnil się
w lipcu 1945 r., pracował później w szkolnictwie rolniczym. Zmarł w Jedlni w województwie kieleckim
(I. Caban, Ludzie..., s. 140; Rok pierwszy..., s. 191).
164 Ludwik Pałys „Ludwik”, „Lup”, „Wacław”, oficer rezerwy piechoty, ppor. WP, por. AK (od V 1944 r.),
ur. 14 VIII 1914 r. w Baranowie na Rzeszowszczyźnie, w rodzinie inteligenckiej. W 1935 r. ukończył
Państwowe Seminarium Nauczycielskie w Chełmie, służbę wojskowa pełnił w Szkole Podchorążych
Rezerwy Piechoty w Tomaszowie Mazowieckim. Od 1936 r. był nauczycielem w Łopienniku i Zamościu.
W wojnie 1939 r. oficer w 7 pp Leg, brał udział w walkach pod Tomaszowem Lubelskim i Janowem
Lubelskim. Od 1940 r. w ZWZ-AK, a od 1943 r. związany z chełmskim Kedywem, gdzie pełnił funkcję
d-cy pododdziału dyspozycyjnego. W tym okresie został aresztowany, następnie wykupiony przez
organizację. Pod koniec 1943 r., po „wsypie” w chełmskim Kedywie rozpoczyna działalność partyzancką,
a w kwietniu 1944 r. dołączył do oddziału Bolesława Flisiuka „Jaremy”. Po utworzeniu zgrupowania OP
7/III dowodził 1 kompanią. Po rozbrojeniu się oddziału w sierpniu 1944 r. ukrywał się. Zginął
14 X 1944 r. w rejonie wsi Choiny (pow. krasnostawski) zastrzelony najprawdopodobniej przez UB. Nie
wiadomo gdzie został pochowany (I. Caban, Ludzie..., s. 130).
55
Zginęło 7 partyzantów, stracono również większą ilość broni i zaopatrzenia165.
Niedługo później, 13 maja 1945 r., MUBP w Parczewie otrzymał doniesienie, że
w powiecie włodawskim, we wsi Bójki (gm. Ostrów Lubelski) zatrzymał się na
odpoczynek 50-osobowy oddział AK ppor. Zdzisława Brońskiego „Uskoka”166 z Obwodu
AK Lubartów. Jeszcze w tym samym dniu zorganizowano 50-osobową grupę operacyjną
złożoną z funkcjonariuszy PUBP we Włodawie, milicjantów i ok. 20 żołnierzy NKWD,
której przydzielono samochód pancerny. Odpoczywających partyzantów (część z nich
kąpała się w pobliskiej rzece) otoczono i zaatakowano z trzech stron. Po ok. 40 min. walce
oddział AK zdołał się wycofać w pobliskie lasy parczewskie, jednak według raportu UBP
poniósł ciężkie straty: 27 ludzi167, wiele sztuk broni, amunicji, umundurowania
i zaopatrzenia. Dwóch partyzantów wzięto do niewoli, grupa operacyjna strat własnych nie
miała168.
Kierownik PUBP Włodawa ppor. Włodzimierz Kaliszczuk w raporcie przekazanym
14 V 1945 r. do WUBP w Lublinie informował, że od początku roku zostało zabitych
54 żołnierzy AK, raniono 6, wzięto do niewoli – 264 (w tym 3 członków NSZ). Nie same
jednak sukcesy były udziałem włodawskiego PUBP i jego terenowych struktur. W tym
samym raporcie meldowano o 2 funkcjonariuszach PUBP, 6 milicjantach (w tym
2 komendantów) i 8 żołnierzach WP zabitych. Rannych zostało 3 funkcjonariuszy UBP,
przeprowadzono 10 napadów na posterunki MO oraz 6 na referaty gminne PUBP169.
165 AIPN Lu, 037/5, Raporty specjalne dot. sytuacji politycznej na terenie powiatu PUBP Włodawa, k. 19.
166 Zdzisław Broński „Uskok” (1912-1949), ppor/kpt. AK-WiN, ur. w Radzicu Starym (pow. Lubartów),
pochodzenie chłopskie, wykształcenie niepełne średnie. Walczył w wojnie 1939 r., dostał się do niewoli
niemieckiej, w której przebywał do chwili ucieczki z obozu, tj. prawdopodobnie do listopada 1940 r.
W konspiracji w POZ, po scaleniu w AK. Komendant placówki AK Radzic Stary w 1. Rejonie Obwodu
AK Lubartów. Od jesieni 1943 r. organizator i dowódca oddziału partyzanckiego, z którym walczył
w akcji „Burza”. Ścigany przez NKWD, pozostał w konspiracji. Zastępca, następnie komendant
1. Rejonu AK Lubartów. Wiosną 1945 r. reaktywował lotny oddział partyzancki podporządkowany
DSZ-WiN. Następnie dowódca oddziałów zbrojnych Obwodu WiN Lubartów. Od 12 IX 1947 r. dowódca
pozostałych oddziałów partyzanckich operujących na terenie Inspektoratu Lublin. Otoczony 21 V 1949 r.
w bunkrze w Dąbrówce (obecnie Nowodwór, pow. Lublin) przez grupę operacyjną UBP-KBW-MO,
popełnił samobójstwo (Rok pierwszy..., s. 192).
167 W dokumentach wytworzonych przez podziemie niepodległościowe nie natrafiono na potwierdzenie tak
dużych strat oddziału. Nie wspomina o tym w swoich pamiętnikach również Zdzisław Broński „Uskok”
(Z. Broński „Uskok”, Pamiętnik (1941 - maj 1949), red. S. Poleszak, Warszawa 2004).
168 AIPN Lu, 037/5, Raporty specjalne dot. sytuacji politycznej na terenie powiatu PUBP Włodawa, k. 21;
AIPN Lu, 043/5, Sprawozdania i raporty specjalne wydziału walki W.B. [Walka z Bandytyzmem] i Sekcji
W.D. [Walka z Dezercją], k. 2.
169 AIPN Lu, 037/6, Sprawozdania dekadowe Sekcji I, II, III, IV, V, VI, VIII, ag. operacyjne, wykazy czł.
nie[le]g. Org. AK NSZ UPA, innych aktów terrorystycznych, koncentracji band i napadów rabunkowo –
terrorystycznych PUBP Włodawa, k. 178; W raporcie wymienione są rozbite posterunki MO w Ostrowie,
Opolu, Sosnowicy (2 razy), Dębowej Kłodzie, Sławatyczach (2 razy), Uścimowie, Sosnówce i Urszulinie.
Referaty gminne PUBP we Włodawie rozbito w Ostrowie, Opolu, Sosnowicy, Dębowej Kłodzie,
Sławatyczach i Uścimowie.
56
W początkach maja 1945 r., z polecenia komendantem rejonu AK Wołoskowola
por. Klemensa Panasiuk ps. „Żytosław”, „Orlis”, w powiecie włodawskim powstała
bojówka rejonowa, której dowódcą został mianowany Tadeusz Bychawski „Sęp”, żołnierz
AK, któremu 7 stycznia 1945 r. udało się zbiec z aresztu PUBP we Włodawie170. Od tego
momentu można datować początki działalności oddziału partyzanckiego Obwodu AK-WiN
Włodawa, który już w niedalekiej przyszłości rozrośnie się do sporych rozmiarów, zada
komunistom bardzo poważne straty i na długo uniemożliwi wprowadzanie „władzy
ludowej” na terenie kilku powiatów Lubelszczyzny171.
Już na początku czerwca oddział wykonał kilka akcji przeciwko komunistycznej
administracji, milicji i gminnym referatom UBP. W ciągu dwóch dni rozbito
i sparaliżowano ośrodki władzy w Wytycznie, Sosnowicy, Pieszowoli, Dubecznie
i Hańsku172.
12 VI 1945 r. w wyniku donosu, w lesie pod Włodawą grupa operacyjna PUBP
zaskoczyła dowódcę oddziału Tadeusza Bychawskiego „Sępa”, który poległ podczas próby
przebijania się. Rannego wówczas żołnierza oddziału Stefana Karaczewskiego „Lecha”
oficer UB na miejscu przesłuchał, a następnie zastrzelił173. Po tym wydarzeniu funkcję
dowódcy przejął Leon Taraszkiewicz „Jastrząb”174, pod którego rozkazami oddział stał się
głównym przeciwnikiem nie tylko PUBP Włodawa, ale również WUBP w Lublinie i całej
machiny komunistycznego aparatu represji.
W pierwszej dekadzie września 1945 r. z rozkazu chełmskiego Inspektoratu WiN
[Wolność i Niezawisłość] przybył na teren powiatu włodawskiego były dowódca oddziału
partyzanckiego OP 7/I 7 pp Leg. AK w Obwodzie AK Chełm Lubelski, kpt. Zygmunt
170 AIPN Lu, 037/5, Raporty specjalne dot. sytuacji politycznej na terenie powiatu PUBP Włodawa, k. 4.
171 H. Pająk, „Jastrząb” kontra UB, Lublin 1993, s. 34.
172 R. Wnuk, op. cit., s. 321.
173 E.E. Taraszkiewicz „Żelazny”, op. cit., s. 33.
174 Leon Taraszkiewicz „Zawieja”, „Jastrząb”, ppor. cz.w., ur. 13 V 1925 r. w Duisburgu, w Niemczech,
pochodzenie chłopskie, wykształcenie podstawowe. W 1941 r. aresztowany przez Niemców i wysłany na
przymusowe roboty. Zbiegł w 1942 r., ponownie schwytany i osadzony na Zamku w Lublinie. Po kolejnej
ucieczce, od 1944 r., żołnierz sowieckiego oddziału partyzanckiego, działającego w pow. włodawskim.
18 grudnia 1944 r. aresztowany przez UBP i ponownie osadzony na Zamku, a następnie w obozie dla
żołnierzy AK w Błudku-Nowinach, w pow. tomaszowskim. W marcu 1945 r. zbiegł z transportu jadącego
w głąb ZSRR. Po ucieczce w oddziale partyzanckim Tadeusza Bychawskiego „Sępa”, od czerwca jego
dowódca. Oddział uznawał podległość strukturom DSZ, a następnie WiN. W szczytowym okresie liczył
około 100 partyzantów i przeprowadził wiele brawurowych akcji wymierzonych w polski i sowiecki
aparat bezpieczeństwa. Leon Taraszkiewicz zginął 3 I 1947 r. w Siemieniu, pow. Radzyń Podlaski,
podczas ataku na oddział ochronno – propagandowy WP. Śmiertelnie raniony - według jednej z wersji -
przez jednego ze swoich żołnierzy, zmarł i został pochowany w Siemieniu (Rok pierwszy..., s. 142;
G. Makus, „Jastrząb” i „Żelazny” - ostatni partyzanci Polesia Lubelskiego 1945 – 1951, Włodawa 2008,
s. 5-52).
57
Szumowski ps. „Sędzimir”, „Przebój”, „Komar”175, mianowany na funkcję Komendanta
Obwodu WiN Włodawa. Komendantem oddziału partyzanckiego włodawskiego Obwodu
WiN został oficjalnie mianowany Leon Taraszkiewicz „Jastrząb”. Obsadzono też
stanowiska komendantów rejonów176.
Innym oddziałem partyzanckim zmuszającym PUBP Włodawa do działań była
wspominana wcześniej grupa poakowska Józefa Struga „Wilka”, „Ordona”, zaś od północy
zapuszczały się na teren gmin Sławatycze, Wisznice i Romanów lokalne oddziały
z powiatu bialskiego, jak też patrole ppor. Roberta Domańskiego „Jaracha”, „Floriana”177
z Inspektoratu Rejonowego AK Radzyń Podlaski. Później, choć sporadycznie, pojawiały
się w gminie Wisznice również szwadrony VI Brygady Wileńskiej AK podporządkowane
kpt. Władysławowi Łukasiukowi „Młotowi”178.
20 IV 1945 r. funkcjonariusze UBP przeprowadzili operację na terenie gminy Wola
Wereszczyńska przeciwko oddziałowi AK, zaś 25 IV w gm. Sławatycze, między wsią
Kuzawka i Hanna grupa operacyjna natknęła się na zasadzkę partyzantów, podczas której
zginął funkcjonariusz PUBP Włodawa Paweł Dzięcioł. Wcześniej, 23 IV t.r. grupa
operacyjna wyjechała na akcję do wsi Marianka (gm. Wołoskowola), gdzie stacjonował –
według sprawozdania - 80-osobowy oddział pod dowództwem por. Józefa Struga
„Ordona”, o którym miejscowa ludność nie meldowała. Osaczeni partyzanci bronili się od
godz. 10:00 do 12:00, po czym wycofali się w kierunku wsi Łowiszów. Jak raportował
kierownik PUBP - pościg trawa. W trakcie tych operacji, od dnia 17 IV do 26 IV 1945 r.
175 Zygmunt Szumowski „Sędzimir”, „Przebój”, „Komar” (ur. 1916), pchor. WP, kpt. AK-WiN, ur.
w Turobinie, pow. Krasnystaw, pochodzenie rzemieślnicze, wykształcenie średnie, oficer zawodowy WP,
agronom. Przed wojną ukończył Szkołę Podchorążych Rezerwy Piechoty w Brześciu n. Bugiem i Szkołę
Podchorążych Piechoty w Komorowie k. Ostrowi Mazowieckiej. W wojnie 1939 r. walczył w szeregach
40 pp. Od grudnia 1939 r. w SZP, komendant placówki w Turobinie; od lutego 1942 r. do kwietnia 1944 r.
komendant 1 Rejonu w Obwodzie AK Krasnystaw. Od kwietnia 1944 r. organizator i dowódca oddziału
partyzanckiego, podczas akcji „Burza” występującego jako oddział zgrupowania 7. pp AK. Po
wkroczeniu armii sowieckiej pozostał w konspiracji. Od sierpnia 1945 r. komendant Obwodu DSZ-WiN
Włodawa. Zagrożony aresztowaniem w lipcu 1946 r. opuścił szeregi konspiracji i wyjechał do
Wrocławia. Ujawnił się w kwietniu 1947 r. w PUBP w Jeleniej Górze. Studiował na SGGW
w Warszawie. Aresztowany 19 VI 1950 r. pod fałszywym nazwiskiem Zygmunt Grodziński
w Sokolnikach, pow. Dzierżoniów. Skazany 12 IX 1951 r. przez WSR w Lublinie na karę 5 lat
pozbawienia wolności, złagodzoną na podstawie amnestii z sierpnia 1945 r. i lutego 1947 r. do 1 roku i 10
miesięcy więzienia. Zwolniony w kwietniu 1952 r., mieszka we Wrocławiu (I. Caban, Ludzie..., s. 187-
188; Z. Broński „Uskok”, Pamiętnik..., s. 143-144; Z. Szumowski, Zapiski żołnierskie, Wrocław 2001,
s. 9-93).
176 R. Wnuk, op. cit., 262.
177 Atlas polskiego podziemia niepodległościowego 1944–1956, red. R. Wnuk i.in., Warszawa-Lublin 2007,
s. 130-131.
178 K. Krajewski, T. Łabuszewski, „Łupaszka”, „Młot”, „Huzar”. Działalność 5 i 6 Brygady Wileńskiej AK
(1944 - 1952), Warszawa 2002, s. 691.
58
funkcjonariusze UBP aresztowali 22 osoby, z czego 12 za współpracę z bandą AK179.
Podobne operacje prowadzone były częściej. 17 lipca 1945 r. nieznany oddział AK
w liczbie 40 osób zaatakował posterunek MO i referat gminny UBP w Wisznicach, jednak
partyzanci zostali odparci. Partyzanci zarekwirowali towary i pieniądze w Spółdzielni
„Rolnik”, a następnie wycofali się. Jeszcze tego samego dnia grupa operacyjna UBP
z Białej Podlaskiej przy pomocy funkcjonariuszy PUBP we Włodawie osaczyła
wycofujący się oddział, który podczas walki stracił 1 zabitego i 17 wziętych do niewoli180.
Resort ponosił również straty. 22 VII 1945 r. we wsi Wola Uhruska (pow.
Włodawa) zostali zabici przez żołnierzy AK dwaj funkcjonariusze PUBP Włodawa Jan
Pojmaj i Bazyli Matejczuk, którzy próbowali zatrzymać partyzantów podczas odpustu.
Jednocześnie w tym samym sprawozdaniu kierownik PUBP we Włodawie podawał, że
teren powiatu włodawskiego jest tak zagrożony, że w małej ilości jest niemożliwym
wyruszać w tereny naszym pracownikom181.
Oddziały podziemia, mimo ponoszonych od czasu do czasu strat, coraz bardziej
paraliżowały funkcjonowanie władzy komunistycznej, z czym nie mógł sobie poradzić
nawet resort bezpieczeństwa. Raportowano, że ludność na terenie powiatu włodawskiego
[…] zaprzestaje donosić o ruchach band na terenach, o liczebnym stanie i uzbrojeniu
a nawet w jakim kierunku posuwają się. […] Ogłoszenie o składaniu broni przez czynniki
reakcyjne nie daje żadnych rezultatów. Reakcja propaguje, że nie tylko zniszczą całkowicie
Urząd Bezpieczeństwa, ani też nie pozostanie się śladu z rodzin pracowników
Bezpieczeństwa […]182.
Resort, wspierany przez wojska sowieckie, coraz bardziej radykalizował swoje
działania. 18 X 1945 r. przeprowadzono operację, w rezultacie której w powiecie
włodawskim w ciągu jednego dnia zabito 20 osób, raniono zaś 5. Zdobyto 3 automaty,
1 pistolet, 3 granaty i 2 rakietnice183. Zwraca uwagę ogromna dysproporcja między ilością
zdobytej broni a liczbą zabitych, co może wskazywać, że grupa operacyjna mordowała
bezbronnych. Ogółem w woj. lubelskim w okresie od 1 I 1945 r. do 20 VIII 1945 r.
179 AIPN Lu, 037/6, Sprawozdanie o stanie pracy agenturno – operatywnej PUBP we Włodawie z 26 IV
1945 r., k. 164-165.
180 AIPN Lu, 037/6, Sprawozdania dekadowe Sekcji I, II, III, IV, V, VI, VIII, ag. operacyjne, wykazy czł.
nie[le]g. Org. AK NSZ UPA, innych aktów terrorystycznych, koncentracji band i napadów rabunkowo –
terrorystycznych PUBP Włodawa, k. 6.
181 Ibidem, k. 7.
182 Ibidem, k. 14.
183 AIPN Lu, 043/4, Informacje i sprawozdania Wydz. walki z Bandytyzmem WUBP w Lublinie rok 1945,
k. 211-212.
59
funkcjonariusze UBP przeprowadzili 170 operacji mających na celu likwidację oddziałów
antykomunistycznego podziemia. W samym tylko powiecie włodawskim przeprowadzono
ich 12184.
Innym problemem, który niepokoił kierownika PUBP, była współpraca lokalnej
administracji z podziemiem. Pisał on, że reakcja zakonspirowała się w urzędach i czynnie
współpracuje z miejscowymi oddziałami AK. Jako przykład podawał wójta gminy Wola
Wereszczyńska Jana Ochala, który wydawał zagrożonym aresztowaniem lub poborem do
wojska zaświadczenia tożsamości z fałszywym nazwiskiem lub datą urodzenia. Natomiast
burmistrz Parczewa Lucjan Sidor miał odmówić lokalu i rozpędzić zebranie delegatów
PPR, wyrażając się przy tym o nich w sposób ordynarny185.
W drugiej połowie 1945 r. funkcjonariuszom PUBP Włodawa kłopoty sprawiało
również werbowanie wartościowej agentury, która mogłaby być ulokowana w oddziałach
leśnych i pomocna w rozpracowaniu struktur podziemia. 14 IX 1945 r. por. Zając
informował, że na 32 agentów tylko niewielka część z nich daje cenny materiał śledczy.
W działających na terenie powiatu włodawskiego oddziałach partyzanckich PUBP posiadał
jedynie dwóch, niezbyt wydajnych agentów – jednego o kryptonimie „Stefan” w oddziale
N.N. „Murata” i agenta „Bociana” - jak pisano w raportach - w bandzie „Orlisa”186, czyli
w oddziale faktycznie dowodzonym przez Leona Taraszkiewicza „Jastrzębia”187.
Koniec grudnia 1945 r. oraz styczeń i luty 1946 r. były dla funkcjonariuszy PUBP
bardzo aktywne. 20 grudnia w teren ruszyła 200-osobowa grupa operacyjna UBP-KBW,
podzielona na trzy części, z których jedna operowała w gminie Wisznice, dwie inne
w gminach Krzywowierzba i Wołoskowola188.
31 grudnia 1945 r. w Skorodnicy (gm. Wołoskowola) oddział Obwodu WiN
184 AIPN Lu, 043/5, Sprawozdania i raporty specjalne wydziału walki W.B. [Walka z Bandytyzmem]
i Sekcji W.D. [Walka z Dezercją], k. 1.
185 Ibidem, k. 93.
186 Klemens Panasiuk „Żytosław”, „Orlis”, por. WiN, w AK od czasów okupacji niemieckiej, w oddziale
Bolesława Flisiuka „Jaremy”. Po wkroczeniu armii sowieckiej pozostał w konspiracji, pełnił funkcję
komendanta rejonu w Obwodzie AK-DSZ Włodawa, dowódca oddziału partyzanckiego, następnie - do
lipca 1946 r. - zastępca Komendanta Obwodu WiN Włodawa, a od lipca 1946 r. do kwietnia 1947 r.
komendant tego obwodu. Ujawnił się w kwietniu 1947 r. w PUBP we Włodawie (Rok pierwszy..., s. 144).
187 AIPN Lu, 043/5, Sprawozdania i raporty specjalne wydziału walki W.B. [Walka z Bandytyzmem]
i Sekcji W.D. [Walka z Dezercją], k. 138-139; W dokumentach PUBP Włodawa lotny oddział partyzancki
dowodzony przez Leona Taraszkiewicza „Jastrzębia” określany jest często (zwłaszcza do końca 1945 r.)
jako banda „Orlisa” lub „Orlika”. Chodzi o por. Klemensa Panasiuka ps. „Żytosław”, „Orlis”, do
IX 1945 r. komendanta rejonu AK-DSZ, następnie zastępcę komendanta Obwodu WiN Włodawa,
któremu w tym okresie nominalnie podlegał lotny oddział partyzancki dowodzony przez „Jastrzębia”.
188 AIPN Lu, 043/4, Informacje i sprawozdania Wydz. walki z Bandytyzmem WUBP w Lublinie rok 1945,
k. 317.
60
Włodawa Leona Taraszkiewicza „Jastrzębia” zorganizował zasadzkę i zaatakował jedną
z grup operacyjnych PUBP i MO, odbijając dwóch aresztowanych partyzantów189.
6 stycznia 1946 r. funkcjonariusze resortu zorganizowali wyjazd operacyjny w celu
schwytania żołnierzy AK-WiN, którzy mieli przebywać w gminie Sobibór. Akcja nie
przyniosła rezultatów, podobnie jak wyjazd na zasadzkę w dniu 12 stycznia do gminy Wola
Wereszczyńska. Następnego dnia została zorganizowana kolejna operacja wspólnymi
siłami PUBP Włodawa, Milicji i Wojsk Ochrony Pogranicza, tym razem we wsi Hanna
(gm. Sławatycze). Również nie dała ona żadnych wyników190.
10 stycznia 1946 r. we wsi Kamień (gm. Wołoskowola) grupa operacyjna natknęła
się na kilku partyzantów z oddziału „Jastrzębia”. W wyniku walki śmierć poniosło
2 członków GO191.
5 lutego 1946 r. ponad 50 osobowy oddział „Jastrzębia” wkroczył do Parczewa
i przeprowadził akcję wymierzoną przeciwko funkcjonariuszom aparatu represji
i społeczności żydowskiej, która w tej miejscowości liczyła ok. 200 osób i terroryzowała
mieszkających tam Polaków. Podczas akcji zostało zabitych trzech Żydów: Dawid Tempel,
Mendel Turbiner i Abram Zisman, natomiast Lejb Trajberg został ranny. Zabici Żydzi byli
funkcjonariuszami MO i UB. Oddział dokonał rekwizycji w sklepach żydowskich
i wycofał się z miasta192.
6 lutego 1946 r. o godz. 2:00 licząca 130 ludzi GO KBW i UB pod dowództwem
kpt. Rozenkera wyjechała w teren by przeprowadzić operację przeciwko oddziałowi
„Jastrzębia”, który poprzedniego dnia zajął Parczew. W okolicy wsi Wielki Łan partyzanci
zorganizowali zasadzkę na części grupy operacyjnej (ok. 70 ludzi). GO została
oskrzydlona i zmuszona do odwrotu, zaś kpt. Rozenker oraz większość oficerów uciekła
już po pierwszych strzałach. Zginął 1 żołnierz GO, a 4 zostało rannych193.
8 lutego druga część GO w sile 60 ludzi pod dowództwem por. Matwiejowa pod
wsią Łowiszów (gm. Wola Wereszczyńska) natknęła się na partyzantów, którzy przypuścili
tak gwałtowny atak, że żołnierze wycofali się w popłochu, a część się poddała. Po
189 R. Wnuk, op. cit. 349.
190 AIPN Lu, 037/12, Sprawozdania dekadowe Sekcji I, II, III, IV, VI, VIII Śledczej i WzB UB we
Włodawie, k. 21.
191 Ibidem, k. 351.
192 D. Magier, Pogrom ubeków, „Najwyższy Czas”, 2004, nr 7., s. 36-37; R. Wnuk, op. cit., 356.
193 AIPN Lu, 037/12, Sprawozdania dekadowe Sekcji I, II, III, IV, VI, VIII Śledczej i WzB UB we
Włodawie, k. 1; AIPN Lu, 043/6, Sprawozdania miesięczne, półroczne i dekadowe Wyd. III oraz
Sprawozdania Dow. Obw. Woj. Nr 7 dot. zwalczania bandytyzmu na ter. woj. lubelskiego, k. 12;
R. Wnuk, op. cit., s. 357.
61
rozbrojeniu zostali wypuszczeni, a partyzanci wycofali się. Podczas późniejszego
przeszukania przez grupę operacyjną kwater oddziału w domu Zofii i Janiny
Korzeniowskich (zostały aresztowane) na kolonii Łowiszów, wpadła w ręce UB
kancelaria194 oddziału prowadzona przez Edwarda Taraszkiewicza „Grota”, „Żelaznego”195.
Cztery dni później, 12 lutego oddział „Jastrzębia” i „Żelaznego” został po raz
kolejny zmuszony do walki. W lesie pod wsią Marianka (gm. Wołoskowola) grupa
operacyjna w liczbie 140 osób, pod dowództwem por. Kuzmina, o godz. 8:00 zaatakowała
partyzantów, którzy podzieleni na dwie grupy przyjęli walkę i rozbili podzieloną na cztery
części grupę operacyjną. W czasie walki poległ jeden z partyzantów, a jeden został ranny.
Straty UB-KBW wyniosły 6 zabitych i 9 rannych, a do niewoli dostało się dwóch oficerów
i 12 szeregowych, którzy zostali następnie zwolnieni. Partyzanci zdobyli dużą ilość broni
i amunicji oraz spalili samochód ciężarowy196.
Tak o tym starciu pisał 16 II 1946 r. referent kontrwywiadu PUBP we Włodawie
Stefan Pietrykowski:
Dnia 12-go II.46 r. w lesie koło Marianki gm. Wołoskowola była druga potyczka
z w/w bandą, w której to znowóż poniesiono z naszej strony wielkie straty w ludziach
i broni, gdyż bandyci zajęli dobre stanowiska, a wojsko nie jest zdyscyplinowane i podczas
boju zdaje się [poddaje się] w ręce bandy, których bandyci rozbrajają, częstują ich
cukierkami i wysyłają z powrotem, mówiąc aby na przyszłość nie walczyli z bandą to ona
nie będzie ich zaczepiała tylko stale niech wskazują kto jest z Bezpieczeństwa. Żołnierze,
a nawet oficerowie przez dwie potyczki197 z w/w bandą masowo przechodzili w ręce
bandytów […]198.
Mimo poniesionych strat, w czasie prowadzenia operacji w terenie od dnia 5 II do
194 AIPN Lu, 043/6, Sprawozdania miesięczne, półroczne i dekadowe Wyd. III oraz Sprawozdania Dow.
Obw. Woj. Nr 7 dot. zwalczania bandytyzmu na ter. woj. lubelskiego, k. 13.
195 Edward Edmund Taraszkiewicz „Grot”, „Żelazny”, „Tomasz”, ppor. cz.w., ur. 22 I 1921 w Duisburgu,
w Niemczech, pochodzenie chłopskie, wykształcenie podstawowe. W latach

Post autor: **Artur Rogóż** » 16 wrz 2010, 03:57

1940-1945 przebywał na
przymusowych robotach w Niemczech. Od lipca 1945 r. w konspiracji niepodległościowej, początkowo
jako sekretarz i adiutant dowódcy oddziału por. Klemensa Panasiuka „Żytosława”, „Orlisa” w Obwodzie
DSZ Włodawa, a następnie zastępca dowódcy oddziału WiN swojego brata por. Leona Taraszkiewicza
„Jastrzębia”. Po jego śmierci przejął dowodzenie oddziałem. Poległ 6 X 1951 r. w walce z grupą
operacyjną UBP-KBW w Zbereżu n/Bugiem, pow. Włodawa (Z. Broński „Uskok”, Pamiętnik (1941 -
maj 1949), red. S. Poleszak, Warszawa 2004, s. 195; G. Makus, „Jastrząb” i „Żelazny” - ostatni
partyzanci Polesia Lubelskiego 1945 – 1951, Włodawa 2008, s. 5-77).
196 AIPN Lu, 037/12, Sprawozdania dekadowe Sekcji I, II, III, IV, VI, VIII Śledczej i WzB UB we
Włodawie, k. 2; AIPN Lu, 043/6, Sprawozdania miesięczne, półroczne i dekadowe Wyd. III oraz
Sprawozdania Dow. Obw. Woj. Nr 7 dot. zwalczania bandytyzmu na ter. woj. lubelskiego, k. 14.
197 Chodzi o dwie walki: 8 lutego 1946 r. pod Łowiszowem i 12 lutego 1946 r. pod Marianką.
198 AIPN Lu, 037/12, Sprawozdania dekadowe Sekcji I, II, III, IV, VI, VIII Śledczej i WzB UB we
Włodawie, k. 1-2.
62
22 II 1946 r., grupa operacyjna aresztowała 174 osoby, zabiła 11, raniła 16. Zwerbowano
12 informatorów i zdobyto sporo broni i amunicji. Jednak operacja ta pokazała również po
raz kolejny, że dobra współpraca między UB a wojskiem nie była na razie możliwa.
Funkcjonariusze UBP przygotowali sprawy do sądu przeciwko kpt. Rozenkerowi i por.
Komockiemu za nieudolne prowadzenie operacji199.
W późniejszych raportach na temat współpracy UB i wojska możemy np.
przeczytać, że w czasie przeprowadzania wspólnych działań, podczas których
funkcjonariusze PUBP prowadzili aresztowania na terenie obwodu Wołoskowola we wsi
Marianka, żołnierze stwierdzali, że U.B. to skurwysyny aresztują tylko niewinnych
Polaków, […] że jak Polak będzie uciekał to i strzelać nie będziemy […]200.
Jeszcze 21 XII 1946 r., szef PUBP we Włodawie kpt. Mikołaj Oleksa pisał do Szefa
Sztabu Ochrony Okręgu Wyborczego ppłk. Szokala:
W dniu 20.XII.1946 r. przez d-two W.B.W. [Wojska Bezpieczeństwa Wewnętrznego]
została zdjęta grupa 17-tu żołnierzy W.B.W. ochraniających obwód wyborczy gm.
Wołoskowola nr 81, która to grupa nawiązała z bandą kontakty /została zawerbowana/
o czem natychmiast nie zameldowała. Wyjaśniam, dnia 16.XII.46 r. wartownik W.B.W.
zauważył zbliżających się bandytów, którzy uprzedzili wartownika aby takowy nie strzelał
poczem udali się do reszty żołnierzy tejże grupy - „Jastrząb” wygłosił do żołnierzy
przemówienie poczem razem pili wódkę i rozeszli się nierozbrajając jedni drugich. Banda
na czele z d-cą „Jastrzębiem” liczyła kilka osób201.
Władza, mając w pamięci aktywizację podziemia wiosną 1945 r., próbowała za
wszelką cenę zniszczyć ruch niepodległościowy w okresie zimowym, wysyłając w teren
grupy operacyjne złożone z wojska, funkcjonariuszy PUBP i Milicji Obywatelskiej202.
Jednak pomimo ciągłej obecności i działań resortu w terenie, oddziały partyzanckie były
bardzo aktywne, co widać w sprawozdaniach dekadowych poszczególnych sekcji PUBP
Włodawa. Z drugiej strony funkcjonariuszom, mimo ciągłych wyjazdów w teren i częstych
aresztowań, nie udało się w pierwszym kwartale 1946 r. zwerbować ani jednego agenta
z szeregów AK-WiN, jak również przeprowadzić jakichkolwiek rozpracowań
199 AIPN Lu, 043/6, Sprawozdania miesięczne, półroczne i dekadowe Wyd. III oraz Sprawozdania Dow.
Obw. Woj. Nr 7 dot. zwalczania bandytyzmu na ter. woj. lubelskiego, k. 15-16.
200 AIPN Lu, 037/19, Materiały dot. Referendum Ludowego w 1946 r. i przygotowań do wyborów w 1947
r. w pow. włodawskim, k. 110.
201 AIPN Lu, 037/26, Materiały dot. wyborów do sejmu w 1947 na terenie powiatu Włodawa, k. 221.
202 AIPN Lu, 037/12, Sprawozdania dekadowe Sekcji I, II, III, IV, VI, VIII Śledczej i WzB UB we
Włodawie, k. 23a v.
63
grupowych203.
12 IV 1946 r. oddział „Jastrzębia” zarekwirował na szosie Chełm-Włodawa dwa
samochody ciężarowe i udał się do wsi Lubowierz (gm. Hańsk), gdzie rozbrojono pluton
wojsk sowieckich ochraniający lotnisko w tej miejscowości. Efektem tej akcji była
przeprowadzona następnego dnia operacja pościgowa siłami PUBP i MO, która jednak nie
przyniosła żadnych rezultatów. Zaplanowano kolejną obławę, jednak tym razem
poprzedzono ją wysłaniem w teren agentury celem ustalenia miejsca pobytu bandy204.
Referendum ludowe przeprowadzone w Polsce 30 czerwca 1946 r. przebiegało
w powiecie włodawskim stosunkowo spokojnie. Dla potrzeb przeprowadzenia i ochrony
sfałszowanego w efekcie referendum Biuro Polityczne PPR powołało w marcu 1946
Państwową Komisję Bezpieczeństwa, która miała się zająć koordynacją działań jednostek
LWP, WOP, KBW, UB, MO i ORMO. Zadaniem jej była m. in. likwidacja podziemia
niepodległościowego i fizyczna eliminacja polityków PSL, tak więc podziemie ograniczyło
swą aktywność do przeciwdziałania akcji propagandowej władzy i kolportażu własnych
ulotek205.
Zaraz po referendum UB rozpoczęło kolejne pacyfikacje powiatu mające zapewnić
spokój w terenie podczas zaplanowanych na styczeń 1947 r. wyborów. Komuniści zdawali
sobie sprawę, że o sile podziemia w powiecie włodawskim decydowało duże poparcie
miejscowej ludności. W dokumentach PUBP we Włodawie, zgromadzonych w zasobach
archiwalnych lubelskiego oddziału IPN, znajdują się m.in. wykazy „elementu
podejrzanego” z poszczególnych gmin powiatów: włodawskiego, radzyńskiego
i chełmskiego, które zawierają po kilkadziesiąt (niektóre ponad setkę) nazwisk osób
współpracujących w poszczególnych gminach - jak pisano - z organizacją A.K., WiN lub
bandą „Jastrzębia”, czy później „Żelaznego”. Bardzo często są tam notowane całe
rodziny206. Poparcie to stanowiło przez wiele lat ogromny problem dla funkcjonariuszy
UBP, o czym często wspominali w swoich sprawozdaniach. 8 X 1946 r. referent PUBP
Włodawa, Bazyli Dohojda meldował [pisownia oryginalna]:
Na terenie obwodu wyborczego gm. Wola Wereszczyńska jest zła sytuacja z powodu
band reakcyjnych jakie istnieją w danym obwodzie, ludność tego obwodu jest przepojona
203 Ibidem, k. 5-27 v.
204 AIPN Lu, 037/13, Raporty dekadowe, specjalne i dzienne kierownictwa PUBP we Włodawie, k. 3.
205 AIPN Lu, 037/19, Materiały dot. Referendum Ludowego w 1946 r. i przygotowań do wyborów w 1947 r.
w pow. włodawskim, k. 124; A.G. Kister, op. cit., 149-182.
206 AIPN Lu, 037/10, Wykaz osób podejrzanych o wrogą działalność z PUBP Włodawa, k. 14-37.
64
agitacją reakcyjną i z tego powodu jest wrogo usposobiona do teraźniejszego ustroju [...]
teren tego obwodu jest najbardziej zanieczyszczony przez najróżniejsze wrogie elementy
[...] ludność bierze czynny udział w spółpracy z bandą WiN „Orlisa” i prowadzi anty
Państwową propagandę. Po rozpędzeniu partii P.P.R. przez bojówkie „Jastrzębia” rzadna
inna organizacja legalna utrzymać się nie może z powodu terroru band [...]207.
18 XI 1946 r. funkcjonariusz PUBP we Włodawie Jan Redes pisał w swoim
raporcie m.in. tak:
[...] jestem wyznaczony w czasie wyborów do obsługiwania obwodu nr 5
w Dębowej Kłodzie. Obwód Dębowa Kłoda obejmuje następujące wsie: Dębowa Kłoda,
Lejno, Zamiarki, Uhnin Sosnowski, Uhnin Bielski, Bednarzówka, Chmielów, Makoszka,
Plebania Wola, Korona, kol. Białka i Stępków. W/w wsie są mocno opanowane przez
czynniki reakcyjne. W obwodzie Dębowa Kłoda jest kilka placówek bandy „WiN”, jak
również ten teren jest mocno zagnieżdżony przez aktywnych członków bandy „Jastrzębia”.
Banda „Jastrzębia” na terenie gminy Dębowa Kłoda ma bardzo wielki wpływ. Banda ta
ma tam swoje kwatery i nieraz przebywa po kilka dni cały oddział w jednym miejscu.
Obwód ten jest bardzo często nawiedzany przez w/w bandę, tak, że jest obawa, iż w czasie
wyborów może dokonać napadu na lokal wyborczy.[...]208.
Mając powyższe na uwadze do zwalczania podziemia używano coraz szerszego
repertuaru środków. Jak raportował członek grupy operacyjnej zasilonej wojskiem
sowieckim, referent Sekcji do Walki z Bandytyzmem PUBP Włodawa Jan Matczuk,
wysyłano w teren grupy pozorujące oddziały partyzanckie, które kwaterowały po lasach
i rozsyłały wywiadowców w ubraniach cywilnych. Stosowano zasadzki na skrzyżowaniach
dróg, gdzie najczęściej - według doniesień agentury - pojawiali się partyzanci. Okrążano
lasy, rozstawiając w pewnych odległościach patrole, a następnie przeczesując las,
„naganiano” wszystkich tam obecnych na tak przygotowane zasadzki. Okrążano też całe
kolonie i wsie w celu wyłapania ludzi z miejscowych placówek, znajdujących się na
specjalnie przygotowanych listach podejrzanych o współpracę z podziemiem. Wszystkie
zastosowane środki nie przyniosły rezultatów, nie odnaleziono partyzantów, a jedynie
aresztowano 11 osób bez broni. Funkcjonariusz PUBP mógł jedynie napisać, że banda
A.K. „Orlisa” jak istniała na pow[iat] włodawski nadal pozostała209.
207 AIPN Lu, 037/19, Materiały dot. Referendum Ludowego w 1946 r. i przygotowań do wyborów w 1947 r.
w pow. włodawskim, k. 14.
208 Ibidem, k. 15.
209 AIPN Lu, 037/13, Raporty dekadowe, specjalne i dzienne kierownictwa PUBP we Włodawie, k. 33.
65
W połowie maja 1946 r. oddział Leona Taraszkiewicza „Jastrzębia” nawiązał
kontakt z działającą w powiecie chełmskim grupą Narodowych Sił Zbrojnych Stefana
Brzuszka ps. „Boruta”210 i wspólnie wykonali kilka akcji przeciwko komunistom. 18 lipca
1946 r. na szosie Lublin-Chełm w okolicy Siedliszcza doszło do wydarzenia, które
doprowadziło do stanu wrzenia nie tylko włodawski resort. Połączone oddziały
„Jastrzębia” i „Boruty” przypadkowo zatrzymały samochód, którym podróżowała siostra
Bieruta, Zofia Malewska z mężem, synem i synową. „Jastrząb” kazał uwięzić członków
rodziny Bieruta, co spowodowało olbrzymią koncentrację UB i KBW w terenie.
W związku z tym, z polecenia komendanta Obwodu kpt. Szumowskiego „Komara”, po
dwóch dniach rodzina Bieruta została zwolniona211.
W efekcie tej akcji, podczas ogromnej operacji pacyfikującej teren, prowadzonej
w dniach od 21 VII do 23 VII 1946 r., zabito 4 żołnierzy podziemia - jak pisano - z bronią
w ręku, zatrzymano 49 osób, w tym 16 członków placówek i żołnierzy oddziału.
Znaleziono i skonfiskowano wiele sztuk broni i amunicji212.
W sierpniu zorganizowano i wysłano w teren kolejne dwie grupy operacyjne
przeznaczone do likwidacji oddziałów partyzanckich Obwodu WiN Włodawa. Pierwsza,
pod dowództwem por. Komornickiego z KBW i chor. Jana Matczuka z PUBP w liczbie
100 osób, od 1 VIII 1946 r., zajęła tereny na zachód i południowy zachód od Włodawy,
w zakres których weszły gminy Parczew, Dębowa Kłoda, Tyśmienica, Uścimów, Ostrów,
Wola Wereszczyńska, Wołoskowola i Hańsk. Druga, dowodzona przez por. Banasiuka
z 49 pp. stacjonującego we Włodawie i chor. Jana Dohojdy z PUBP w ilości 120 osób,
ruszyła na północ, północny-zachód i zachód od Włodawy, obejmując swym działaniem
gminy Sławatycze, Romanów, Wisznice, Opole i Krzywowierzba213.
16 IX 1946 r. grupa operacyjna WBW [Wojsk Bezpieczeństwa Wewnętrznego]
w liczbie ponad 80 osób wraz z pracownikami UBP, na trzech samochodach powracała
z Ostrowa Lubelskiego do Włodawy, transportując ze sobą dziewięciu aresztowanych
210 Stefan Brzuszek vel Brzeziński „Boruta”. Brak informacji o jego działalności w czasie okupacji
niemieckiej, prawdopodobnie był członkiem NSZ. Pozostał w konspiracji, od marca 1945 r. dowódca
plutonu w oddziale NSZ Eugeniusza Walewskiego „Zemsty”, działającego w powiecie Chełm. Po
ujawnieniu się dowódcy jesienią 1945 r. nie zaprzestał działalności, dowodził ok. 30-osobowym
oddziałem; w 1946 r. blisko współpracował z Oddziałem Obwodu WiN Włodawa dowodzonym przez
ppor. Leona Taraszkiewicza „Jastrzębia”. W lipcu 1946 r. podzielił oddział na trzy grupy, jedną dowodził
sam, pozostałymi - Wacław Rybak „Kostek” i Józef Dynia „Ziembida”. Otoczony 17 VIII 1946 r. przez
grupę operacyjną UBP-KBW we wsi Kulik (pow. Chełm), popełnił samobójstwo (Rok pierwszy..., s. 204).
211 E.E. Taraszkiewicz „Żelazny”, op. cit., s. 102-104.
212 AIPN Lu, 037/13, Raporty dekadowe, specjalne i dzienne kierownictwa PUBP we Włodawie, k. 11.
213 Ibidem, k. 16.
66
członków Zrzeszenia WiN, m.in. komendantów: rejonu Ostrów i placówki Orzechów.
We wsi Laski Bruskie zepsuły się dwa samochody, trzeci ruszył dalej. Na trasie Lublin-
Włodawa, 15 km. od Włodawy, wpadł on w zasadzkę zorganizowaną przez 20-osobowy
oddział „Jastrzębia” i patrol Wacława Rybaka „Kostka”, wydzielony z oddziału NSZ
„Boruty”. Partyzanci odbili 9 więźniów, podczas walki zginął oficer UB Jan Dudycz oraz
dwóch żołnierzy WBW214.
22 października 1946 r. miała miejsce jedna z najbardziej spektakularnych akcji
oddziałów partyzanckich włodawskiego Obwodu WiN, będąca reakcją na trwające od
wielu miesięcy pacyfikacje terenu i aresztowania prowadzone przez grupy operacyjne.
W tym dniu połączone oddziały ppor. Leona Taraszkiewicza ”Jastrzębia” i Józefa Struga
„Ordona” w liczbie ok. 70 ludzi wjechały do Włodawy, zajęły Komendę Powiatową
Milicji Obywatelskiej i rozbiły Powiatowy Urząd Bezpieczeństwa Publicznego, uwalniając
ok. 100 więźniów. W akcji poległo dwóch partyzantów, ze strony UB zginęło
3 funkcjonariuszy oraz Włodzimierz Fedoszczenko ps. „Czumak”, referent propagandy
I rejonu OUN, który zdezerterował i podjął współpracę z PUBP we Włodawie215.
W ostatnim kwartale 1946 r. ciągła działalność grup operacyjnych doprowadziła do
aresztowań i kilku potyczek z oddziałem „Jastrzębia”, „Ordona” i „Uskoka”. W wigilijny
wieczór 1946 r., na skutek zdrady żołnierza placówki podległej „Jastrzębiowi”, Bolesława
Koniecznego „Orzełka” PUBP dowiedział się, gdzie będą spędzać święta partyzanci
„Jastrzębia”. Do Woli Wereszczyńskiej wysłana została licząca 25 żołnierzy GO KBW,
która otoczyła dom, w którym przebywał „Jastrząb” wraz z 12 ludźmi. Partyzanci przedarli
się przez pierścień okrążenia, lecz dwóch z nich poniosło śmierć, a kilku odniosło rany. Ze
strony GO poległ 1 żołnierz KBW, a 1 funkcjonariusz WUBP Lublin został ranny216.
W miarę jak zbliżał się termin wyborów do sejmu terror UB nasilał się coraz
bardziej. Dowódca Grupy Operacyjnej Włodawa mjr Kozan składając meldunek do Sztabu
Samodzielnego Baonu Operacyjnego WBW Lublin raportował, że w okresie od 15 do 28
grudnia 1946 r. ogółem zatrzymano bandytów z bandy „Jastrzębia” 35, w tym 3-ch
oficerów placówek, 2 łączników, 1 oficer łączności. Ogółem zatrzymano o współprace
214 Ibidem, k. 19.
215 E.E. Taraszkiewicz „Żelazny”, op. cit., s. 117-122; AIPN Lu, 037/13, Raporty dekadowe, specjalne
i dzienne kierownictwa PUBP we Włodawie, k. 21-22, 39-41; A. Tylimoniuk, Ta sama Włodawa - przez
inne okno, [w:] Strzały o świcie. MO i KBW w walce z bandami, Warszawa 1962, s. 104 - 122; Relacja
Stanisława Pakuły ps. „Krzewina” z 2 XI 2007 r. , w zbiorach autora.
216 E.E. Taraszkiewicz „Żelazny”, op. cit., s. 128-129; Relacja Stanisława Pakuły ps. „Krzewina” z 2 XI
2007 r., w zbiorach autora.
67
podejrzanych 23-ch. Zabitych bandytów w czasie ucieczki i walki – 4-ch. […] Straty
własne: zabitych w czasie walki 1, rannych 2-ch w tym 1 z PUBP217.
W dalszej części meldunku mjr. Kozana możemy przeczytać, że tylko w okresie od
28 XII do 31 XII 1946 r. przeprowadzono szereg operacji wg spisu PUBP i danych które
dali aresztowani i zatrzymani.[...] W wyniku operacji ujęto bandytów z organizacji WiN
z miejscowych placówek 13-tu, z nich 1-en ppor. W.P. Obecnie komendant placówki na
m. Łomnica, oraz 17-tu podejrzanych o współpracę i członków placówek. Śledztwo w toku.
Bandyci którzy przyznali się do winy, dali miejsca ukrycia swojej broni jak również
kontakty na „Jastrzębia”. Z każdym dniem śledztwa materiał bogatszy218.
22 grudnia 1946 r. grupy ochronno - propagandowe miały planowo powrócić
z terenu, jednak prace ich przedłużono do stycznia 1947 r. i jeszcze na przełomie grudnia
1946 i stycznia 1947 r. toczyły się walki z partyzantami. Według niektórych Wojewódzkich
Komitetów Bezpieczeństwa na przełomie 1946 i 1947 roku doszło do zaostrzenia sytuacji.
Zbliżające się wybory mobilizowały konspiratorów z placówek do działań, zaś nasilone
działania resortu bezpieczeństwa i wojska nie pozwoliły partyzantom zimować. W grudniu
1946 r. informowano o napadach na działaczy PPR, członków komisji wyborczych,
funkcjonariuszy „bezpieki” i ich współpracowników oraz grupy operacyjne i ochronno -
propagandowe. Tylko oddział Leona Taraszkiewicza „Jastrzębia”, jeden z najsilniejszych
na Lubelszczyźnie, wykonał w podanym miesiącu kilka większych akcji. Wspólnie
z oddziałami „Uskoka” i „Ordona” zaatakował skomunizowaną wieś Rozkopaczew, starł
się w Buradowie z GO KBW i zdobyto część jej sprzętu i broni. Opanowano stacje
kolejowe w Gródku i Parczewie, gdzie rozbrojono żołnierzy i zlikwidowano
funkcjonariuszy UBP, a w sylwestrowy wieczór 1946 r. wraz z oddziałami radzyńskiego
Obwodu WiN zaatakowano Radzyń Podlaski i znajdujące się tam siły bezpieczeństwa219.
3 stycznia 1947 r. w Siemieniu (pow. Radzyń Podlaski), podczas ataku na oddział
ochronno - propagandowy WP zginął ppor. Leon Taraszkiewicz „Jastrząb”. Po śmierci
dowódcy, ze względu na trudne warunki zimowe i silne nasycenie terenu wojskiem i UB
w okresie przedwyborczym, oddział został rozlokowany na zaufanych kwaterach
i ograniczył działalność220.
217 AIPN lu, 037/17, Meldunki oraz Doniesienia Starosty Pow. dot. napadów terroryst.-rabunkowych na
terenie pow. Włodawa, k. 20.
218 Ibidem.
219 A.G. Kister, op. cit., s. 222-223; R. Wnuk, op. cit., s. 433-441.
220 R. Wnuk, op. cit., s. 442.
68
W celu spacyfikowania terenu i wszelkiego oporu grupy operacyjne dokonywały
masowych aresztowań, likwidowały magazyny broni, wydawano i wykonano publicznie
wiele wyroków śmierci.
W początkach stycznia wyruszył w teren pow. włodawskiego, na sesję wyjazdową
Wojskowy Sąd Rejonowy i w trybie doraźnym skazał na karę śmierci, ujętych wcześniej
przez grupy operacyjne UB-KBW, kilkunastu żołnierzy oraz współpracowników oddziału
„Jastrzębia” i „Ordona”. Wyroki były wykonywane w 20-30 min. po ogłoszeniu, przez
rozstrzelanie w publicznych egzekucjach, w obecności siłą spędzonych mieszkańców wsi
Białka, Sosnowica, Jagodno, Dębowa Kłoda, Wólka Wytycka, Kodeniec i Pieszowola.
Część wyroków została wykonana na cmentarzu żydowskim we Włodawie, gdzie również
grzebano ofiary tych egzekucji. Większość zamordowanych została pogrzebana
w nieznanych miejscach221.
21 I 1947 r. szef PUBP we Włodawie kpt. Mikołaj Oleksa w raporcie dekadowym
o sytuacji politycznej w powiecie włodawskim, skierowanym do WUBP w Lublinie, pisał:
[…] dwóch sołtysów za przynależność do organizacji WiN i bandy „Jastrzębia”
zostali rozstrzelani Wrzaszcz [Edward] ze wsi Białka i Korpysz [Lucjan] ze wsi Leitno
[Lejno], gm. Dębowa Kłoda. [...] W Powiatowym Urzędzie Bezpieczeństwa Publicznego
we Włodawie znajduje się 95 osób zatrzymanych na dzień 20 I 1947 r. [...] W ostatniej
dekadzie zatrzymano 41 os. z nich 18 WiN [...] Bez sankcji w areszcie znajduje się 68 os.
z braku śledczych222.
Oprócz oficjalnie wykonywanych wyroków, funkcjonariusze UB mordowali
również bez sądu. W ten sposób 13 II 1947 r. zamordowano przy drodze Włodawa –
Lublin braci Kucharuków: Henryka ps. „Minus”, „Ptaszek” i Franciszka ps. „Jarząbek”,
których zwłoki porzucono w przydrożnym rowie223. 14 lutego 1947 r. funkcjonariusz
PUBP we Włodawie Jakub Zapasa, w lesie koło wsi Kaplonosy (gm. Wyryki, pow.
Włodawa), bez sądu zamordował aresztowanych żołnierzy „Jastrzębia” - Stanisława
Bychawskiego ps. „Pień” i Józefa Szypulskiego ps. „Bizon”. Ich porzucone w lesie ciała
221 Z. Leszczyńska, Ginę za to co najgłębiej człowiek ukochać może. Członkowie organizacji
niepodległościowych na Lubelszczyźnie skazani na karę śmierci przez sądy wojskowe (1944-1955), t. 2 ,
Lublin 2003, s. 20-321.
222 AIPN Lu, 037/22, Sprawozdania sekcji I, II, III, IV i V oraz ewidencja operacyjna band i ich wystąpień
Sekcji I, II i III i Szefa PUBP Włodawa, k. 46.
223 E.E. Taraszkiewicz „Żelazny”, op. cit., s. 188-189; AIPN Lu, 0311/6, Kwestionariusze osobowe na
członków bandy Jastrzębia - Żelaznego, k.127; AIPN Lu, 037/20, Raporty dekadowe wraz z załącznikami
Szefa PUBP we Włodawie za rok 1947, k. 12.
69
odnalazły rodziny224.
19 stycznia 1947 r. odbyły się wybory do sejmu, które komuniści sfałszowali.
W tym okresie partyzanci skupili się na działaniach zaopatrzeniowych i porządkowych,
zdając sobie sprawę, że nasycenie terenu wojskiem jest tak duże, że nie mają szans
prowadzić akcji zbrojnych. Wobec takiego zachowania grup antykomunistycznych rzadko
w tym okresie dochodziło do starć między wojskiem i UB a zbrojnym podziemiem.
W dzień wyborów nie odnotowano prawie żadnych akcji partyzanckich, nie pojawiły się
też większe trudności przy fałszowaniu wyników. 4 lutego 1947 r. miało miejsce pierwsze
posiedzenie wybranego w ten sposób sejmu, a 7 lutego 1947 r. nastąpiło zaprzysiężenie
rządu Józefa Cyrankiewicza. 19 lutego 1947 r. sejm uchwalił tzw. Małą Konstytucję225.
22 lutego uchwalona została „Deklaracja praw i wolności obywatelskich” i jej
uzupełnienie - ustawa amnestyjna. Okres amnestyjny miał trwać od 25 lutego do
25 kwietnia 1947 r. W rzeczywistości nowa amnestia miała być okazją dla Departamentu
III Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego do pozyskania informacji przydatnych
w rozpracowaniu podziemia i wzmocnienia sieci agentów w tym środowisku. Dlatego za
przebieg działań odpowiadał Departament III MBP, wydziały III wojewódzkich UBP
i referaty III powiatowych UBP226.
W powiecie włodawskim na dzień 17 kwietnia 1947 r. ujawniło się w PUBP
246 osób, w tym - jak pisał kierownik PUBP we Włodawie kpt. Mikołaj Oleksa:
[...] z oddziału lotnego bandy „Jastrzębia” - 35 osób, z placówek WiN - 56 osób,
z pozostałości AK - 19 osób, z NSZ - 2 osoby, współpracowników z banda „Jastrzębia” -
40 osób, za nielegalne posiadanie broni - 55 osób, z bandy UPA - 1 osoba,
współpracowników z bandy UPA - 4 osoby, i dezerterów WP - 34 osoby. […] Zdali broni
146 jednostek, w tym: 2 moździerze - 52 mm., 7 RKM, 35 PPSz., 78 KBK, 24 pistolety, 16
granatów, 1552 szt. amunicji, 3 rakietnice, 1 maszyna do pisania, 1 aparat telefoniczny.
[…] W dekadzie sprawozdawczej dowódca obwodu „Komar” [kpt. Zygmunt Szumowski]
przysłał list do UB we Włodawie podpisany razem i [z] kwatermistrzem „Burzą”
[Nikodem Krzyżanowski], że organizację WiN na terenie powiatu włodawskiego
rozwiązuje, lecz do tej pory większa część aktywnych członków bandy „Jastrzębia” nie
224 AIPN Lu, 0311/6, Kwestionariusze osobowe na członków bandy Jastrzębia - Żelaznego, k. 16-17; AIPN
Lu, 037/20, Raporty dekadowe wraz z załącznikami Szefa PUBP we Włodawie za rok 1947, k. 12;
Relacja Józefa Bychawskiego z 14 X 2008 r. i 6 V 2009 r., w zbiorach autora.
225 A.G. Kister, op. cit., s. 229.
226 Ibidem, s. 229.
70
ujawniła się, u której znajduje się według naszego spisu około 30 sztuk broni maszynowej
i dwa C.K.M.-y227.
Sfałszowane wybory odebrały podziemiu nadzieję na skuteczne prowadzenie
bezpośredniej walki z komunistami. Większość się ujawniła, część uciekła do województw,
gdzie nie byli znani - najczęściej na Ziemie Odzyskane. W zbrojnych oddziałach pozostali
tylko ci, którzy nie mieli szans na powrót do normalnego życia i dla których ujawnienie
oznaczało śmierć z rąk UBP. W powiecie włodawskim, jednym z dowódców, który nie
uwierzył komunistom, pozostał w podziemiu i nadal prowadził z nimi walkę był Edward
Taraszkiewicz „Żelazny”. Przejął on dowodzenie oddziałem po śmierci brata Leona
Taraszkiewicza „Jastrzębia”, a pod jego rozkazami w podziemiu pozostało kilkunastu
żołnierzy. W terenie nadal walczył na czele kilku swoich ludzi Józef Strug „Ordon”,
a w sąsiednim powiecie lubartowskim działał kpt. Zdzisław Broński „Uskok”, dowódca
wszystkich oddziałów partyzanckich WiN na Lubelszczyźnie. „Żelazny” na kartach
swojego pamiętnika tak pisał o decyzji pozostania w podziemiu:
Po okrutnym terrorze specjalnie w tym celu przeprowadzonym, ogłaszają
komuniści amnestię. Kontaktuje się z p[anem] kapitanem [Zdzisławem Brońskim
„Uskokiem”] przez „Ordona” i otrzymuję rozkazy, które brzmiały: Trwać dalej i nie
ujawniać się! Jako żołnierz wykonuję go bez względu na wszystko. […] W czasie trwania
amnestii UB z Włodawy i z Lublina próbowało wszelkimi środkami i sposobami zachęcić
wybitnych członków podziemia do ujawnienia się. Otrzymałem kilka listów z Włodawy, jak
również przez „Ordona” z wojewódzkiej komendy UB z zawiadomieniem, ażeby się
ujawnić na „wszelkich dogodnych warunkach”. Wszystkie te zachęty zostały przeze mnie,
jak przez pozostałych przy mnie chłopców odrzucone!228
Akcja ujawnieniowa pozwoliła funkcjonariuszom UBP zebrać dane potrzebne do
dalszego rozpracowania podziemia. Przygotowywano się też do kolejnej rozprawy
z pozostałymi w podziemiu partyzantami. Z danych uzyskanych w czasie amnestii miały
pochodzić informacje, mające pomóc w likwidacji oddziałów, która miała nastąpić jak
najszybciej, tak by nie dopuścić do ich rozrostu i odtworzenia organizacji w terenie.
Z racji niewielkiej ilości żołnierzy pozostałych w konspiracji, którzy poruszali się
227 AIPN Lu, 037/22, Sprawozdania sekcji I, II, III, IV i V oraz ewidencja operacyjna band i ich wystąpień
Sekcji I, II i III i Szefa PUBP Włodawa, k. 51; Archiwum Państwowe w Lublinie [dalej: APL], syg.
1099/91, k.3, Pismo Szumowskiego Zygmunta ps. „Sędzimir” „Komar” i Panasiuka Klemensa ps. „Orlis”
do PUBP z 4.IV.1947 r.
228 E.E. Taraszkiewicz „Żelazny”, op. cit., s. 135-136.
71
najczęściej w 2-3 osobowych patrolach, PUBP we Włodawie zaniechał wielkich,
zmasowanych operacji, zastępując je z czasem coraz bardziej skomplikowanymi
działaniami agenturalnymi, do których bardzo często zmuszano ujawnionych wcześniej
żołnierzy podziemia. Rozpracowania agenturalne sporadycznie były wspierane również
siłami grup operacyjnych UB-KBW, jednak mimo szerokiego wachlarza stosowanych
metod zwalczania pozostałości niepodległościowego podziemia, walka z komunistami
w powiecie włodawskim trwała aż do 6 października 1951 r., kiedy to poległ ostatni
dowódca oddziałów partyzanckich Obwodu WiN Włodawa ppor. Edward Taraszkiewicz
„Żelazny”229.
229 Po śmierci E. Taraszkiewicza „Żelaznego”, jeszcze do 1953 r. na terenie powiatu włodawskiego
sporadycznie pojawiał się ze swoimi ludźmi Stanisław Kuchcewicz „Wiktor”, ostatni z dowódców patroli
podległych do 1949 r. kpt. Zdzisławowi Brońskiemu „Uskokowi” (H. Pająk, Oni się nigdy nie poddali,
Lublin 1997, s. 53-229; G. Makus, op. cit., 5-52).
72
Zakończenie
Podsumowując trzeba wyraźnie podkreślić, że sięgający po władzę w Polsce
komuniści mieli pełną świadomość, że jej zdobycie, a przede wszystkim utrzymanie, nie
będzie możliwe bez aparatu przemocy mogącego skutecznie realizować postawione przed
nim zadania. Tworzony od lipca 1944 r. Resort Bezpieczeństwa Publicznego został
wyposażony w szerokie uprawnienia, dające mu w zasadzie nieograniczoną władzę.
Równie szerokie uprawnienia otrzymały, realizujące zadania w terenie,
wojewódzkie i powiatowe Urzędy Bezpieczeństwa Publicznego, których funkcjonariusze
wielokrotnie korzystali z przysługującej im bezkarności. Mimo dokonywanych
wielokrotnych modyfikacji, ukształtowana w pierwszym roku działalności struktura
w zasadzie przetrwała do 1954 r., tzn. do czasu podziału MBP na Ministerstwo Spraw
Wewnętrznych i Komitet do spraw Bezpieczeństwa Publicznego.
W ciągu pierwszych 3 lat istnienia Powiatowy Urząd Bezpieczeństwa Publicznego
we Włodawie zmieniał nie tylko liczebność i strukturę, ale znacznym zmianom ulegały
również metody pracy. Funkcjonariusze operacyjni i śledczy tego urzędu, których
działalność nie odbiegała od standardów w innych tego typu placówkach, na skalę masową
prowadzili operacje w powiecie, z użyciem wojska i jednostek Korpusu Bezpieczeństwa
Wewnętrznego, stosowali zatrzymania i aresztowania, pobicia, brutalne śledztwa,
inwigilację osób, korespondencji, lokali, ale także porwania i uprowadzenia, mordy
polityczne, egzekucje w więzieniach, aresztach i podczas działań w terenie.
Obiektami działalności operacyjnej funkcjonariuszy włodawskiego PUBP byli
w omawianym okresie przede wszystkim żołnierze niepodległościowego podziemia,
wywodzący się ze struktur Armii Krajowej (następnie Zrzeszenia Wolność i Niezawisłość)
i konspiracji narodowej, jak również członkowie Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów
i Ukraińskiej Powstańczej Armii. Byli nimi również wszyscy inni wrogowie władzy
komunistycznej instalowanej od 1944 r. w Polsce, zarówno ci instytucjonalni, jak
i personalni, związani rodzinnie lub środowiskowo ze strukturami Polskiego Państwa
Podziemnego, tradycją, instytucjami II RP lub Kościołem katolickim.
Większość mieszkańców Włodawy i powiatu włodawskiego narodowości polskiej,
przez pierwsze powojenne lata popierała podziemie zbrojne, a później trwała w oporze
przeciwko nakazom władz. Pewne oparcie na początku swojej działalności funkcjonariusze
73
PUBP znajdowali w przychylnej wobec „władzy ludowej” społeczności ukraińskiej,
z której sami w dużej mierze się wywodzili. Konsekwencją tych wszystkich czynników był
duży potencjał miejscowej partyzantki, w większości wywodzącej się w prostej linii ze
struktur Armii Krajowej, choć spory odsetek członków tych oddziałów stanowili też
młodzi ludzie, którzy w czasie wojny z konspiracją mieli niewiele wspólnego, jednak
represje zastosowane przez komunistów kazały im szukać schronienia w lesie.
W latach 1944-1947 (do amnestii) oddziały podziemia były realnym i trudnym
przeciwnikiem dla niemających na ogół większego pojęcia o pracy operacyjnej
funkcjonariuszy PUBP we Włodawie. Jedynie obecność zwartych formacji NKWD,
wojska i KBW sprawiała, że włodawski UBP mógł prowadzić jakiekolwiek działania.
Dopiero ogólnopolska akcja amnestyjna doprowadziła do radykalnego osłabienia
podziemia, a jednak mimo tego walka z usiłującymi przetrwać, niewielkimi grupami
partyzanckimi zajęła PUBP następne sześć lat.
W wyniku działań funkcjonariuszy PUBP w powiecie włodawskim zginęło ponad
stu żołnierzy niepodległościowego podziemia230, śmierć poniosła nieznana liczba członków
siatki terenowej, osób wspierających partyzantów, jak też przypadkowych ofiar.
Aresztowano kilka tysięcy osób, zniszczono i skonfiskowano wiele gospodarstw. Metody
stosowane podczas przesłuchań, czyli bicie i tortury, nie różniły się niczym od tych
stosowanych przez funkcjonariuszy w innych tego typu placówkach UB.
Liczba ofiar po drugiej stronie konfliktu była mniejsza. Według oficjalnych danych
zginęło kilkudziesięciu funkcjonariuszy włodawskiego PUBP. W 1944 r. nie zginął żaden
z nich, ale już w 1945 r. - 14231. Niewiele mniejszą liczbę stanowią zlikwidowani agenci
i informatorzy UBP, jak również komunistyczni aparatczycy. W walce z polskim
podziemiem poległo również kilkudziesięciu żołnierzy polskich i radzieckich różnych
formacji232.
Działalność PUBP we Włodawie była regionalnym wkładem w komunizację
i zniewolenie Polski - służyła zdobyciu władzy przez uzależnionych ideologicznie
i funkcjonalnie od ZSRR polskich komunistów. Na przykładzie funkcjonowania
230 W latach 1945-1951 tylko z oddziału dowodzonego przez Leona Taraszkiewicza „Jastrzębia” i Edwarda
Taraszkiewicza „Żelaznego” z rąk funkcjonariuszy PUBP we Włodawie lub przy wydatnym ich udziale
zginęło lub zostało zamordowanych 51 osób. Na dzień dzisiejszy nieznana jest dokładna liczba (na pewno
kilkudziesięciu) żołnierzy AK i NSZ zabitych podczas operacji prowadzonych przez włodawski PUBP
wspólnie z jednostkami NKWD w 1944 r. i pierwszej połowie 1945 r.
231 AIPN Lu, 029/6, Akta Wydziału Personalnego WUBP w Lublinie, k. 41.
232 I. Caban , E. Michocki, Za władzę ludu, Lublin 1975.
74
powiatowych struktur Urzędu Bezpieczeństwa możemy prześledzić w mikroskali
tworzenie się i pierwsze lata funkcjonowania aparatu represji, będącego integralną częścią
aparatu państwowego PRL. Jego poznanie powinno poszerzyć wiedzę o naszych dziejach
najnowszych, historii lokalnej, a także stworzyć podstawę do sprawiedliwego rozliczenia
minionego systemu i jego twórców.
75
Aneks nr 1
Schemat struktury organizacyjnej Powiatowego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego.
Źródło: AIPN Lu, 055/3, Zarządzenia, instrukcje, rozkazy i pisma instruktywne
Kierownika Resortu i Wojew. Urz. Bezp. Publ. w Lublinie za rok 1944, k. 62.
76
Aneks nr 2
Wykaz funkcjonariuszy PUBP we Włodawie z listopada 1944 roku.
Źródło: AIPN Lu, 029/2, Etaty WUBP i PUBP oraz wyciągi z rozkazów i listy
pracowników zatwierdzonych, k. 86.
77
Aneks nr 3
Informacja kierownika PUBP we Włodawie do WUBP w Lublinie o stanie
zatrudnienia w podległym mu urzędzie.
Źródło: AIPN Lu, 029/2, Etaty WUBP i PUBP oraz wyciągi z rozkazów i listy
pracowników zatwierdzonych, k. 85.
78
Aneks nr 4
Wyciąg z rozkazu nr 11 z dnia 5 września 1944 roku, na mocy którego przyjęto
w szeregi Resortu Bezpieczeństwa Publicznego Bronisława Pajączkowskiego,
późniejszego zastępcę kierownika PUBP we Włodawie.
Źródło: AIPN Lu, 029/3, Oryginały i wyciągi rozkazów organizacyjnych i personalnych
WUBP w Lublinie za rok 1944, k. 35.
79
Aneks nr 5
Wyciąg z rozkazu nr 20 z dnia 14 X 1944 roku zatwierdzający [w § 6] pracowników
PUBP we Włodawie.
Źródło: AIPN Lu, 029/3, Oryginały i wyciągi rozkazów organizacyjnych i personalnych
WUBP w Lublinie za rok 1944, k. 45.
80
Aneks nr 6
Wyciąg z rozkazu nr 20 z dnia 14 X 1944 roku [strona 2] zatwierdzający
pracowników PUBP we Włodawie.
Źródło: AIPN Lu, 029/3, Oryginały i wyciągi rozkazów organizacyjnych i personalnych
WUBP w Lublinie za rok 1944, k. 46.
81
Aneks nr 7
Wyciąg z rozkazu personalnego z dnia 6 grudnia 1944 roku mianującego Adama
Tylimoniuka kierownikiem Sekcji 4 PUBP we Włodawie.
Źródło: AIPN Lu, 029/3, Oryginały i wyciągi rozkazów organizacyjnych i personalnych
WUBP w Lublinie za rok 1944, k. 69.
82
Aneks nr 8
Zestawienie aresztowań przeprowadzonych przez wszystkie Urzędy Bezpieczeństwa
Publicznego w województwie lubelskim do dnia 31 XII 1944 roku.
Źródło: AIPN Lu, 055/1, Sprawozdania, meldunki i raporty sytuacyjne, wykazy osób
aresztowanych oraz protokół z odprawy kierowników z PUBP w Lublinie, k. 66.
83
Aneks nr 9
Raport specjalny kierownika PUBP we Włodawie por. Mikołaja Oleksy z dnia
13 IV 1946 roku na temat rozbrojenia plutonu sowieckich żołnierzy przez oddział
Leona Taraszkiewicza „Jastrzębia” w Lubowierzu (pow. Włodawa).
Źródło: AIPN Lu, 037/13, Raporty dekadowe, specjalne i dzienne kierownictwa
PUBP we Włodawie, k. 8.
84
Aneks nr 10
Raport z 21 XII 1946 roku o odwołaniu 17 żołnierzy WBW za kontakty z oddziałem
partyzanckim Leona Taraszkiewicza „Jastrzebia”.
Źródło: AIPN Lu, 037/26, Materiały dot. wyborów do sejmu w 1947 na terenie powiatu
Włodawa, k. 221.
85
Aneks nr 11
Pismo Zygmunta Szumowskiego ps. „Sędzimir”, „Komar”, komendanta Obwodu
WiN Włodawa i jego zastępcy Klemensa Panasiuka ps. „Orlis” z dnia 4 IV 1947 roku
w sprawie akcji ujawnieniowej, skierowane do PUBP we Włodawie.
Źródło: APL, 1099, syg. 91, k. 3, WiN - Okręg Lublin.
86
BIBLIOGRAFIA
I. Archiwalia
Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej Oddział w Lublinie
Akta administracyjne PUBP we Włodawie.
Akta Wydziału III WUBP w Lublinie.
Akta Wydziału Kadr WUBP w Lublinie.
Akta Wydziału Ogólnego WUBP w Lublinie.
II. Dokumenty opublikowane
Akcja „Wisła”. Dokumenty, opr. E. Misiło, Warszawa 1993.
Aparat bezpieczeństwa w latach 1944-1956. Taktyka, strategia, metody, cz. 1: Lata 1945-
1947, red. A. Paczkowski, Warszawa 1994.
Aparat bezpieczeństwa w latach 1944-1956. Taktyka, strategia, metody, cz. 2: Lata 1948-
1949, red. A. Paczkowski, Warszawa 1996.
Aparat bezpieczeństwa w Polsce w latach 1950-1952. Taktyka, strategia, metody, oprac.
A. Dudek, A. Paczkowski, Warszawa 2000.
Aparat bezpieczeństwa w Polsce w latach 1953-1954. Taktyka, strategia, metody, oprac.
G. Majchrzak, A. Paczkowski, Warszawa 2004.
Rok pierwszy. Powstanie i działalność aparatu bezpieczeństwa publicznego na
Lubelszczyźnie (lipiec 1944 – czerwiec 1945), oprac. S. Poleszak [i. in.], Warszawa 2004.
Rok pierwszy. Powstanie i działalność aparatu bezpieczeństwa publicznego na
Rzeszowszczyźnie (sierpień 1944-lipiec 1945), oprac. D. Iwaneczko, Z. Nawrocki,
Rzeszów 2005.
Tajemnice włodawskiej bezpieki, oprac. H. Pająk, Lublin 1995.
Zrzeszenie Wolność i Niezawisłość na Lubelszczyźnie w latach 1944-1947
w opracowaniach funkcjonariuszy MSW, red. P. Mirski, J. Twardowski, Lublin 2002.
III. Relacje i wspomnienia
Relacje
Zbiory własne autora
Relacja Edmunda Brożka z 16 IV 2008 r. i 5 VI 2008 r.
Relacja Józefa Bychawskiego z 14 X 2008 r. i 6 V 2008 r.
Relacja Ryszarda Jakubowskiego z 21 VI 2008 r. i 28 VI 2008 r.
Relacja Stanisława Pakuły z 2 XI 2007 r., 15 III 2008 r. i 23 VII 2008 r.
87
Wspomnienia
Barański Tadeusz, Jak nie zostałem oficerem artylerii L.W.P., publikacja internetowa:
http://www.prawica.net/node/9670 , 15 XII 2007.
Broński Zdzisław „Uskok”, Pamiętnik (1941 - maj 1949), oprac. S. Poleszak, Warszawa
2004.
Kobylański Władysław, W szponach trzech wrogów, Chicago 1988.
Kompf Romuald, Nadbużański zryw. Wspomnienia z lat okupacji hitlerowskiej majora
Romualda Kompfa ps. „Rokicz”, byłego D-cy III Bat. 7 pp. AK, [w:] „Zeszyty Muzealne
Muzeum Pojezierza Łęczyńsko-Włodawskiego we Włodawie”, t. 15, Włodawa 2008.
Ostapowicz Kazimierz, Wóz albo przewóz, [w:] Strzały o świcie. MO i KBW w walce
z bandami, Warszawa 1962, s. 74 – 103.
Pasikowski Stanisław, Lotny Oddział AK „Nadbużanka”. Wspomnienia, Łódź 2003.
Pytko L., Z dziejów 49 Pułku Piechoty w latach 1945 – 1947, Warszawa 1975.
Szumowski Zygmunt, Zapiski żołnierskie, Wrocław 2001.
Taraszkiewicz - Otta Rozalia, Dwie prawdy. Na drodze życia. Wspomnienia, oprac.
S. Poleszak, [w:] „Pamięć i Sprawiedliwość” nr 1 (11)/2007, s. 383 – 419.
Taraszkiewicz - Otta Rozalia, Wspomnienia, „Nike”, 2002, nr 64, s. 18-27.
Taraszkiewicz Edmund Edward „Żelazny”, Trzy pamiętniki, red. A.T. Filipek,
B. Janocińska, Warszawa-Lublin 2008.
Tylimoniuk Adam, Ta sama Włodawa – przez inne okno, [w:] Strzały o świcie. MO i KBW
w walce z bandami, Warszawa 1962, s. 104 – 122.
Wypiórkiewicz Jerzy, Między Parczewem a Włodawą. Wspomnienia z Sosnowicy,
Warszawa 2006, mps.
XX lat w służbie narodu. Wspomnienia pracowników UB i SB, red. Cz. Białowąs,
R. Waleczny, Departament Kadr i Szkolenia MSW (do użytku wewnętrznego), Warszawa
1964.
IV. Opracowania
Aparat Bezpieczeństwa w Polsce. Kadra kierownicza, Tom I, 1944 – 1956, red.
K. Szwagrzyk, Warszawa 2005.
Aparat represji a opór społeczeństwa wobec systemu komunistycznego w Polsce i na
Litwie w latach 1944-1956, red. P. Niwiński, Warszawa 2005.
Atlas polskiego podziemia niepodległościowego 1944–1956, red. R. Wnuk, S. Poleszak,
A. Jaczyńska, M. Śladecka, Warszawa-Lublin 2007.
Bataszew J., Leon Taraszkiewicz (1925 – 1947) [w:] Konspiracja i opór społeczny
w Polsce 1944 – 1956. Słownik biograficzny, t. 1, Kraków – Warszawa – Wrocław 2002,
s. 472-474.
Bechta M., ...między bolszewią a Niemcami. Konspiracja polityczna i wojskowa Polskiego
Obozu Narodowego na Podlasiu 1939-1952, Warszawa 2008.
Bechta M., Rewolucja, mit, bandytyzm. Komuniści na Podlasiu w latach 1939 – 1944,
Warszawa – Biała Podlaska 2000.
Borysiuk B.B., Lata walki. PPR, GL i AL na północnej Lubelszczyźnie 1942-1944,
Warszawa 1981.
Caban I., Ludzie Lubelskiego Okręgu Armii Krajowej, Lublin 1995.
88
Caban I., Michocki E., Za władzę ludu, Lublin 1975.
Caban I., Oddziały Armii Krajowej 7 pułku piechoty Legionów, Lublin 1994.
Chmielowiec P., Urząd Bezpieczeństwa w Łańcucie 1944-1956, Rzeszów 2006.
Ćwik W., Reder J., Lubelszczyzna - dzieje rozwoju terytorialnego, podziałów
administracyjnych i ustroju władz, Lublin 1977.
Danilecki T., Zwolski M., Urząd Bezpieczeństwa Publicznego w Bielsku Podlaskim (1944–
1956), Białystok 2008.
Dominiczak H., Organy bezpieczeństwa PRL 1944-1990. Rozwój i działalność w świetle
dokumentów MSW, Warszawa 1997.
Dzieje Włodawy, red. E. Olszewski, R. Szczygieł, Lublin – Włodawa 1991.
Gawryszczak P., Podziemie polityczno - wojskowe w Inspektoracie Lublin w latach 1944-
1956, Lublin 1998.
Góra W., Jakubowski Z., Z dziejów organów bezpieczeństwa i porządku publicznego
w województwie lubelskim 1944 – 1948, Lublin 1978.
Iwaneczko D., Urząd Bezpieczeństwa w Przemyślu 1944-1956, Rzeszów 2004.
Jaworski M., Korpus Bezpieczeństwa Wewnętrznego 1945 – 1965, Warszawa 1984.
Kister A.G., Studium zniewalania. Walka aparatu bezpieczeństwa z polskim zbrojnym
podziemiem niepodległościowym na Lubelszczyźnie (1944 – 1947), Kraków 2005.
Kołakowski P., NKWD i GRU na ziemiach polskich 1939-1945, Warszawa 2002.
Kopiński J., Konspiracja akowska i poakowska na terenie Inspektoratu Rejonowego
„Radzyń Podlaski” w latach 1944 – 1956, Biała Podlaska 1998.
Krajewski K., Łabuszewski T., „Łupaszka”, „Młot”, „Huzar”. Działalność 5 i 6 Brygady
Wileńskiej AK (1944-1952), Warszawa 2002.
Leszczyńska Z., Ginę za to co najgłębiej człowiek ukochać może. Członkowie organizacji
niepodległościowych na Lubelszczyźnie skazani na karę śmierci przez sądy wojskowe
(1944-1955), t. 2 , Lublin 2003.
Makus G., „Jastrząb” i „Żelazny” - ostatni partyzanci Polesia Lubelskiego 1945-1951,
Włodawa 2008.
Michalski S. E., Włodawa. Monografia statystyczna - gospodarcza, Lublin 1939.
Motyka G., Tak było w Bieszczadach. Walki polsko - ukraińskie 1943-1948, Warszawa
1999.
Motyka G., Wnuk R., Pany i rezuny. Współpraca AK-WiN i UPA 1945-1947, Warszawa
1997.
Myśliński S., Tropem leśnych cieni, Warszawa 1980.
Nawrocki Z., Zamiast wolności. UB na Rzeszowszczyźnie 1944-1949, Rzeszów 1998.
Ochrona bezpieczeństwa państwa i porządku publicznego w Polsce 1944-1988, red.
T. Walichnowski, Warszawa 1989.
Ostatni leśni, red. T. Łabuszewski, Warszawa 2003.
Pająk H., „Jastrząb” kontra UB, Lublin 1993.
Pająk H., „Uskok” kontra UB, Lublin 1992.
Pająk H., „Żelazny” kontra UB, Lublin 1993.
Pająk H., Oni się nigdy nie poddali, Lublin 1997.
Pająk H., Zbrodnie UB - NKWD, Lublin 1991.
Piecuch H., Akcje specjalne. Od Bieruta do Ochaba, Warszawa 1996.
Podziemie zbrojne na Lubelszczyźnie wobec dwóch totalitaryzmów 1939 – 1956, red.
S. Poleszak., A. Puławski, Warszawa 2003.
Polskie podziemie niepodległościowe na tle konspiracji antykomunistycznych w Europie
środkowo – wschodniej w latach 1944 – 1956, red. S. Poleszak, Warszawa – Lublin 2008.
89
Rocznik statystyczny 1947, red. Stefan Szulc, Warszawa 1947.
Smolak H., Nad Bugiem, Warszawa 1955.
Smolarek D., Władze komunistyczne wobec opozycji na południowym Podlasiu w latach
1944 – 1947, Siedlce 2005.
Ślaski J., Skrobów. Dzieje obozu NKWD dla żołnierzy AK 1944 – 1945, Warszawa 2003.
Tłomacki A., Akcja „Wisła” w powiecie bialskim na tle walki politycznej i zbrojnej
w latach 1944 – 1947, Biała Podlaska – Warszawa 2003.
Twarze krakowskiej bezpieki. Obsada stanowisk kierowniczych Urzędu Bezpieczeństwa
i Służby Bezpieczeństwa w Krakowie. Informator personalny, red. W. Frazik, F. Musiał,
M. Szpytma, Kraków 2006.
W walce ze zbrojnym podziemiem 1944 – 1947, red. M. Turlejska, Warszawa 1972.
Wnuk R., Lubelski Okręg AK DSZ i WiN 1944 -1947, Warszawa 2000.
Wojna domowa czy nowa okupacja? Polska po roku 1944, red. A. Ajnenkiel, Warszawa
2001.
Wołoszyn J.W., Chronić i kontrolować. UB wobec środowisk i organizacji konspiracyjnych
młodzieży na Lubelszczyźnie (1944-1956), Warszawa 2007.
Zajączkowski M., Edward Taraszkiewicz (1921–1951) [w:] Konspiracja i opór społeczny
w Polsce 1944 – 1956. Słownik biograficzny, t. 1, Kraków–Warszawa–Wrocław 2002,
s. 469–471.
Żenczykowski T., Polska Lubelska 1944, Warszawa 1990.
Żołnierze Wyklęci. Antykomunistyczne podziemie zbrojne po 1944 roku, wyb. i opr.
G. Wąsowski, L. Żebrowski, wyd. II, Warszawa 2002.
Życiorysy w trzy kultury wpisane. Włodawskie biografie, red. M. Bem, A. Duszyk, Radom-
Włodawa 2008.
V. Artykuły
Kopiński J., Rozpracowanie grupy Edwarda Taraszkiewicza „Żelaznego” przez UB
w latach 1947 - 1951, [w:] „Pro Patria” 2004, s. 4–9.
Kopiński J., Rozpracowanie struktur konspiracyjnych AK-WiN na przykładzie działań
operacyjnych WUBP w Lublinie w latach 1944-1956, [w:] Wobec komunizmu. Materiały
z sesji naukowej pt. Lubelskie i południowe Podlasie wobec komunizmu 1918-1989.
Radzyń Podlaski 2 IX 2005, Radzyń Podlaski 2006, s. 137–207.
Korkuć M., „Kujbyszewiacy” - awangarda UB, [w:] „Arcana” 2002, nr 4-5, s. 74-79.
Malinowski J.C., Zrzeszenie Wolność i Niezawisłość w Inspektoracie Chełm (1945 – 1951),
„Zeszyty Historyczne WiN-u” 1995, t. 6, s. 41-49.
Motyka G., Stosunki polsko – ukraińskie na terenie powiatów: Chełm, Włodawa, i Biała
Podlaska w latach 1943 – 1949, [w:] „Rocznik Chełmski” 1999, t. 5, s. 213-226.
Ziętek R., Działania oddziałów partyzanckich Ukraińskiej Powstańczej Armii na
południowym Podlasiu w latach 1945–1947, [w:] „Podlaski Kwartalnik Kulturalny” 2000,
nr 3, Biała Podlaska 2000, s. 5–19.
Ziętek R., Służba Bezpieczeństwa OUN w Nadrejonie „Łewada” w latach 1945–1947, [w:]
„Rocznik Bialskopodlaski” 2000-2001, tom VIII–IX, s. 105–148.
Ziętek R., Zwalczanie ukraińskiego podziemia OUN-UPA na Podlasiu przez grupy
operacyjne 49 pp w okresie sierpień–listopad 1946 r., [w:] „Rocznik Chełmski” 2000, t. 7,
s. 141–154.
90
VI. Artykuły prasowe
Barczyński J., Żelazny wychodź!, „Tygodnik Chełmski” 1992, nr 2.
Borowik C., Tu, gdzie jeszcze cisza trwa, „Gazeta Wyborcza” 1998, nr 113.
Fert J., Ostatni żołnierz Polski Walczącej, „Gazeta Włodawska” 1991, nr 7 – 10.
Kruczek A., Leon Taraszkiewicz „Jastrząb” (1925-1947), Edward Taraszkiewicz
„Żelazny” (1921-1951) - „Gdyby Bóg pozwolił mi przeżyć do wolności Polski”, „Nasz
Dziennik” 2007, nr 236.
Kruczek A., Nigdy nie oddawali ciał. Rozmowa z panią Rozalią Taraszkiewicz Otta,
siostrą „Jastrzębia” i „Żelaznego”, członkinią Związku Więźniów Politycznych Okresu
Stalinowskiego, „Nasz Dziennik” 2007, nr 236.
Magier D., Pogrom ubeków, „Najwyższy Czas”, 2004, nr 7.
R. [brak nazwiska autora], Pamiętnik watażki. Chronologia zbrodni, „Polityka”, 17 X
1964, nr 42.
Rybak A., Macierzyństwo w czasach zarazy, „Rzeczpospolita” 2007, nr 122.
VII. Inne
Dziennik Ustaw nr 35, poz. 167, 1947 r.
Sikorski A., Doroszuk T., Z archiwum IPN - „Żelazny”, film dokumentalny zrealizowany
dla TVP Polonia, TVP Lublin 2006.
Twarze lubelskiej bezpieki, Katalog wystawy przygotowanej przez Instytut Pamięci
Narodowej O/Lublin, Lublin 2007.
91
Spis fotografii
Fotografia nr 1
Mapa powiatu włodawskiego z 1939 roku. Na czerwono zaznaczono granice
powiatu................................................................................................................................22
Fotografia nr 2
Budynek, w którym w latach 1944-1956 miał swoją siedzibę Powiatowy Urząd
Bezpieczeństwa Publicznego we Włodawie. Zdjęcie z lat 80-tych, kiedy mieściła się w nim
Komenda Powiatowa Milicji Obywatelskiej........................................................................31
Fotografia nr 3
Budynek byłego Powiatowego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego we Włodawie
w latach 1944-1956. Zdjęcie z początku lat 90-tych............................................................32
Fotografia nr 4
W budynku po byłym Powiatowym Urzędzie Bezpieczeństwa Publicznego we Włodawie
do dnia dzisiejszego mieści się Komenda Powiatowa Policji. Zdjęcie przedstawia stan
obecny..................................................................................................................................33
Fotografia nr 5
Budynek, w którym po lipcu 1944 roku mieściła się Komenda Powiatowa Milicji
Obywatelskiej we Włodawie. Zdjęcie z lat 80-tych.............................................................34
Fotografia nr 6
Włodzimierz Kaliszczuk, w okresie od 14 IX 1944 do 15 XI 1945 roku kierownik PUBP
we Włodawie.......................................................................................................................46
Fotografia nr 7
Bronisław Pajączkowski, w okresie od 5 IX 1944 do 12 I 1945 roku zastępca kierownika
PUBP we Włodawie. Zdjęcie przedwojenne........................................................................47
Fotografia nr 8
Mikołaj Oleksa, kierownik PUBP we Włodawie w okresie od 1 I 1946 do 31 V 1948
roku......................................................................................................................................48
Fotografia nr 9
Mikołaj Krut, od 1 VI 1948 do 29 IX 1950 roku zastępca i p.o. szefa PUBP we
Włodawie.............................................................................................................................49
92

Powiatowy Urząd Bezpieczeństwa Publicznego we Włodawie w ...

Powiatowy Urząd Bezpieczeństwa Publicznego we Włodawie w ...

Re: Powiatowy Urząd Bezpieczeństwa Publicznego we Włodawie w

Re: Powiatowy Urząd Bezpieczeństwa Publicznego we Włodawie w

Re: Powiatowy Urząd Bezpieczeństwa Publicznego we Włodawie w