śycie po śyciu – czyli zagadka śmierci „Oracza”

Artykuły historyczne napisane przez użytkowników historiapolski.eu oraz z zaprzyjaźnionych stron.
Niniejszy katalog zawiera artykuły naukowe i popularnonaukowe publikowane w naszym serwisie. Trafiają do niego na bieżąco wszystkie nowe artykuły, zawiera również sukcesywnie uzupełnianą bazę starszych tekstów. POLECAMY!
Warka
Posty: 1570
https://www.artistsworkshop.eu/meble-kuchenne-na-wymiar-warszawa-gdzie-zamowic/
Rejestracja: 16 paź 2010, 03:38

śycie po śyciu – czyli zagadka śmierci „Oracza”

Post autor: Warka »

śycie po śyciu – czyli zagadka śmierci „Oracza”
Historia Franciszka Potyrały „Oracza”, której tragicznie groteskowy finał miał miejsce
w połowie lat 50-tych, była na tle losów białostockiej konspiracji niepodległościowej
zjawiskiem pod wieloma względami wyjątkowym. Po pierwsze, był on jednym z najstarszych
wiekiem dowódców nie tylko szczebla obwodowego, ale takŜe wśród całej kadry oficerskiej
białostockiej AK (miał w okresie okupacji niemieckiej ponad 45 lat)
1
. Po drugie, był teŜ
postacią wywodzącą się z zupełnie innego regionu oraz całkowicie odmiennego pod
względem kulturowym środowiska - mianowicie ze Śląska (był z wykształcenia inŜynierem
górnictwa). Będąc na Białostocczyźnie osobą wręcz przypadkową miał teŜ za sobą
wyjątkowo długi staŜ konspiracyjny zaczynający się juŜ w grudniu 1939 r. – tyle Ŝe na
kresach południowo wschodnich II Rzeczpospolitej – tj. we Lwowie. W województwie
białostockim pojawił się najprawdopodobniej w 1940 r., na początku w Grodnie.
Aresztowany wkrótce przez NKWD wolność odzyskał dopiero w wyniku rozpoczęcia wojny
niemiecko – sowieckiej w lecie 1941 r., wiąŜąc swoje losy, jak się okazało juŜ na stałe z
powiatem sokólskim. W organizacji tej stosunkowo szybko, bo juŜ 1 marca 1942 r.
awansował (mimo niŜszego stopnia wojskowego od innych członków kadry dowódczej
sokólskiej organizacji – był jedynie ppor.rez.sap.) na stanowisko I-szego zastępcy

1
Franciszek Potyrała urodził się 14 III 1897 r. w Grudzie Górnej k. Pilzna. W czasie I wojny światowej walczył
w stopniu oficerskim w armii austryjackiej. W 1927 r. ukończył Akademię Górniczą w Katowicach. Brał udział
w kampanii wrześniowej w szeregach grupy fortecznej Obszaru Warownego „Śląsk”, a następnie „rezerwie
policyjnej” na terenie Lwowa. W latach 1939-1941 przebywał najpierw we Lwowie, a następnie Grodnie.
Aresztowany przez NKWD do 22 VI 1941 r. przebywał w więzieniu w Grodnie. Uwolniony, w wyniku
rozpoczęcia wojny niemiecko – sowieckiej znalazł się na terenie powiatu sokólskiego (ukrywał się w domu
kolegi z więziennej celi Antoniego Białobłockiego). Od lipca 1941 r. naleŜał do ZWZ, Kazimierz Litwiejko,
Biogram Franciszka Potyrały, w: Konspiracja i opór społeczny 1944-1956, t. 1, k. 373-374, K. Litwiejko,
Sokólsko – Białostocki Obwód Zrzeszenia WiN (październik 1945-15 kwietnia 1947), w: Dzieje polskiego
podziemia na Białostocczyźnie, k. 64, 75, K. Litwiejko, Sokólski Obwód ZWZ-AK (VIII1941 – VII 1944), w:
Sokólski Zeszyt Historyczny, nr 3, k. 3-5, takŜe: Zdzisław Gwozdek, Białostocki Okręg ZWZ-AK, k. 124, 168,
Kazimierz Krajewski, Tomasz Łabuszewski, Armia Krajowa Obywatelska (przykład akcji regionalnej), w: AK.
Dramatyczny epilog, k. 45, 46., K. Krajewski, T. Łabuszewski, Okręg Białostocki AK-AKO VII 1944 – VIII
1945 r., k. 515,-516, 609-611, 615-626, 630-635, K. Krajewski, T. Łabuszewski, „Łupaszka”, „Młot”, „Huzar”.
Działalność 5 i 6 Brygady Wileńskiej AK (1944-1952), k. 660, K. Krajewski, T. Łabuszewski, Sprawa
porucznika Hieronima Piotrowskiego „Jura”, w: Zeszyty Historyczne WiN-u, nr. 24, k. 214-216, Jerzy Kułak,
Pierwszy rok, k. 63, 142-143, 158, 176, 178, 183-184, 207, J. Kułak Białostoczyzna 1944-1945 w dokumentach
podziemia i oficjalnych władz, k. 58 (w tej ostatniej publikacji autor zbyt pochopnie i nieprawdziwie jako
powody zabójstwa F. Potyrały podał wyłącznie: „niemoralne postępowanie wobec kobiet, przywłaszczanie
pieniędzy oraz przedmiotów zdobytych przez grupy sokólskiej samoobrony w czasie akcji zbrojnych”), Piotr
Łapiński, Amnestia 1947 r. na Białostocczyźnie, w: Biuletyn IPN, nr 1-2 (84-85), k. 71-78, Karta ewidencyjna
Franciszka Potyrały pseudonim „Oracz” z kartoteki oficerów Okręgu Białostockiego AK, kopia w zbiorach
autorów, 2
komendanta Obwodu Sokółka AK
2
, by po roku (po tragicznej śmierci 15 czerwca 1943 r.
ppor. Józefa Kłopotowskiego „Roga”
3
) przejąć ostatecznie funkcję komendanta tej
organizacji (jako pełniący obowiązki)
4
. Dojście w tak krótkim czasie do tak wysokiego
stopnia w hierarchii konspiracyjnej mogło wskazywać juŜ wówczas na szczególną pozycję
„Oracza” – nie wynikającą tylko z pełnionych funkcji w strukturach terenowych.
Pozostając pod jego dowództwem, aŜ do ponownego wejścia Armii Czerwonej w lecie
1944 r. sokólska AK nie wyróŜniała się niczym szczególnym na tle sąsiednich struktur
obwodowych Okręgu Białostockiego. Jej liczebność oscylowała w granicach 2000
zaprzysięŜonych, a uzbrojenie, przynamniej to oficjalnie wykazywane w raportach do
okręgowej centrali pozwalało na wyekwipowanie jedynie 7% ogółu konspiratorów
5
. JuŜ
jednak pierwsze miesiące drugiej okupacji pokazały, iŜ w „nowych warunkach” organizacja
ta wyróŜnia się jakością pracy konspiracyjnej na tle innych obwodów zajętych przez
sowietów w trakcie operacji Bagration. W przeciwieństwie np. do sąsiedniego Inspektoratu
Suwalskiego, nie doszło na jej terenie do masowych aresztowań członków AK, a struktura i
kadra dowódcza obwodu pozostała dla sowieckiego i polskiego aparatu bezpieczeństwa,
przynajmniej na razie, sferą nierozpoznaną. Było to niewątpliwą zasługą samego Franciszka
Potyrały „Oracza”, który bardzo szybko – bo juŜ 5 sierpnia 1944 r. nakazał podległym sobie
aktywom AK-owskim powrót do ścisłej konspiracji
6
. Przez najbliŜszych pięc miesięcy
przyszło mu teŜ całkowicie samodzielnie zmagać się z sowieckim terrorem (po aresztowaniu
6 sierpnia 1944 r. przez NKWD inspektora białostockiego mjr Władysława Kauffmana
„Bogusława” nie miał on bowiem Ŝadnego kontaktu z dowództwem białostockiej
organizacji). Z zadania tego wywiązał się bardzo dobrze. Pomimo bowiem szczególnego

2
Do konspiracji sokólskiej F. Potyrałę wprowadził najprawdopodobniej ks. Aleksander Stefan Wierzbowski
proboszcz parafii Sokolany, u którego przez pewien czas ukrywał się on po wydostaniu się z więzienia w
Grodnie. Pierwszą funkcja F. Potyrały w tworzącej się wówczas Komendzie Obwodu ZWZ Sokółka było
stanowisko referenta personalnego.
3
Józef Kłopotowski „Róg” rozstrzelany został wraz z całą rodziną przez Niemców 15 lipca 1943 r. w
Buchwałowie.
4
Na stanowisku komendanta organizacji sokólskiej został on zatwierdzony dopiero 5 października 1944 r.
(rozkaz ppłk Władysława Liniarskiego „Mścisława” nr 563). Jak wynika z karty ewidencyjnej wypełnionej przez
F. Potyrałę osobiście 2 maja 1944 r. był on w 1939 r. ppor. rez. sap.
5
Według raportów z lipca 1944 r. struktura terenowa organizacji sokólskiej AK opierała się na 13 placówkach
tworzących 3 rejony. TuŜ przed wkroczeniem Armii Czerwonej jej liczebność wynosiła 1960 ludzi, w tym 21
oficerów, 17 podchorąŜych, 419 podoficerów, 1081 szeregowych, 321 cywilów i 101 kobiet. Uzbrojenie
organizacji sokólskiej stanowiły jedynie 194 kbk, 19 rkm, 3 ckm, 23 SWT, 6 pm, 1 Vis, 13 Naganów i 38
pistoletów. Raporty o stanie osobowym oraz broni Obwodu AK Sokółka za drugi kwartał 1944 r. z 3 lipca 1944
r., kopia w zbiorach autorów.
6
Wydany przez ppor. Franciszka Potyrałę „Oracza” 5 sierpnia 1944 r. rozkaz o powrocie do konspiracji stanowił
w całości powtórzenie rozkazu inspektora białostockiego AK kpt. Władysława Kaufmana „Bogusława”
wydanego dzień wcześniej po fiasku rozmów z sowieckim dowództwem wojskowym w Białymstoku, rozkazy z
4 i 5 sierpnia 1944 r., materiały ze zbiorów prywatnych, kopie w zbiorach autorów. 3
nasilenia represji późną jesienią 1944 r. i ponoszonych strat udało mu się nie tylko utrzymać
dotychczasowy stan posiadania, ale zainicjować proces stopniowego wzmacniania organizacji
(na początku stycznia 1945 r. liczebność konspiracji sokólskiej wzrosła, w zestawieniu z
lipcem poprzedniego roku o ponad 100 członków, liczba sztuk broni zaś zwiększyła w
większości kategorii prawie trzykrotnie – np. ze 194 kbk do 622 oraz 19 rkm do 64 sztuk). O
jakości pracy konspiracji sokólskiej w tym czasie (a tym samym i F. Potyrały „Oracza”)
świadczy takŜe i fakt, iŜ właśnie jesienią 1944 r. zapewniła ona przetrwanie na swoim terenie
dowództwu sąsiedniego Inspektoratu Suwalskiego, który powrócił na teren Obwodu
Augustów dopiero w styczniu 1945 r
7
.
Rozkaz rozwiązujący AK nie miał większego wpływu na działalność „Oracza” i
podległych mu struktur konspiracyjnych. W sposób „płynny” przeszły one do
nowoutworzonej w lutym 1945 r. przez komendanta Okręgu Białostockiego AK ppłk
Władysława Liniarskiego „Mścisława” – nowej organizacji – Obywatelskiej Armii Krajowej.
W jej ramach Franciszek Potyrała dalej dowodził Obwodem Sokółka kryptonim „Pszenica”,
„22”
8
, a od marca pełnił dodatkowo funkcję zastępcy inspektora Inspektoratu – Rejonu „F”
obejmującego Obwody Białystok – powiat oraz Sokółka
9
). Uwolniony, w momencie ruszenia
ofensywy styczniowej 1945 r., od większości stacjonujących dotąd na jego terenie jednostek
sowieckich, mógł „Oracz” przystąpić teraz do bardziej zdecydowanych działań
wymierzonych w nowe, komunistyczne władze. W ciągu kilku wiosennych miesięcy nie tylko
znacząco wzmocnił kadrowo organizacje sokólską, która liczyła obecnie ponad 2600
członków
10
, ale takŜe w sposób wyraźny rozbudował pion walki czynnej (samoobrony), który
w lecie 1945 r. osiągną stan blisko 300 Ŝołnierzy (w większości przebywających stale w
polu)
11
. Pozwoliło mu to - przy znaczącym wsparciu dobrze ulokowanej w agendach

7
Działalność organizacyjna F. Potyrały znalazła uznanie takŜe w oczach jego bezpośrednich przełoŜonych. Na
mocy rozkazu komendanta Okręgu Białostockiego AK ppłk Władysława Liniarskiego „Mścisława” nr 11 z 1
listopada 1944 r. „Oracz” odznaczony został (jako jedna z pięciu osób w całym okręgu) Złotym KrzyŜem
Zasługi z Mieczami, awansowany został takŜe do stopnia porucznika czasów wojny, K. Krajewski, T.
Łabuszewski, Białostocki Okręg AK-AKO, k. 738, 749.
8
Na meldunku sytuacyjnym por. Franciszka Potyrały „Oracza” z 2 lutego 1945 r. ppłk Wincenty Ściegienny
„Las” – szef Sztabu Komendy Okręgu Białostockiego AK dopisał odręcznie „Oracz pracuje jak za dawnych,
dobrych czasów”, tamŜe, k. 623.
9
TamŜe, k. 503, 515-517, 623-640.
10
Wiosną 1945 r. Obwód AKO Sokółka dysponował takŜe co najmniej 932 sztukami broni, w tym 6 cmk-ami,
53 rkm-ami i 123 pm-ami), Raporty stanów uzbrojenia Obwodu AKO Sokółka z 3 kwietnia i 30 czerwca 1945 r.,
kopia w zbiorach autorów
11
Pion walki czynnej Obwodu AKO Sokółka tworzyło w lecie 1945 r. 22 kompanijnych patroli terenowych o
stanach osobowych 132 Ŝołnierzy. Z jednego spośród nich wyrósł następnie stały oddział partyzancki
dowodzony przez ppor. Stefana Ejsmonta „Wira” (w ciągu kilku tygodni ze stanu 13 partyzantów rozrósł się do
dwóch pełnych plutonów). Drugim stałym oddziałem – złoŜonym w znacznym procencie z kresowych
partyzantów był oddział dowodzony przez wachm. Stanisława Chmielewskiego „Bohuna” – liczący około 150
Ŝołnierzy, K. Krajewski, T. Łabuszewski, op.cit., k. 626. 4
Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej siatki wywiadowczej (w tym w KP MO, PUBP w
Sokółce, WUBP w Białymstoku, posterunkach gminnych MO oraz starostwie) – na prawie
całkowite opanowanie terenu powiatu (po rozbiciu przez patrole dywersyjne 6 gminnych
posterunków milicji pozostałe ściągnięte zostały do Sokółki)
12
. Podobnie jak to miało miejsce
jesienią roku poprzedniego działalność organizacji sokólskiej nie zamykała się jedynie w
granicach powiatu. Wiosną i latem 1945 r. odegrała ona bardzo istotną rolę w organizowaniu
przerzutu napływających ze wschodu oddziałów AK-owskich – tak z Okręgów Wileńskiego i
Nowogródzkiego, jak i Inspektoratu Grodzieńskiego
13
. Uchwycone w tym czasie kontakty
organizacyjne owocowały w późniejszym czasie nie tylko próbami zorganizowania
„płytkiego” wywiadu na wschód od tzw. linii Curzona, ale przed wszystkim oparciem się
„Oracza”, zwłaszcza w końcowym okresie pracy z Zrzeszeniu WiN, właśnie na b. członkach
konspiracji kresowej
14
.
Pomimo wielokrotnie powtarzanych – zmasowanych obław organizowanych zamiennie
przez NKWD i róŜne formacje policyjno – wojskowe podległe TRJN
15
, konspiracji sokólskiej
udało się w bardzo dobrej kondycji dotrwać do momentu powstania Zrzeszenia WiN we
wrześniu 1945 r. (warto wspomnieć, iŜ dysponowała ona wówczas 11 kompaniami
terenowymi zorganizowanymi w 3 bataliony)
16
. Ten nowy etap w działalności
niepodległościowej przyniósł zarówno dla samego Franciszka Potyrały, jak i podległej mu
konspiracji sokólskiej spore zmiany. NajwaŜniejszą z nich stało się poszerzenie bazy
terytorialnej obwodu – o północne gminy powiatu białostockiego (Dolistowo, Goniądz,
Krypno, Knyszyn, Kalinówka, Trzcianne, Czarna Wieś Kościelna, Obrubniki, Wasilków i
Supraśl) i utworzenie nowej struktury organizacyjnej – Obwodu Sokólsko – Białostockiego

12
Dnia 21 kwietnia 1945 r. rozbity został posterunek w Nowym Dworze, 11 maja w Janowie, 15 maja w Sidrze.
Patrole samoobrony prowadziły takŜe w myśl rozkazów KOB bardzo intensywna akcję likwidacyjną szpicli UB
i NKWD. W kwietniu 1945 r. wykonały 18 wyroków śmierci, w maju około 40, w czerwcu zaś aŜ 64, tamŜe, k.
638.
13
Dnia 28 lipca 1945 r. pod wsią Kraśniany (niedaleko Sokółki) rozbity został przez grupę operacyjną NKWD,
UB jeden z oddziałów wileńsko – nowogródzkich dowodzony przez sierŜ. Władysława Janczewskiego „Lalusia”
(zginęło wówczas 12 partyzantów), K. Krajewski, T. Łabuszewski, „Za linię Curzona” – ewakuacja oddziałów
AK z Okręgów Nowogródek i Wilno oraz Inspektoratu Grodno Okręgu Białystok w latach 1944-1946 r., w:
Zeszyty Historyczne WiN-u, nr 26-27, k. 306-307.
14
Na terenie Obwodu AKO Sokółka (w Kuźnicy – tzw. punkt „Zeta” tj. Zenona Rudza, w rejonie Nowego
Dworu oraz Malewicz) funkcjonowały punkty przerzutowe na teren Obwodu AKO Grodno Prawy i Lewy
Niemen oraz Wołkowysk. Warto wspomnieć, iŜ wytyczenie przez sowietów tzw. linii Curzona spowodowało
odcięcie od reszty powiatu sokólskiego szeregu miejscowości z gmin: Szudziałowo, Kuźnica i Nowy Dwór. Do
czasu „uszczelnienia” przez Wojska Pograniczne NKWD linii granicznej stan ten ułatwiał utrzymywanie
kontaktu w obwodami Inspektoratu Grodzieńskiego AKO.
15
Według ustaleń AKO w ciągu pierwszego roku drugiej okupacji sowieckiej na terenie powiatu sokólskiego
aresztowanych zostało przez sowiecko – polski komunistyczny aparat bezpieczeństwa 2227 osób, w tym za
przynaleŜność do AK-AKO – 664, K. Krajewski, T. Łabuszewski, op.cit., k. 637.
16
K. Litwiejko, Sokólsko – Białostocki Obwód Zrzeszenia WiN, op.cit., k. 63-64, 68-69. 5
WiN kryptonim „Maria”, „Maciejka”, „Marsylia”, „Marta”
17
. Stwarzało to teoretycznie nowe
moŜliwości działania takŜe i dla „Oracza”, który początkowo utrzymał stanowisko
komendanta (prezesa) nowego – bardzo silnego obwodu (z przyłączonej części białostockiej
w jego skład weszło dodatkowo 10 kompanii terenowych)
18
. Wobec dekonspiracji
spowodowanej ujawnieniem się komendanta rozparcelowanego właśnie Obwodu Białystok –
powiat ppor. Stanisława Łodko „Marka”, utajnił on jedynie swoją funkcję, wydając 25
września 1945 r. rozkaz o rzekomym przejęciu dowodzenia przez „mitycznego”
„Pokrzywę”
19
. Jak się jednak juŜ wkrótce okazało było to posunięcie wyprzedzające nowe
ustalenia kadrowe. JuŜ w październiku Franciszek Potyrała nominowany został bowiem na
stanowisko zastępcy prezesa Inspektoratu Białostockiego WiN. Teoretycznie nominacja ta
stwarzała dla „Oracza” bardzo duŜe moŜliwości działania. Inspektorat Białostocki kryptonim
„Feliks-24” w niczym nie przypominał bowiem Rejonu „F” z wiosny i lata 1945 r., będąc
strukturą dominującą w skali całego okręgu. Tworzyły go juŜ nie tylko b. dwa obwody
białostockie i sokólski, ale takŜe połączone w jedna strukturę organizacyjną – obwody
suwalski i augustowski, powiększone jeszcze dodatkowo o aktywa Zrzeszenia w powiatach:
giŜyckim, ełckim, gołdapskim, kętrzyńskim i oleckim
20
. MoŜliwości te w praktyce obarczone
były jednak sporymi ograniczeniami wynikającymi z dominującej roli, nie tylko w skali
inspektoratu, ale i całego Okręgu Białostockiego mjr Aleksandra Rybnika „Jerzego” (był on
jednoczenie inspektorem i I-szym zastępcą prezesa okręgu). Co więcej, owa nominacja mogła
doprowadzić w krótkim czasie do faktycznego „odcięcia” F. Potyrały od bezpośredniego
wpływu na jego macierzystą organizację – sokólską, zwłaszcza iŜ jej prezesem został wybitny
oficer o duŜym doświadczeniu konspiracyjnym - por. Hieronim Piotrowski „Jur”
(dotychczasowy dowódca samoobrony inspektoratu, b. podkomendny „Jerzego” w ramach
Zgrupowania AKO „Piotrków”)
21
. Trudno teŜ nie zinterpretować tych posunięć kadrowych

17
TamŜe, k. 63, 67.
18
W sumie – w wyniku strat osobowych spowodowanych tak aresztowaniami, jak i „odpływem” z organizacji
szeregu członków AK-AKO Obwód Sokólsko – białostocki WiN liczył w sierpniu 1946 r. 2085 konspiratorów,
K. Litwiejko, Sokólsko – białostocki Obwód Zrzeszenia WiN, op.cit., k. 69.
19
Rozkaz organizacyjny do dowódców 10 kompanii por. Franciszka Potyrały „Oracza” z 25 września 1945 r.,
kopia w zbiorach autorów.
20
Por./kpt. Franciszkowi Potyrale „Oraczowi” – jako Inspektorowi Inspektoratu Białostockiego WiN podlegały
takŜe funkcjonujące jako struktury szkieletowe obwody w b. Prusach Wschodnich: Łuczany (GiŜycko),
Węgorzewo (kryptonim: RóŜa, Rezeda, Rouen, Rozalia), Olecko (kryptonim: Stanisławowo, Sasanka, Sedan,
Salomea, 68), Ełk (kryptonim: Paulina, Pelargonia, ParyŜ, Patrycja, Pelagia, 66) zorganizowane z w
Podinspektora o kryptonimie „Fabian”, „26-b”, Waldemar Brenda, Próby tworzenia struktur AKO-DSZ-WiN w
Olsztyńskiem w latach 1945-1947, w: Zeszyty Historyczne WiN, nr 21, k. 52-53.
21
Por. Hieronim Piotrowski „Jur”, „Andrzej” „Mohort” był z pewnością jednym z najwybitniejszych dowódców
partyzanckich nie tylko w skali całego Okręgu Białostockiego AK-AKO-WiN. Miał juŜ za sobą bogate
doświadczenia partyzanckie na Wileńszczyźnie – najpierw jako dowódca plutonu kawalerii w Oddziale
Rozpoznawczym Komendanta Okręgu Wileńskiego AK (tzw. ORKO), a następnie juŜ po wkroczeniu sowietów 6
jako próby, przynajmniej tymczasowej, ograniczenia jego wpływów w terenie, zwłaszcza Ŝe
ocena jakości pracy organizacji sokólskiej jaką sformułował juŜ w końcu 1945 r. Hieronim
Piotrowski diametralnie róŜniła się od dotychczasowych ustaleń. „Praca po rozkazach
zezwalających na wyjazd na zachód naszym ludziom, po ujawnieniu się ob. „Marka”
b[yłego] Kom[endanta] Obw[odu] Nr 14 – była cięŜka. Dyscyplina org[anizacyjna] mała.
Prasa prawie nie istniała. Sprzętu potrzebnego dla BiP nie było. Stan finansowy Obwodu
opłakany – itp. Dzięki rozkazom wydawanym na piśmie, częstemu kontaktowi osobistemu z
d[owód]cami (przez 5 miesięcy byłem w drodze, posuwałem się z osłoną osobistą liczącą
około 20 ludzi), udało się mnie i moim współpracownikom:
1. opanować teren,
2. w duŜej mierze ukrócić strzelaninę w terenie i afiszowanie się z bronią naszych ludzi,
3. zdobyć jeszcze większe zaufanie i przychylne nastawienie ludności do AK,
4. zmontować pracę i zaopatrzyć BiP w powielacze, papier (51000 arkuszy, z czego
wydano 27000 ark[uszy], zapas 22000 ark[uszy], ob. „Oraczowi” dano 20 d[olarów]
p[apierowych] na zakup papieru na Śląsku oraz proszono Go, by dla Obwodu nabył
małą drukarnię, 1 szapirograf, farbę drukarską itp.”
22
Trudno obecnie jednoznacznie rozstrzygnąć, czy opinia por. „Jura” – oficera o
jednoznacznie pozytywnej i nienagannej karcie konspiracyjnej była w pełni obiektywna, czy
odzwierciedlała raczej konflikt, jaki przez kilka kolejnych miesięcy „toczył” obwodową
organizację sokolsko – białostocką. Trudno teŜ jednoznacznie wskazać jaka była geneza
owego konfliktu. Wydaje się najbardziej prawdopodobne, iŜ wyrastała ona wprost z
odmiennych standardów prowadzenia działalności konspiracyjnej – obarczonej w przypadku
„Oracza” problemami natury obyczajowej oddziałującej niestety takŜe na sferę
organizacyjną
23
. H. Piotrowski, co trzeba podkreślić, był z pewnością Ŝołnierzem karnym,
wykonującym precyzyjnie otrzymane rozkazy, co w zestawieniu z coraz bardziej samodzielną
wizją prowadzenia działalności organizacyjnej przez F. Potyrały, odbiegającą, co trzeba
podkreślić - coraz bardziej - od załoŜeń Zrzeszenia WiN nieuchronnie musiało prowadzić do

– jako twórca i pierwszy dowódca 1 Oddziału Samoobrony Czynnej Ziemi Wileńskiej. Po przedarciu się z
bronią w ręku na Białostocczyznę w lutym 1945 r. – w ramach AKO sprawował funkcję szefa samoobrony
Inspektoratu „F” (w skład którego wchodził takŜe Obwód Sokółka) i w praktyce dowódcy utworzonego wiosną
1945 r. Zgrupowania o kryptonimie „Piotrków”, K. Krajewski, T. Łabuszewski, Sprawa porucznika Hieronima
Piotrowskiego „Jura”, op.cit., k. 210-213, takŜe J. Kułak, Działalność zgrupowania AKO kryptonim „Piotrków”.
Wiosna – lato 1945 r., w: RubieŜe, nr 2/3, k. 36-67.
22
Sprawozdanie por. Hieronima Piotrowskiego „Jura” z 21 marca 1946 r., A IPN 0255/44, k. 41-42.
23
Owa róŜnica w standardach widoczna była chociaŜby w wydatkowaniu przez „Oracza” pieniędzy
organizacyjnych na sprawy osobiste np. na utrzymanie swojej konspiracyjnej towarzyszki Ŝyciowej o
pseudonimie „śewronek”. 7
antagonizmu
24
. JuŜ na samym początku swojego „urzędowania” „Jur” stanął teŜ przed nie
lada problemem rozprowadzenia „wałęsających” się po terenie obwodu partyzantów z
rozwiązanych w ramach operacji „rozładowywania lasów” oddziałów partyzanckich (w sumie
problem ten dotyczył ponad 200 ludzi). Działania te nie mogły i nie spotkały się, jak moŜna
domniemywać z aprobatą por. Franciszka Potyrały, który po pewnej przerwie pojawił się na
swoim byłym, macierzystym terenie, starając się utrzymać bezpośredni wpływ na miejscową
konspirację. W wyniku inspirowanych najprawdopodobniej przez niego zakulisowych działań
por. „Jur” juŜ po czterech miesiącach (w lutym 1946 r.) odwołany został ze swego stanowiska
– z powodów „dyscyplinarnych”
25
. MoŜna jedynie domniemywać, iŜ przy podejmowaniu tej
decyzji, niewątpliwie krzywdzącej dla por. „Jura”, przewaŜyła osobista niechęć mjr „Jerzego”
do Piotrowskiego
26
oraz znacznie wyŜsza pozycja i staŜ pracy konspiracyjnej „Oracza” w
białostockiej organizacji AK_AKO-WiN. Nowy komendant – starszy wachmistrz Franciszek
Stefanowicz „Ziółko” był juŜ „człowiekiem” Franciszka Potyrały, gwarantującym utrzymanie
dotychczasowego status quo. Mając na powrót w bezpośredniej dyspozycji organizację
sokolsko – białostocką „Oracz” konsekwentnie umacniał swoją pozycję. Po aresztowaniu
przez UBP mjr „Jerzego” w kwietniu 1946 r. przejął po nim dowodzenie inspektoratem (jego
znaczenie – poparte niewątpliwymi zdolnościami organizacyjnymi, determinacją i
zdecydowaniem rosło wprost proporcjonalnie do malejącego stale wpływu okręgowej centrali
na sytuację w terenie)
27
. Jego koncepcje prowadzenia działań konspiracyjnych zaczęły z

24
Warto wspomnieć, iŜ w ramach Zrzeszenia WiN, będącego z załoŜenia organizacją społeczno – obywatelską,
Obwód Sokólsko – Białostocki dysponował trzema (przejściowo nawet sześcioma) stałymi oddziałami
partyzanckimi: ppor.cz.w. Stefana Ejsmonta „Wira”, ppor.cz.w. Stanisława Biziuka „Sokoła” oraz wachm.
Stanisława Chmielewskiego „Bohuna” (dodatkowo na terenie obwodu działały jeszcze: oddziały: pchor.
Stanisława Łaneckiego „Przelotnego”, który przeszedł następnie z por. „Jurem” na teren powiatu ostrowskiego,
Gabriela Oszczapińskiego „Dzięcioła” oraz oddział pchor. Leona Suszyńskiego „P-8”, z którego jesienią 1946 r.
„Oracz” wydzielił jeszcze osobny patrol dowodzony przez Kazimierza Makarewicza „Smutnego”), K. Litwiejko,
Sokólsko – białostocki Obwód Zrzeszenia WiN, op.cit., k. 64, 73-75.
25
W rozkazie z 16 lutego 1946 r. prezes Okręgu Białostockiego Zrzeszenia WiN ppłk Marian Świtalski „Juhas”,
„Sulima”, „Szczuka” niewątpliwie wprowadzony błąd, w następujący sposób uzasadniał decyzję zwolnienia por.
„Jura” ze stanowiska prezesa Obwodu Sokólsko – białostockiego WiN: „Przewinienia: podrywanie autorytetu
AK, podrywanie autorytetu przełoŜonych, demoralizowanie podwładnych i tolerowanie ich przestępstw, brak
dyscypliny wykazany przez tolerowanie tylko tych rozkazów, które mu się podobają, naduŜywanie alkoholu”, A
IPN BU 0255/44, k. 11.
26
Bezpośrednią przyczyną osobistego urazu mjr Aleksandra Rybnika do por. Hieronima Piotrowskiego „Jura”
były jako moŜna domniemywać kulisy walki pod Ogółami – z 8 lipca 1945 r., kiedy to Zgrupowanie AKO
„Piotrków” (utworzone na bazie pionu bojowego Inspektoratu „F”) zaatakowane zostało z zaskoczenia przez
obławę zorganizowaną przez 1 pp ludowego WP. Tylko dzięki postawie por. „Jura” oddziałom partyzanckim
udało się odeprzeć atak i wycofać w sposób zorganizowany – zadając jeszcze przeciwnikowi straty. Za ową
postawę nie został on jednak naleŜycie nagrodzony (przepadł m.in. jego wniosek na K VM, zamieniony
ostatecznie na KrzyŜ Walecznych) . Obecny w czasie walki w zgrupowaniu mjr „Jerzy” przypisał bowiem sobie
cały splendor za to taktyczne zwycięstwo, inspirując „dobrowolne” – pisemne wystąpienie partyzanckiej kadry
dowódczej, w którym dziękowano mu za rzekome, wzorowe dowodzenie.
27
Począwszy od aresztowania mjr Aleksandra Rybnika „Jerzego” rola Komendy Okręgu Białostockiego WiN
zdecydowanie osłabła. Ppłk. Maria Świtalski „Juhas” – dowodzący organizacją białostocką ograniczał się w 8
wolna wykraczać teŜ poza ramy terytorialne przypisane, a wielokrotne wyjazdy do Poznania,
Gdańska, Sosnowca, Katowic, Elbląga, na Dolny Śląsk trudno było wytłumaczyć wyłącznie
względami rodzinnymi i towarzyskimi
28
, nie wiąŜąc ich z działalnością wywiadowczą.
Podległe mu pododdziały niejednokrotnie zapuszczały się teŜ na obszar innych obwodów (np.
na teren Prus Wschodnich), bądź teŜ na całkowicie „dziewicze tereny” – np. Pomorza
Zachodniego (dokonując tam akcji dywersyjnych – np. 19 czerwca 1946 r. w Krosinie w
powiecie szczecineckim)
29
.
Będąc w drugiej połowie 1946 r. w zasadzie dowódcą juŜ w pełni samodzielnym –
„Oracz” opierał się w duŜym stopniu w pracy konspiracyjnej, o czym była juŜ wcześniej
mowa na konspiratorach kresowych gwarantujących, poprzez swoją determinację w walce z
komuną, kontynuowanie wojskowego charakteru działalności WiN-u. Warto w tym miejscu
wspomnieć chociaŜby: chor. Wacława Ługowskiego „Stojana”, „Burzę” – byłego
komendanta Obwodu Szczuczyn z jesieni 1944 r., który odpowiadał za wywiad (a w
końcowym okresie nominowany został na stanowisko prezesa obwodu WiN w Elblągu), sierŜ.
Aleksandra Wojnicza „Kosa” z I batalionu 77 pp. AK, który objął stanowisko szefa dywersji
inspektoratu, Henryka Rabcewicza „Burzana” z Obwodu Grodzieńskiego – adiutanta
„Oracza”, Cezarego Jana Okuszkę „Gwinta – OdrowąŜa” – dowódcę batalionu o kryptonimie
„Bór”, jego poprzednika Cezarego Zbrojniaka „Koncerza” (z VII batalionu 77 pp. AK),
Stanisława Baturo „Genka – Rolanda” – dowódcę batalionu „Gaj”, czy wreszcie grupę
dywersyjną podległą bezpośrednio „Oraczowi” – o kryptonimie „V-2”, złoŜoną w końcowym
etapie z samych byłych konspiratorów grodzieńskich: Zdzisława Jarosza „Czarnego”, Leona
Suchockiego „Lwiątko”, Henryka Nowackiego „Pszczółkę”, Ignacego Kozłowskiego
„Grodno”. Sam dobór kadry dowódczej spośród wymienionych wileńskich, nowogródzkich i
grodzieńskich członków AK –- trudno było uznać za nowe, a tym bardziej oryginalne
rozwiązanie w skali całego okręgu (spora ich liczba zasiliła bowiem całą organizację

zasadzie do wymiany korespondencji z dowódcami podległych sobie struktur terenowych, mając na ich
działalność iluzoryczny wpływ.
28
W Poznaniu mieszkała po wojnie Ŝona i córka „Oracza”, w Elblągu natomiast prze pewien okres miał
przebywać jeden z jego braci. Drugi, będąc wcześniej oficerem PSZ na Zachodzie zdecydował się na pozostanie
w Wielkiej Brytanii.
29
Podstawowym zadaniem jakie postawił przed uczestnikami akcji w Krosinie 19 czerwca 1946 r. por. „Oracz”
było zdobycie pieniędzy na cele organizacyjne (rzekomo przechowywane w kasie urzędu gminnego).
Niewątpliwie, akcja przeprowadzona tuŜ przed referendum miała z załoŜenia przynieść efekt propagandowy –
mówiący o obecności podziemia niepodległościowego na terenach uznawanych dotąd przez resort
bezpieczeństwa za „konspiracyjną pustynię”. W akcji, którą dowodził adiutant Franciszka Potyrały – Henryk
Rabcewicz „Burzan” – wzięli udział członkowie grupy dywersyjnej o kryptonimie „V-2” – Henryk Nowacki
„Pszczółka” i Leon Suchocki „Lwiątko – wywodzący się – podobnie jak i „Burzan” z grodzieńskiej AK, T.
Łabuszewski, Akcja w Krosinie, w: RubieŜe, nr 2/3, k. 68-69. 9
białostocką juŜ w 1944-45 r.)
30
, biorąc jednak pod uwagę szereg sygnałów świadczących o
aktywności „Oracza” daleko wykraczającej poza ramy przypisane mu z racji pełnionej
funkcji, fakt oparcia się na ludziach, bądź co bądź na Białostocczyźnie obcych moŜe
świadczyć o zamyśle tworzenia niezaleŜnej struktury konspiracyjnej jeszcze w trakcie
„dopalania się” miejscowego WiN-u. Tendencja ta ujawniła się zwłaszcza po aresztowaniu 31
grudnia 1946 r. w Warszawie ówczesnego prezesa okręgu ppłk Marii Świtalskiego „Juhasa”,
„Sulimę”, prezesa Rejonu – Inspektoratu Mazowieckiego – mjr Edwarda Filochowskiego
„Sana”, i szefa łączności okręgu Zenona Skawskiego „Korzenia” („zdjęto” wówczas takŜe
archiwum komendy okręgu). Powstała wówczas „płynna” sytuacja w kierownictwie
białostockim Zrzeszenia, pogłębiona niespodziewanym wyjazdem i ujawnieniem się w
styczniu 1947 r. w Warszawie zastępcy (następcy) „Juhasa” – mjr Witalisa Brzeskiego
„Sochy” - „śegoty” sprzyjała niestety tendencjom odśrodkowym. Sytuację starał się ratować
kpt. Józef Ochman „Orwid” (b. szef pionu łączności w okresie AK-AKO powołany w
styczniu 1947 r. na stanowisko zastępcy prezesa okręgu), jego pozycja w Zrzeszeniu nie była
jednak początkowo zbyt wysoka
31
. Odtworzony przez niego okręgowy ośrodek dowodzenia w
znacznym stopniu opierał się na fikcji, będąc w równym stopniu dowodem jego słabości jak i
determinacji i odpowiedzialności za podkomendnych (najlepszym przykładem ograniczonych
moŜliwości wyboru, jakie towarzyszyły posunięciom kadrowym „Orwida” było mianowanie
przez niego na stanowisko zastępcy mjr Władysława Szymborskiego „Bąka”, „Rocha” –
dotychczasowego prezesa iluzorycznej struktury – jakim był juŜ od dłuŜszego czasu
Inspektorat Grodzieński WiN, oficera skompromitowanego kompletną pasywnością w
działalności konspiracyjnej
32
. W tej przepojonej rozprzęŜeniem i rezygnacją atmosferze

30
W okresie wiosna – lato 1945 r. w szeregach AQKO walczyło wielu konspiratorów kresowych. Zajmowali tez
oni kluczowe stanowiska dowódcze – zwłaszcza w pionie samoobrony. Szefem sztabu KOB AKO latem 1945 r.
był mjr Stanisław Sędziak „Warta” (b. p.o. komendanta Okręgu Nowogródzkiego AK), dowódcą partyzantki
KOB – mjr Zygmunt Szendzielarz „Łupaszka„ (b. dowódca 5 Brygady Wileńskiej AK), jego zastępcą – kpt.
Lech Leon Beynar „Nowina” (b. oficer BiP-u Okręgu Wileńskiego AK), komendantem samoobrony
Inspektoratu Suwalskiego ppor. Jerzy Stanisław Kuntz „Palant” (Ŝołnierz III batalionu 77 pp. AK), czy teŜ
wspominany juŜ wcześniej por. Hieronim Piotrowski „Jur”.
31
Józef Ochman „Ligoń”, „Orwid”, „Roman” ur. 8 lipca 1914 r., ppor.rez.piech., pomimo jednego z
najdłuŜszych staŜy konspiracyjnych w organizacji białostockiej (do organizacji „Racławice” naleŜał od grudnia
1939 r.) oraz bardzo duŜego doświadczenia w pracy dowódczej (w Komendzie Okręgu Białostockiego AK-AKO
od 1 sierpnia 1942 r. pełnił niezwykle odpowiedzialną funkcję szefa łączności konspiracyjnej i kierownika
sztafet), nie cieszył się dobrą opinią u prezesa okręgu ppłk Marii Świtalskiego „Juhasa”, „Sulimę”. W drugiej
połowie 1946 r. z nieznanych powodów został odwołany z zajmowanego przez kilka lat stanowiska szefa
łączności – otrzymując w zamian iluzoryczną propozycję objęcia funkcji prezesa Inspektoratu Podlaskiego. W
rezultacie, aŜ do aresztowania „Juhasa” pozostawał faktycznie bez przydziału – wracając do czynnej słuŜby
właśnie w momencie uruchamiania procesu ujawniania białostockiego WiN-u, takŜe: Andrzej Zagórski, Cztery
Zarządy Główne WiN przed sądami PRL. Noty biograficzne waŜniejszych postaci wymienionych w tomach 1-6,
w: Zrzeszenie WiN w dokumentach, t. 6, cz. 3, k. 484-485.
32
Próba odtworzenia przez J. Ochmana chociaŜby szkieletowej Komendy Okręgu miała, jak się wydaje przede
wszystkim charakter prestiŜowy. Była próbą udowodnienia stronie komunistycznej, iŜ po stronie 10
(wzmocnionej dodatkowo sfałszowanymi wynikami wyborów parlamentarnych) jedynym
logicznym kierunkiem działania stawało się dla Ochmana, doprowadzenie do ujawnienia
wszystkich struktur Zrzeszenia. Bardzo szybko znalazł on zresztą w tym względzie
„kłopotliwego” sojusznika – w postaci ppłk „Sulimy”, który w zamian za obietnicę
ujawnienia okręgu, jeszcze w styczniu 1947 r. został zwolniony z więzienia i wysłany na
Białostocczyznę
33
. W bardzo krótkim czasie na terenie powiatu Wysokie Mazowieckie (we
wsi Dąbrówka Kościelna) doszło do jego spotkania z W. Brzeskim oraz oddelegowanym
przez resort bezpieczeństwa wysłannikiem MBP. W wyniku owej narady uzgodnione zostały
wstępnie zasady przeprowadzenia ujawnienia (odpowiedzialność za ów proces miała spocząć
na prezesach rejonów – inspektoratów i obwodów)
34
oraz rozdzielone zadania, w myśl
których „śegota” wziął na siebie obowiązek przekonania pozostałych w konspiracji
dowódców Zrzeszenia do definitywnego zakończenia działalności niepodległościowej
35
.
Szanse na sprawne przeprowadzenie całej operacji przez obydwu oficerów, znajdujących się
de facto w rękach UB były jednak niewielkie
36
. Białostoccy konspiratorzy po kilku latach
krwawych zmagań z resortem z duŜą nieufnością podchodzili bowiem do podobnych
inicjatyw, traktując je całkiem słusznie jako element gier operacyjnych bezpieki. Stąd teŜ i
oddźwięk na rozesłany w drugiej połowie lutego 1947 r. apel do Ŝołnierzy Zrzeszenia WiN w
sprawie ujawniania podpisany przez Brzeskiego, Filochowskiego i Tabortowskiego
37
był
raczej niewielki. W tej sytuacji główna rola doprowadzenia do ujawnienia przypadła w
naturalny sposób „Orwidowi”. NajwaŜniejszym wyzwaniem, przed którym wówczas stanął,
stało się przekonanie do swojej koncepcji dowódców średniego szczebla – jedynych ludzi
mających wówczas realny wpływ na teren. Większość z nich, jak się wkrótce okazało,

niepodległościowej funkcjonuje jeszcze jakikolwiek okręgowy ośrodek dowodzenia mający realny wpływ na
zachowanie ludzi w terenie.
33
Według jednego z łączników Józefa Ochmana „Orwida” – odmawiał on wprost „Sulimie” prawa do
reprezentowania organizacji białostockiej w kontaktach z resortem, w sprawie ujawnienia, relacja Wacława
Paradowicza, w zbiorach autorów.
34
Ujawnienie miało objąć całość aktywów organizacyjnych i materiałowych WiN, a ostatnimi ujawniającymi
mieli być kaŜdorazowo: prezesi rejonów i obwodów.
35
Sławomir Poleszak, Odezwa z 17 lutego 1947 r. przygotowująca akcję ujawnienia Zrzeszenia WiN w
Białostockiem, w: Zeszyty Historyczne WiN, nr 17, k. 247-248.
36
Ustalenia jakoby Witalis Brzeski pozostawał na przełomie stycznia i lutego 1947 r. w konspiracji i odegrał
zasadniczą rolę w procesie ujawniania struktur białostockiego WiN-u wydają się nieuprawnione. Znamienne, iŜ
nie uczestniczył on w decydującej naradzie dowództwa białostockiego WiN na kolonii Kamieńskie – Jaśki w
powiecie Wysokie Mazowieckie, podczas której zapadła ostateczna decyzja o wyjściu z konspiracji. Pomimo
uczestnictwa w niej M. Świtalskiego – decydujący głos naleŜał jednak nie do niego, ale do J. Ochmana –
pełniącego obowiązki prezesa Okręgu Białostockiego WiN (w tej roli występował on pod nowym pseudonimem
„Ostoja”). „Sulima” – z racji swojego statusu (był aresztowanym – warunkowo zwolnionym) nie brał teŜ w
ogóle udziału w decydującym głosowaniu.
37
Dopisanie mjr Jana Tabortowskiego „Bruzdy” – dowódcy pozostającego jeszcze cały czas w konspiracji, do
apelu z 17 lutego 1947 r. miało najpewniej uwiarygodnić ów dokument w oczach odbiorców. 11
podzieliła poglądy Ochmana, godząc się na wyprowadzenie z konspiracji całości swoich sił, z
jednym jednakŜe wyjątkiem. Był nim Franciszek Potyrała „Oracz”, który obecność w terenie
„Sulimy”, a następnie takŜe i „śegoty” ocenił jednoznacznie jako zdradę idei
niepodległościowej
38
. Mając sygnały świadczące o nieprzejednanym stosunku „Oracza” do
kwestii amnestyjnej, Ochman starał się swój plan przynajmniej początkowo zakamuflować, a
następnie drogą zakulisowych działań zneutralizować jego wpływ na teren. W tym celu
przekazał mu do dyspozycji dwóch swoich zaufanych ludzi: Bolesława Wolskiego
„Wierzynka”, „Gromadzkiego” oraz Józefa Pyszkę „Sokoła”, „Grzesia”, „Znicza”, którzy
objąć mieli stanowiska prezesów obwodów, odpowiednio: augustowsko – suwalskiego i
białostockiego (ich wkalkulowanym atutem w relacjach z „Oraczem” miało być kresowe
pochodzenie, obydwaj byli bowiem wcześniej związani z konspiracja grodzieńską,
wykorzystywaną juŜ „obficie” w Inspektoracie Białostockim WiN)
39
. Plan ów powiódł się w
znacznym stopniu. Obydwaj konspiratorzy nie objęli wprawdzie stanowisk prezesów
obwodowych, pojawili się jednak na przydzielonych im terenach – kaptując po kryjomu
miejscowych konspiratorów na rzecz ujawnienia. Czynione przez „Orwida”, „Sulimę” i
„śegoty” przygotowania nie mogły pozostać nie zauwaŜone przez „Oracza”,
najprawdopodobniej jednak nie docenił on zarówno determinacji pomysłodawców
ujawnienia, jak i - co najwaŜniejsze - skali poparcia owego pomysłu wśród szeregowych
członków Zrzeszenia. Nie znaczy to, Ŝe pozostał bezczynny. Podjął m.in. próby objęcia
kontrolą obwodu bielskiego – poprzez wyznaczenie tam nowego prezesa - Józefa
Klukiewicza vel Stanisława Baranowicza pseudonim „Bartek” (b. dowódcy zwiadu konnego,
a następnie 2 kompanii I batalionu 77 pp. AK)
40
, nawiązał takŜe kontakt z przedstawicielem
Komendy Okręgu Białostockiego NZW – w celu uzgodnienia wspólnej akcji przeciwko
ujawnieniu
41
. Rozwój wypadków nabrał jednak gwałtownego przyspieszenia – głównie z

38
Konstatacja taka nie do końca była pozbawiona podstaw. Warto wspomnieć, iŜ w marcu 1947 r. w
Białymstoku doszło do tajnego spotkania M. Świtalskiego, E. Filochowskiego, Z. Skawskiego i S.
ŚwierŜewskiego „Lawiny” (zastępcy szefa wywiadu KOB WiN) z „Orwidem” oraz szefem WUBP w
Białymstoku mjr Józefem Plutą, na którym uzgadniano warunki skorzystania przez członków WiN z amnestii.
Spotkanie to, co bardzo istotne, miało miejsce przed naradą dowództwa białostockiego Zrzeszenia, na którym
zdecydowano o ujawnieniu, za: Sławomir Poleszak, Podziemie antykomunistyczne w ŁomŜyńskiem i
grajewskiem (1944-1957), k. 238-239.
39
Bolesław Wolski „Wierzynek”, „Gromadzki” w ostatnim okresie pełnił tytularną funkcję prezesa Obwodu
WiN Grodno – wywodząc się z szeregów konspiratorów Obwodu AK-AKO Grodno Lewy Niemen, Józef
Pyszko „Znicz”, „Grześ” – natomiast równie fasadową funkcję prezesa Obwodu WiN Wołkowysk – mający za
sobą takŜe staŜ w szeregach konspiracji grodzieńskiej AK-AKO., T. Łabuszewski, Inspektorat Grodzieński w
strukturach białostockiego Zrzeszenia WiN w latach 1945 – 1947 r. w: Podziemie niepodległościowe w
województwie białostockim w latach 1944-1956, k. 62-76.
40
K. Krajewski, Na ziemi Nowogródzkiej, „Nów” – Nowogródzki Okręg Armii Krajowej, k. 426, 443, 458.
41
Agenturalne doniesienie Henryka Rabcewicza kryptonim „Robak” z 8 stycznia 1948 r., Sprawa dotycząca
Kosińskiego ps. Sokół”, „Lew” – członka NZW na terenie Białegostoku. „WyŜej wymienionego zapoznałem w 12
inspiracji resortu. Na początku marca w Białymstoku doszło do pierwszego osobistego
spotkania „Orwida” z szefem WUBP w Białymstoku – mjr Józefem Plutą (wzięli w nim
udział takŜe,: „Sulima”, „San”, Korzeń” i „Zawisza”). W jego trakcie uzgodniono zasady
ujawnienia, a co najwaŜniejsze określono takŜe kto zostanie z całego procesu wyłączony – w
domyśle chodziło tu niewątpliwie o „Oracza” i jego najbliŜszych współpracowników.
Dysponując od resortu „wolną ręką” w sprawach organizacyjnych oraz mając zapewnione
poparcie zarówno ze strony mjr „Sana”, jak i mjr „Bruzdy” – J. Ochman zdecydował się teraz
na otwartą konfrontację z F Potyrałą. TakŜe na początku marca zwołał do wsi Kamieńskie –
Jaśki naradę dowództwa Okręgu Białostockiego WiN. Jej dramatyczny przebieg tak
relacjonował po latach jeden z wówczas – najbliŜszych współpracowników Franciszka
Potyrały (jego adiutant) – Henryk Rabcewicz „Burzan”: „NaleŜy podkreślić, Ŝe wszyscy
zaproszeni członkowie poza „Oraczem” wiedzieli juŜ o tym , Ŝe okręg ujawnia się i wszyscy
za wyjątkiem „Oracza” wyrazili juŜ na to zgodę. Kiedy „Orwid” przedstawił sytuację
„Oraczowi”, ten ostatni zarzucił jemu w oczy, Ŝe jest zdrajcą i zdrajcami są równieŜ wszyscy,
którzy do tej akcji przystąpili. Rychło jednak uprzytomnił sobie, Ŝe jest na obcym terenie i Ŝe
jest w mocy „Orwida” i natychmiast zmienił taktykę. Zaczął przedstawiać „Orwidowi”
sprawę w ten sposób, Ŝe z przyczyn jemu tylko wiadomych amnestia go nie obowiązuje
[prawdopodobnie chodziło o sprawy wywiadowcze], na co „Orwid” odpowiedział, Ŝe postawi
delegatom MBP warunek, Ŝe „Oracza” równieŜ musi obejmować ujawnienie, gdyŜ w
przeciwnym wypadku „Orwid” nie będzie w stanie ujawnić terenu. Następnie „Oracz” zmylił
całkowicie czujność „Orwida” rzekomym postanowieniem wyjazdu za granicę”. Była to
jednak tylko przysłowiowa „zasłona dymna”. JuŜ w trakcie owej narady jeden z jej
uczestników mjr Władysław Szymborski „Bąk”, „Roch” zapamiętał znamienną dla dalszego
biegu spraw sytuację – a mianowicie ustronne narady „Oracza” z por. Kazimierzem
Kamieńskim „Huzarem” – dowódcą oddziału partyzanckiego osłaniającego spotkanie (był on
jednocześnie szefem samoobrony w obwodzie Wysokie Mazowieckie). W ich wyniku
„Huzar”, będący początkowo zwolennikiem ujawnienia zmienił zdanie, przeciwstawiając się
otwarcie swojemu bezpośredniemu dowódcy – tj. prezesowi Obwodu Wiktorowi Leszce
„Witoldowi”. Zyskawszy w ten sposób powaŜnego sojusznika Franciszek Potyrała przeszedł
teraz do zdecydowanego kontrataku. Nawiązując do wcześniej prowadzonych działań – w
sposób jawny ogłosił zawiązanie na bazie białostockich aktywów Zrzeszenia WiN nowej

lutym 1947 r. przez „Oracza”, od którego dowiedziałem się, Ŝe Kosiński jest zastępcą „Iskry” [ppłk Władysław
śwański] komendanta NZW w okręgu białostockim. W ostatnim spotkaniu Kosińskiego z „Oraczem” w budce u
Kwapiszowej przy dworcu w Białymstoku była poruszana sprawa szybkiego i zdecydowanego zapobiegnięcia
ujawniania z obydwu stron”, A IPN 00231/169, t. 1, k. 96. 13
organizacji o nazwie Wolność i Sprawiedliwość – mianując się jej komendantem (przybrał
wówczas pseudonim „Antoni”). Wyznaczył takŜe nowych dowódców struktur terenowych, a
mianowicie na stanowisko inspektora białostockiego Alfonsa Puksztę „Batorego”, inspektora
łomŜyńskiego – Józefa Klukiewicza „Bartka” (wcześniejszego „swojego” komendanta
Obwodu Bielsk Podlaski) oraz jako prezesów – komendantów obwodów – Wysokie
Mazowieckie – Kazimierza Kamieńskiego „Huzara”, oraz bielskiego – Władysława
Łukasiuka „Młota”. Posunięcia te, pozornie bardzo groźne, w rzeczywistości miały jednak
podobnie fikcyjny wymiar jak wcześniejsza próba odbudowy komendy okręgu przez
„Orwida”. Wskazywały teŜ wyraźnie na kłopoty kadrowe grupy związanej z „Oraczem”.
Realnym – powaŜnym niebezpieczeństwem dla zwolenników amnestii była natomiast inna
decyzja Potyrały podjęta zaraz po owej naradzie, a mianowicie rozkaz likwidacji kilku –
najwaŜniejszych przedstawicieli tzw. frakcji ujawnieniowej: Józefa Ochmana „Orwida”,
Marii Świtalskiego „Juhasa”, Zenona Skawskiego „Korzenia”, Witalisa Brzeskiego „Sochy”,
„śegoty”, Bolesława Wierzynka „Wolskiego”, „Gromadzkiego”, Józefa Pyszki „Grzesia”,
„Sokoła”, „Znicza”. W tym kontekście przygniatająca przewaga zwolenników zakończenia
działalności konspiracyjnej nie miała większego znaczenia. Do realizacji wspomnianego
planu „Oracz” nie potrzebował bowiem większych sił, a jedynie kilku zdeterminowanych –
posłusznych i gotowych na wszystko konspiratorów. Grupę taką tworzyli członkowie bojówki
określanej kryptonimem „V-2” uzupełnionej dodatkowo o ludzi Aleksandra Wojnicza
„Kosa”. Ich pierwszym zadaniem miało być zlikwidowanie łączników komendy okręgu na
terenie Białegostoku: „Jadzi”, „Wuja” i „Lipy”, a tym samym odcięcie „Orwida” od źródeł
informacji na temat działań „Oracza”. Plan ten miał pełne szanse powodzenia – „Jadzię”
bowiem porwano i umieszczono tymczasowo w leśniczówce pod Białymstokiem, a kolejne
akcje były juŜ tylko kwestią czasu. Bardzo waŜny był w tym przypadku element zaskoczenia
– tak „Orwid”, jak i pozostali członkowie komendy nie zdawali sobie bowiem sprawy ze skali
zagroŜenia, nie wierząc w moŜliwość spełnienia gróźb wypowiedzianych przez „Oracza” w
trakcie pamiętnej narady. Uznając, iŜ w ramach „pojedynku” z F. Potyrałą ma jeszcze trochę
czasu, w ciągu kilkunastu kolejnych J. Ochman główny nacisk w działaniach połoŜył na
wzmocnienie swojej pozycji w relacjach z bezpieką i zaprezentowanie się w roli głównego
rozgrywającego w całej operacji. Były to jednak z jego strony tylko poboŜne Ŝyczenia.
Podmiotem rozdającym karty pozostawał cały czas resort bezpieczeństwa, który na wieść o
korzystnych ustaleniach spotkania białostockiego z Plutą wprowadził do gry kolejną kartę
atutową – jaką była z pewnością postać por. Henryka Wendrowskiego „Narbutta” – byłego
szefa legalizacji Okręgu Białostockiego AK, a obecnie kierownika sekcji II Wydziału III 14
Departamentu III MBP, wsławionego juŜ operacją likwidacji KG NSZ, czy teŜ zbiorowym
mordem partyzantów ze zgrupowania NSZ kpt. Henryka Flamego „Bartka”. Jego wiedza
dotycząca struktur organizacyjnych, a przede wszystkim znajomość charakterów głównych
aktorów owego dramatu okazała się wprost bezcenna. W Białymstoku pojawił się on razem z
mjr Grzegorzem Łaninem – naczelnikiem Wydziału I Departamentu III – 3 marca 1947 r. To
z jego inicjatywy – 6 marca 1947 r., a więc jeszcze przed pierwszym spotkaniem z
„Orwidem” w teren wysłany został z zadaniem ujawnienia Rejonu – Inspektoratu
Mazowieckiego E. Filochowski
42
. To takŜe z jego inicjatywy WUBP w Białymstoku
wystosował do J. Ochmana list proponujący spotkanie (został on przekazany za
pośrednictwem „Korzenia”). Z raportu przygotowanego przez samego Wendrowskiego
wynika, iŜ do adresata dotarł on po sześciu dniach, a juŜ po dwóch kolejnych – tj. 11 marca
doszło we wsi Izbiszcze do pierwszego na tym szczeblu kontaktu obydwu stron
43
. W trakcie
rozmów, co warte odnotowania ustalone zostały od razu zasady i terminy ujawnienia
pierwszych obwodów (co jak moŜna się domyślać współgrało z wcześniejszymi
uzgodnieniami powziętym jeszcze w lutym z udziałem tylko „Sulimy” i „śegoty”, a takŜe
ustaleniami spotkania białostockiego sprzed kilku dni). „Orwid” poinformował takŜe
wysłanników MBP o zaocznym usunięciu ze stanowiska Franciszka Potyrały i zastąpieniu go
wysłanym wcześniej na jego teren Józefem Pyszką „Sokołem”. Zastrzegł jednak, iŜ „Oracz”
w dalszym ciągu przebywa w terenie, starając się przeszkodzić całej operacji, a podległy mu
organizacyjnie obszar w dalszym ciągu uznawać naleŜy za „nieopanowany”. W sposób
zawoalowany zasygnalizował on takŜe próby tworzenia przez „Oracza” nowej organizacji
konspiracyjnej. „Orwid” zagaił zebranie – zanotował Wendrowski – i przedstawił do dyskusji
szereg kwestii, które zostały [zaprezentowane] w następującym porządku:. ujawnienie czy
rozwiązanie: „Orwid” uwaŜa, Ŝe nazwa <<rozwiązanie WiN>> jest bardziej odpowiednia i
obejmuje szerszy zespół zagadnień, nawet w skali ogólnokrajowej. Amnestia i ujawnienie, jest
według niego pojęciem wyŜszym i niewyczerpującym, które daje pole do wolnego działania
niektórym członkom WiN, do dalszej podziemnej działalności w ramach istniejących
organizacji, podczas kiedy <<rozwiązanie WiN>> zmusiłoby go do tworzenia czegoś

42
W raporcie z działalności grupy specjalnej MBW por. Henryk Wendrowski pisał: „Po dyskusji z szefem
Urzędu i przełamaniu jego oporu, co do wysłania „Sana” w teren, tenŜe został w dniu 6 III 1947 r. wysłany na
swój inspektorat. Po porozumieniu się z „Orwidem” i zaaprobowaniu przez niego akcji „Sana” w terenie, „San”
rozpoczął przygotowania do ujawnienia swego inspektoratu. „Juhasa” na razie nie wysyłaliśmy, gdyŜ nie
uwaŜaliśmy tego za konieczne, co teŜ potwierdził „Orwid” na konferencji, natomiast „San” i jego akcja w
terenie okazała się celowa i pomogła wiele w opanowaniu terenu przez „Orwida”, Raport z 13 marca 1947 r., A
IPN 0269/2 t. 6, k. 88-89.
43
TamŜe, k. 89. Stronę resortową reprezentowali wówczas: mjr Józef Pluta – szef WUBP w Białymstoku, mjr
Grzegorz Łanin oraz por. Henryk Wendrowski. 15
nowego, nowej organizacji, co juŜ jest w obecnych warunkach rzeczą prawie niemoŜliwą”
44
.
Zachowanie przedstawicieli resortu bezpieczeństwa w sprawie prezesa inspektoratu
białostockiego było znamienne dla całej amnestyjnej rozgrywki. Kwestię rozwiązania
„problemu” „Oracza” celowo bowiem pozostawili oni w rękach J. Ochman
Warka
Posty: 1570
Rejestracja: 16 paź 2010, 03:38

Re: śycie po śyciu – czyli zagadka śmierci „Oracza”

Post autor: Warka »

a, stwarzając przed
nim złudzenie autonomiczności owej decyzji, podczas gdy faktycznie była one jedynie
wynikiem ich nacisków i inspiracji
45
. Nie mogąc samemu zlokalizować Franciszka Potyrały
woleli po prostu posłuŜyć się rękami „Orwida” i jego współpracowników, zwłaszcza, Ŝe
będąc bezpośrednio zagroŜonymi fizyczną eliminacją przez „Oracza” gwarantowali oni
szybki sukces całej operacji. Złowrogo dla wszystkich uczestników narady zabrzmiała
natomiast wypowiedziana otwarcie przez któregoś z funkcjonariuszy MBP sugestia
rozwiązania owego problemu poprzez przeprowadzenie fizycznej likwidacji inspektora
białostockiego. Od tego momentu zdarzenia związane z ujawnieniem toczyły się juŜ
dwutorowo. Z jednej strony trwał rozpoczęty naradą z 11 marca proces ujawniania kolejnych
aktywów organizacyjnych Okręgu Białostockiego WiN
46
, w tle natomiast miał miejsce coraz
bardziej dramatyczny wyścig o Ŝycie pomiędzy „Oraczem” i jego dotychczasowymi
współtowarzyszami broni. Wśród kolejnych niezwykle dynamicznych sekwencji zdarzeń
jedno juŜ wkrótce okazało się mieć znaczenie wręcz przełomowe. Najprawdopodobniej w
drugiej połowie marca 1947 r. jeden z dotychczasowych, najbliŜszych współpracowników

44
TamŜe, k. 90. Poza kwestią symboliczną, związaną z określeniem formuły kończącej działalność
białostockiego WiN-u, J. Ochman poruszył jeszcze następujące kwestie: sprawę ujawnienia NZW, amnestii dla
dezerterów z MO i UB oraz ludowego WP, sprawę internowanych Ŝołnierzy AK w Rosji z gen. Leopoldem
Okulickim na czele, sprawę posad dla ujawnianych członków WiN, sprawę tworzenia przez byłych członków
Zrzeszenia własnych komitetów społecznych i stowarzyszeń, sprawę oddelegowania do komisji ujawnieniowych
przedstawicieli organizacji, sprawę wydania przez KOB WiN odezwy do społeczeństwa (o treści uzgodnionej
wcześniej z resortem bezpieczeństwa), sprawę urządzenia akademii z udziałem przedstawicieli władz
państwowych oraz dowództwa organizacji – kończącej proces ujawniania, sprawę zdjęcia z ewidencji tajnych
współpracowników osób, które „urwały się wcześniej” bezpiece, a takŜe kwestię podniesienia progu wymiaru
kary objętej amnestią ponad 5 lat „gdyŜ stwierdził, Ŝe członkowie organizacji WiN przewaŜnie otrzymywali
wyŜszy wymiar kary”. Postulaty wysunięte przez „Orwida” – obejmujące bardzo rozległy zestaw zagadnień
spotkały się z dosyć zróŜnicowaną reakcją przedstawicieli UB. Podczas gdy wysłannicy MBP, mający za
zadanie doprowadzenie za wszelką cenę do ujawnienia gotowi byli negocjować kaŜdy, nawet najbardziej
absurdalny z ich punktu widzenia punkt, o tyle stanowisko prezentowane przez szefa WUBP w Białymstoku
odzwierciedlało autentyczny stosunek bezpieki do problemu zalegalizowania konspiratorów w nowej
rzeczywistości. W odpowiedzi na postulat włączenia NZW w proces ujawniania, mjr Józef Pluta odparł
szczerze: „Ŝe jeśli chodzi o niego, to woli rozmawiać z NZW poprzez lufy karabinów”.
45
Dwulicowość postępowania negocjujących warunki ujawnienia funkcjonariuszy MBP i WUBP w
Białymstoku była od samego początku oczywista. Równolegle do prowadzonych narad z „Orwidem” prowadzili
oni intensywne działania operacyjne mające na celu fizyczną eliminację wybranych przez siebie konspiratorów.
Byli nimi np.: Leon Suszyński „P-8” – wraz z całym oddziałem, Tadeusz Narkiewicz „Ciemny” – wraz z całym
oddziałem oraz Henryk Gawkowski „Rola”, tamŜe, k. 88.
46
Jak wynika z dokumentacji MBP wstępny terminarz ujawniania kolejnych obwodów Okręgu Białostockiego
WiN nie został dotrzymany (według niego Obwód Zambrów miał ujawniać się juŜ 12, a Obów ŁomŜa – 17
marca 1947 r. Ostatecznie pierwszy ze wzmiankowanych obwodów ujawniał się dopiero 25, ŁomŜa – 25-26,
Wysokie Mazowieckie – 31 marca, zaś Kolno – 1 kwietnia, Telefonogram mjr Grzegorza Łanina nr 0648 z 27
marca 1947 r., A IPN 0296/2, t. 6, k. 2. 16
Potyrały – jego adiutant – Henryk Rabcewicz „Burzan” zdecydował się na przejście do obozu
zwolenników amnestii. Poprzez łączniczkę „Jadzię” poinformował on J. Ochmana o
zamiarach „Oracza”, ostrzegając go przed groŜącym niebezpieczeństwem. Według złoŜonej
przez niego w resorcie kilka miesięcy później relacji, miał teŜ uchronić „Orwida” i jego Ŝonę
przed likwidacją na jednym z punktów kontaktowych (określanym jako punkt „Dęba”), na
którym zaskoczyła go grupa „V-2”: „Oracz ponownie skontaktował się ze mną – relacjonował
„Burzan” - i polecił mi przerwać dochodzenie w sprawie łączników okręgowych i polecił mi
natychmiast udać się z oddziałami „Kosa” i „Czarnego” na punkt „Dęba”, gdzie znajduje się
„Orwid” z Ŝoną i aresztować ich”. Do planowanej likwidacji wówczas nie doszło, doszło
natomiast do spotkania „Burzana” z „Orwidem”, w trakcie którego uzgodnili oni dalszy plan
działania. W pierwszej kolejności polegać on miał na odcięciu „Oracza” od wpływu na
związaną z nim najbardziej organizację sokolską i przekonanie jej dowódców do wyjścia z
konspiracji. SłuŜyć temu miało spotkanie „Burzana” i „Orwida” z I-szym zastępcą prezesa
obwodu sokolsko – białostockiego Józefem Repką „Brzozą”, jak równieŜ wyprawa
Rabcewicza na teren obwodu suwalsko – augustowskiego
47
. W obydwu przypadkach frakcja
ujawnieniowa uzyskała dla swoich planów znaczące poparcie miejscowych konspiratorów.
Problemem nierozwiązanym pozostawał jednak nadal sam „Oracz” oraz grupa najbliŜszych
mu ludzi. Trudno powiedzieć, w którym momencie Józef Ochman podjął decyzję o
radykalnym sposobie rozwiązaniu tego problemu. Jak wynika z dokumentacji resortu jeszcze
na 27 marca 1947 r. planował on spotkanie z Potyrałą, z udziałem „Sulimy” i „Bruzdy”
48
. Na
przyjęcie opcji „ostatecznej” złoŜyły się, jak moŜna domniemywać, zarówno świadomość
istniejącego cały czas realnego zagroŜenie Ŝycia swojego i innych, jak i przekonanie o braku
jakiejkolwiek szansy na porozumienie z „Oraczem”. Początkowo, jak wynika z doniesień
„Burzana”, „Orwid” rozwaŜał dwie moŜliwości zlikwidowania Potyrały, dokonania tego
rękami resortu (na co z pewnością mógłby liczyć, biorąc chociaŜby pod uwagę deklarację
przedstawicieli MBP ze spotkania w Izbiszczach) oraz wykonanie tej akcji przy pomocy

47
Na terenie Obwodu Sokólsko – Augustowskiego WiN aktywne działania, mające na celu doprowadzenie do
ujawnienia miejscowych aktywów konspiracyjnych prowadził delegat MBP mjr Jerzy Jurkowski, Raport z 13
marca 1947 r., op.cit. k. 88.
48
Trudno powiedzieć, czy do planowanego spotkania w ogóle doszło. W trakcie podróŜy pociągiem
przedstawiciele Komendy Okręgu Białostockiego WiN stali się bowiem bezpośrednimi uczestnikami zdarzenia,
które w sposób symboliczny ukazywało rzeczywisty wymiar tzw. amnestii: „W dniu dzisiejszym – raportował
mjr G. Łanin – na stacji w Białymstoku ppor. Skalski Mieczysław [z] II-go Samodzielnego Batalionu [KBW]
wziął przepustkę z Warszawy, aresztował „Orwida”, jego Ŝonę, „Juhasa”, „Bruzdę, którzy jechali na spotkanie z
„Oraczem”. Ludzi tych chciał zawieźć do Warszawy, po wielkim oporze ich zwolnił, lecz Ŝona „Orwida” bardzo
się wystraszyła i przejęła się tym wypadkiem. „Orwid” z towarzyszami , pojechał tym pociągiem na spotkanie,
obawiając się nowych incydentów i skandali. Nadmieniam, Ŝe ppor. Skalski bardzo grubiańsko odniósł się tak
do „Orwida”, jak i do mjr Pluty”, Telefonogram, op.cit., k. 2. 17
samych Ŝołnierzy białostockiego podziemia. Wybór opcji drugiej podyktowany był – zdaniem
H. Rabcewicza – przeświadczeniem, „Ŝe w ten sposób straciłby zaufanie u ludzi, a samo
ujawnienie wyglądałoby nie jako samorzutny odruch ludzi województwa białostockiego, ale
[na] akcję przymusowego ujawnienia organizacji przez ludzi przekupionych i
współpracowników UB”
49
. Wydaje się, iŜ optyka przedstawiona przez „Burzana” była jednak
zbyt uproszczona i „Orwid” nigdy powaŜnie nie brał pod uwagę „opcji resortowej”, traktując
swój ostateczny wybór wyłącznie w kategoriach mniejszego zła. Pierwszą osobą, której
zaproponował on przeprowadzenie likwidacji był w naturalny sposób Henryk Rabcewicz
„Burzan”. Ten jednak uchylił się od wykonania tegoŜ zlecenia, motywując to zbyt bliskimi
związkami jakie łączyły go z „Oraczem”. W rezultacie, zadanie to powierzone zostało innym
konspiratorom sokólsko – białostockim, mającym do niego bezpośrednie dojście.
Kim byli nowi egzekutorzy? Na to pytanie, jak i na inne – zasadnicze: czy „Oracz”
naprawdę zginął?, a jeśli nie?, to co się z nim stało?, przez długi czas nie było stuprocentowo
pewnej odpowiedzi. Faktem niezaprzeczalnym było jedynie to, iŜ na początku kwietnia 1947
r. „Oracz” przestał stanowić problem w procesie ujawniana, a jego macierzysta organizacja
sokólska w 90% ujawniła się 15 kwietnia tegoŜ roku
50
. Najbardziej wiarygodnym
świadectwem odnoszącym się do postawionych pytań okazał się paradoksalnie dokument
najpóźniejszy – pochodzący z końca lat 60. Według oświadczenia Wacława Paradowicza
„Wacia” (łącznika komendy obwodu białostockiego) złoŜonego tajnie 5 kwietnia 1968 r. na
potrzeby środowiska kombatanckiego b. Ŝołnierzy AK z Okręgu Białostockiego - do
wykonania wyroku śmierci na „Oraczu” doszło, a jego wykonawcą był Jan Dziejma „Grom”
– komendant placówki Barszczewo z obwodu białostocko – sokólskiego
51
. „PoniewaŜ
„Oracz” organizował z „Huzarem” [Kazimierzem Kamieńskim] dalsze konspiracje, stracił
pewien czas. To wykorzystał „Orwid”, wysłał Dziejmę Jana, który wiedział o „Oracza”
punktach, gdy „Oracz” zjawił się tam został zamordowany strzałem z tyłu. W ostatniej chwili

49
Doniesienie, Wyjaśnienia w sprawie „Oracza” z 12 lutego 1952 r.?, A IPN 00231/169, t. 1, k. 104.
50
Konsternację, jaka zapanowała w organizacji sokolskiej po zniknięciu „Oracza” najlepiej odzwierciedlają dwa
pisma Józefa Piłaszewicza „Zgrzyta” z 16 i 17 kwietnia 1947 r.: „Komendant Okręgu „Orwid – Ostoja wydał z
dniem 30 marca 47 r. rozkaz ogólnego ujawnienia się. Nasz sąsiedni obwód i grupa „P-8” wraz z dowódcą
ujawniła się 14 kwietnia. Ja z grupą i siatką w dniu 17 kwietnia 1947 r. „Oracz” wyjechał, „Stojana” nie ma, a
„Kos” postąpił jak oszust i kanalia […]. Jedno nadmieniam, Ŝe góra nasza zawiodła nas na całej linii”. „Byłem
w Białymstoku z ludźmi, spotkałem komendanta okręgu „Orwida”, który w porozumieniu z Woj.[ewódzkim]
U[rzędem] B[bezpieczeństwa] odłoŜył dzień ujawnienia na 21 kwietnia”, IPN Lu 010/381, k. 168.
51
Jak się wydaje, oświadczenie Wacława Paradowicza złoŜone 5 kwietnia 1968 zdeponowane zostało, w
kancelarii prawniczej i upublicznione wąskiemu kręgowi b. dowódców AK-AKO-WiN z Białostocczyzny
dopiero w końcu lat 70 (na dokumencie widnieją m.in. podpisy: Władysława Brulińskiego „Oskara” – szefa BiPu KOB, Stanisława Czartoryskiego „Kubusia” – b. oficera łączności z Komendy Obszaru Białostockiego,
Kazimierza Malinowskiego „Kaliny” – b. szef uzbrojenia KOB), Oświadczenie Wacława Paradowicza „Wacia”
z 5 kwietnia 1968 r., kopia ze zbiorów autorów. 18
obrócił się i rzekł: <<ty zdrajco>>. Jeszcze został uderzony rękojeścią pistoletu, stracił
przytomność i poległ na polu chwały”
52
. To ostatnie sformułowanie z pewnością nie
odpowiadało stanowi faktycznemu. Z tragicznego kontekstu śmierci „Oracza”, człowieka
niewątpliwie bardzo zasłuŜonego dla białostockiego podziemia niepodległościowego w pełni
zdawał sobie sprawę główny sprawca owego zdarzenia – tj. „Orwid”. Mając na uwadze
autorytet organizacji, a takŜe własne bezpieczeństwo postanowił całą sprawę utajnić zarówno
przed członkami Zrzeszenia WiN, jak i resortem bezpieczeństwa
53
. Szanse na to, iŜ nigdy nie
wyjdzie ona na jaw były zresztą początkowo całkiem duŜe. Krąg znających prawdę ograniczał
się bowiem wyłącznie do kilku osób – decydentów i wykonawców, z których kaŜda
zainteresowana była osobiście utrzymaniem jej w tajemnicy. W niedługim czasie jednak, na
skutek nierozwaŜnego kroku samego „Orwida”, krąg ten uległ niepotrzebnemu poszerzeniu,
głównie za sprawą Władysława Szymborskiego, który wtajemniczony przez niego w kulisy
akcji okazał się być dowódcą nie tylko niekompetentnym, ale co gorsza nieodpowiedzialnym
i niedyskretnym
54
. Pomimo realnego zagroŜenia niekontrolowanym upublicznieniem wiedzy
na ten draŜliwy temat, śmierć „Oracza” pozostawała nadal całkowicie ukryta przed
komunistycznym aparatem bezpieczeństwa. Ten zaś wśród ponad siedmiu tysięcy
ujawnionych członków białostockiego Zrzeszenia WiN
55
na próŜno poszukiwał Franciszka
Potyrały uznanego przecieŜ przez obydwie strony za głównego przeciwnika wyjścia z
konspiracji. Kierowane do J. Ochmana pytania o jego losy zbywane były bądź milczeniem,
bądź teŜ wyjaśnieniem rozpowszechnianym celowo takŜe i wśród członków organizacji,
mówiącym o jego rzekomej ucieczce na zachód wraz z aktywami finansowymi
56
. W

52
TamŜe.
53
Paradoksalnie ukrycie kulisów zleconego przez siebie zabójstwa „Oracza”, uchroniło „Orwida” przed
wplątaniem go w największą prowokację zmontowaną przez MBP, a mianowicie tzw. V Komendę WiN-u
(operację „Cezary”). W związku ocenianymi jako bardzo udane kontaktami, w ramach operacji ujawniania
białostockiego Zrzeszenia WiN, J. Ochman wytypowany został jako jeden z kandydatów do zawerbowania w
charakterze agenta i odegrania roli jednego z dowódców prowokacyjnego Obszaru Centralnego podległego
wspomnianej tzw. V Komendzie WiN. Jego kandydatura przepadła jednak w przedbiegach, w związku z notatką
przekazaną przez Wydział III-ci Departamentu III MBP informującą o jego nielojalności właśnie w sprawie
„Oracza”.
54
W notatce z rozmowy operacyjnej z tajnym współpracownikiem kryptonim „Robak” (był nim Henryk
Rabcewicz) znalazł się następujący fragment: „Robak nadmienił mi przy tym, Ŝe „Orwid” przysiągł
„Marcinowi” zachowanie w tajemnicy likwidacje „Oracza”, czego jednak nie dotrzymał, mówiąc „Bąkowi”
[Władysławowi Szymborskiemu], a „Bąk” w „tajemnicy” rozpowiedział innym”, Notatka słuŜbowa z 23 lipca
1956 r., A IPN BU 00169/90, t. 4, k. 4.
55
Według danych WUBP w Białymstoku na mocy amnestii z 22 lutego 1947 r. w województwie białostockim
ujawniło się 7385 członków Zrzeszenia WiN (dane te nie obejmowały dwóch obwodów leŜących w granicach
administracyjnych województwa warszawskiego – tj. Ostrołęka i Ostrów Mazowiecka), Notatka o działalności
antypaństwowego podziemia i band WiN i NZW na terenie województwa białostockiego na dzień 25 września
1947 r., A IPN 00231/169, t. 1, k. 132.
56
Doniesienie, wyjaśnienia w sprawie „Oracza” tajnego współpracownika Henryka Rabcewicza kryptonim
„Robak” z 12 lutego 1952 r., A IPN 00231/169, t. 1, k. 105 „Urząd Wojewódzki [bezpieczeństwa publicznego] 19
trzymaniu się tej wersji wydarzeń był „Orwid” niezwykle konsekwentny, co potwierdzała
takŜe podstawiana „pod niego” agentura
57
. Funkcjonariusze UBP w Ŝadnym razie nie
zamierzali jednak rezygnować z odnalezienia „Oracza”. Wobec ujawnienia blisko 100 %
kadry dowódczej białostockiego WiN-u – sprawa pozostającego nadal w konspiracji
inspektora białostockiego stawała się dla nich w naturalny sposób priorytetowa. Co więcej, jej
wagę wzmacniały dodatkowo zebrane przez resort bezpieczeństwa informacje mówiące o
zmontowaniu przez Potyrałę siatki wywiadowczej podległej wywiadowi brytyjskiemu (co
współgrało z sugestiami przekazanymi wcześniej m.in. takŜe i przez „Orwida”, dotyczącymi
tworzenia przez „Oracza” nowej organizacji konspiracyjnej). Dopingowany niewątpliwie
przez ministerialną centralę – WUBP w Białymstoku jeszcze w trakcie obowiązywania
amnestii wykonał pierwsze ruchy mające na celu zlokalizowanie członków jego rodziny. Na
podstawie zlecenia białostockiej bezpieki, WUBP w Poznaniu załoŜył najprawdopodobniej w
czerwcu 1947 r. sprawę poszukiwawczą „AG 6/47”, w ramach której, w kręgu
zainteresowania resortu znalazły się zamieszkujące w Poznaniu: Ŝona i córka Potyrały oraz
jego siostra Stanisława Wilczkówna. Warto zaznaczyć, iŜ tempo, w jakim miejscowi
funkcjonariusze UB zabrali się do ich „operacyjnego opracowania” było doprawdy
imponujące. Nie tylko w ciągu kilku tygodni przeprowadzili wywiady środowiskowe w
miejscach ich zamieszkania, pracy oraz wyŜszej uczelni, ale takŜe wszystkie panie obstawili
agenturą zawerbowaną z grona ich najbliŜszych znajomych (w przypadku córki Barbary –
była to dwójka studentów, w przypadku siostry – m.in. jej sublokatorka)
58
. Funkcjonariusze
białostockiej bezpieki, najbardziej zainteresowani schwytaniem „Oracza”, takŜe nie
próŜnowali, prowadząc intensywne przesłuchania ujawnionych członków Zrzeszenia,
mających z nim wcześniej bezpośredni kontakt. Wszyscy oni – co trzeba wyraźnie podkreślić

poruszył sprawę „Oracza po ujawnieniu twierdząc, Ŝe zmontował on nową organizację <<Wis>>, jt. Wolność i
Sprawiedliwość. Było to w obecności Orwida, pułkownika Pluty i kpt. Kociałkowskiego. Widząc, Ŝe Orwid w
tej sprawie milczy, ja równieŜ nie zabrałem głosu”.
57
Jeden z agentów UB kryptonim „Rozłam” donosił 23 czerwca 1947 r.: „W miesiącu maju rozmawiałem z
Orwidem , którego osobiście znam, w rozmowie z nim zapytałem co słychać z Oraczem, dostałem odpowiedź,
Ŝe Oracz na terenie województwa białostockiego tamował akcje ujawnienia organizacji WiN […] Wtedy to
Orwid zawiesił Oracza w czynnościach i kazali mu opuścić teren Białegostoku”, A IPN 00231/169, t. k. 81.
58
W jednym z raportów WUBP w Poznaniu znalazł się następujący fragment: „Po przeprowadzonym
dokładnym wywiadzie stwierdzono, Ŝe Putyrało [sic] Barbara studiuje II_gi rok medycyny na U[uniwersytecie]
P[poznańskim]. Wobec tego zawerbowano pod figurantkę „AG 6/47” Putyrało Barbarę [sic] jej koleŜankę z IIgo roku medycyny M[…] Anielę ps. Krzewińska, która miała za zadanie rozpracować Putyrało Barbarę,
jednakowoŜ agent Krzewińska nie uzyskała całkowitego zaufania u swej koleŜanki Putyrały Barbary, wobec
czego otrzymaliśmy materiały o treści ogólnej. Otrzymaliśmy jedno doniesienie, w którym Putyrało Barbara
opowiadała do agenta Krzewiński, Ŝe jej ojciec przebywa obecnie na Pomorzu, posiada gospodarstwo, z którego
często przesyła jej paczki. Dokładnych danych dotyczących Oracza z ust Putyrało Barbary nie mogliśmy
otrzymać. Wobec czego wytypowano kandydata z II-go roku medycyny, ujawnionego członka AK K[…’
Konrada i G[…] Eugenię celem przeprowadzenia werbunku pod siostrę Oracza Wilczkównę Stanisławę”,
Historia sprawy AG 6/47 z 3 października 1947 r., A IPN 00231/169, t. 1, k. 137. 20
– indagowani wprost przez bezpiekę, czy teŜ tajnie poprzez nasłaną na nich agenturę –
„trzymali się” przynajmniej początkowo, ustalonej wcześniej przez „Orwida” wersji
wydarzeń, potęgując tym samym obawy resortu przed reaktywowaniem przez Potyrałę nowej
organizacji konspiracyjnej ukierunkowanej na działalność wywiadowczą
59
. Obawy te –
połączone z coraz większą pewnością o jego dalszej obecności na Białostocczyźnie
spowodowały, iŜ w kierownictwie WUBP w Białymstoku nikt nie zwrócił większej uwagi na
doniesienie z końca maja 1947 r. Komendy Powiatowej MO z Sokółki, mówiące o
odnalezieniu zwłok „nieznanego męŜczyzny w miejscowości kolo wsi Franckowa Góra [sic –
powinno być Franckowa Buda] gmina Suchowola, powiat Sokółka. Po odkopaniu tychŜe
zwłok ustalono, Ŝe denat ubrany był w marynarkę koloru szarego, spodnie granatowe.
Stwierdzono ranę postrzałową w głowę. Personalia denata na razie nie ustalono”
60
. Biorąc
pod uwagę lakoniczność owego opisu, jak równieŜ powszedniość występowania podobnych
spraw trudno teŜ było dziwić się pewnej opieszałości miejscowych władz, które do
wymaganych prawem czynności ekshumacyjnych (art. 254 KPK) przystąpiły dopiero po
dziesięciu dniach – tj. 7 czerwca 1947 r. „Po rozpytaniu okolicznych mieszkańców o miejscu
znajdowania się zwłok ustalono, Ŝe zwłoki są zakopane – jak napisano w protokole – w lasku
wsi Skidlewo, gmina Suchowola, powiat Sokółka, połoŜony o jakieś 150 metrów od tejŜe
wsi”
61
. W wyniku dokonanych oględzin zwłok, stwierdzono iŜ naleŜą one do męŜczyzny w
średnim wieku, szatyna oraz Ŝe bezpośrednią przyczyną jego śmierci były cztery rany
postrzałowe (dwie w głowę i dwie w korpus), z których kaŜda była śmiertelna. Co ciekawe,
uczestniczący w ekshumacji funkcjonariusze MO z Sokółki nie zadali sobie trudu
przeszukania zwłok, mimo, iŜ był one poddane szczegółowej obdukcji. Nie dokonali takŜe
obowiązkowych – zwłaszcza od momentu ustalenia przyczyny śmierci – czynności śledczych
– w tym próby identyfikacji ofiary przez okolicznych mieszkańców. Uwagę ich, oraz całego
zespołu medyczno – sądowego (kierowanego przez sędziego A. Mroczyńskiego) skupiło za to
inne znalezisko, które okazało się (w wymiarze krwawo – groteskowym) bardzo istotne dla
dalszego biegu wypadków. Było nim 11 złotych zębów odnalezionych w szczękach denata –
stanowiących na tym etapie jedyny, powaŜny dowód łączący NN z osobą Franciszka
Potyrały. Niestety dla resortu bezpieczeństwa dowód ów w typowy dla ówczesnych

59
W kwietniu 1947 r. rozmowy w sprawie „Oracza” przeprowadzono np. z Henrykiem Rabcewiczem
„Burzanem”, w czerwcu zaś metodami operacyjnymi (poprzez agenturę) z Zenonem Skawskim „Korzeniem”,
Operatywne notatki z 28 kwietnia oraz 12 czerwca 1947 r., A IPN 00231/169, t. 1, k 91.
60
Telefonogram Referatu Śledczego KP MO w Sokółce nr 200/47 z 28 maja 1947 r., godzina 12:35., A IPN
00231/169, t. 1, k. 152.
61
Protokół oględzin zwłok b.d., z czerwca 1947 r., A IPN 00231/169, t. 1, k. 152. Co ciekawe opis stroju, w
który ubrany był denat nie obejmował juŜ marynarki – wykazywanej przez milicjantów – 28 maja 1947 r. 21
standardów postępowania władzy komunistycznej sposób został od razu zaprzepaszczony.
Funkcjonariusze Milicji Obywatelskiej nie oparli się bowiem pokusie skonfiskowania ich
pozornie na rzecz skarbu państwa, a faktycznie przywłaszczenia ich – jako formy
„zadośćuczynienia za poniesione trudy”. Zwłoki zaś – co doskonale odzwierciedlało stan
kondycji moralnej całej komisji – kazali porzucić w tym samym miejscu, w którym je
odnaleźli, zawiadamiając jedynie prokuraturę okręgową w Białymstoku o dokonaniu oględzin
oraz wnioskując o wypłacenie lekarzowi kwoty 1580 złotych.
62
Na tym etapie sprawę NN
spod Skidlewa uznano za ostatecznie zamkniętą, co biorąc pod uwagę zachowanie członków
komisji oraz wymierną zdobycz, jaką pozaprawnie osiągnęli było w pełni zrozumiałe.
Tymczasem prowadzone nieprzerwanie przez WUBP w Białymstoku działania operacyjne
zaczęły przynosić coraz liczniejsze i bardziej zadziwiające, zwłaszcza w kontekście odkrycia
z okolic Skidlewa, ustalenia wskazujące wręcz na funkcjonowanie juŜ zapowiadanej
wcześniej przez „Oracza” nowej organizacji konspiracyjnej. „Dnia 17 września 1947 r. –
donosił w jednym z raportów szef białostockiej bezpieki - otrzymano dane od byłego szefa
wywiadu WiN na miasto Ełk (nasz agent „Egzemow”)
63
o tym, Ŝe „Oracz znów organizuje
nielegalne podziemie w rodzaju sieci wywiadowczej i zaproponował mu ponownie wstąpienie
w organizację i w wypadku zgody, przybyć do Warszawy”
64
. Podobne doniesienia pochodziły
od działających niezaleŜnie – innych agentów resortu oznaczonych kryptonimami: „C-3”,
„Granat”, i innych. Co najbardziej zadziwiające, potwierdził je takŜe w lecie 1947 r. jeden z
depozytariuszy wiedzy o kulisach śmierci „Oracza” – jego były adiutant Henryk Rabcewicz
„Burzan” zawerbowany przez miejscowy resort właśnie w celu odnalezienia swojego b.
przełoŜonego
65
. Trudno doprawdy racjonalnie wytłumaczyć ową psychozę, jaka zaczęła
ogarniać świadomych i nieświadomych uczestników wcześniejszej rozgrywki z Franciszkiem
Potyrałą. Wydaje się, iŜ w znacznym zaczęli oni ulegać presji resortu bezpieczeństwa,
któremu „Oracz” – jako postać centralna zdawał się być wręcz niezbędny dla udowodnienia
tezy o kontynuowaniu przez ujawnionych i nieujawnionych członków WiN-u działalności
konspiracyjnej. Co więcej – podobne „zapotrzebowanie” na osobę b. inspektora
białostockiego – wyraźnie zgłaszało takŜe szereg dowódców i szeregowych członków
Zrzeszenia, „pchanych” do ponownej konspiracji represjami komunistycznego aparatu

62
TamŜe, k. 155, 156
63
Pod kryptonimem tym krył się Zdzisław C[…] „Kobra”.
64
Notatka z 27 września 1947 r., op.cit., k. 132.
65
„Dnia 21 września 1947 r. [„Burzan”] doniósł szefowi WUBP w Białymstoku, Ŝe do niego przyjeŜdŜał
komendant suwalskiego obwodu WiN – „Stały” i prosił o kontakty na „Oracza”, w celu omówienia sprawy
dotyczącej działalności „Bębenka”. „Burzan” kontaktów na „Oracza” mu nie dał, a poobierał osobiście
rozmówic się w tej sprawie z „oraczem”, tamŜe, k. 134. 22
bezpieczeństwa. Dla nich „Oracz” stawał się z wolna symbolem najbardziej
zdeterminowanego dowódcy, mogącego poprowadzić ich do dalszej walki z komuną. W tej
samonapędzającej się atmosferze plotek, doniesień i spekulacji wszystkie, nawet najbardziej
irracjonalne informacje zaczęły zyskiwać pozory wiarygodności, a działania operacyjne
resortu obejmować coraz to nowe kręgi osób
66
. Jesienią 1947 r. do działań poszukiwawczych
włączył się bezpośrednio Wydział II-gi Departamentu III MBP, co wyraźnie wskazywało na
podniesienie rangi całej sprawy
67
. Z jego to zapewne polecenia 14 listopada 1947 r.
funkcjonariusze stołecznej bezpieki dokonali aresztowania b. adiutanta „Oracza” – Henryka
Rabcewicza (osoby ujawnionej – pozostającej w tajnych, formalnych związkach z
białostockim resortem bezpieczeństwa)
68
. Oczekujących dalszych rewelacji o działalności
„szpiegowskiej” Franciszka Potyrały funkcjonariuszy UB czekał jednak przysłowiowy
„zimny prysznic”. Z bliŜej nieznanych powodów 25 listopada 1947 r. „Burzan” zdecydował
się bowiem na złamanie obowiązującej dotąd zmowy milczenia i wyjawienie znanych sobie
kulisów śmierci Franciszka Potyrały. Wydaje się, iŜ skorzystał po prostu z okazji uwolnienia
się od kłamstw, które wcześniej „serwował” funkcjonariuszom białostockiej bezpieki. Jak
wynika z protokołu przesłuchania z 25 listopada 1947 r. informacje przekazane przez niego
były dosyć szczegółowe i obejmowały zarówno, wskazanie decydenta, prawdopodobnego
egzekutora, jak równieŜ dokładną datę i miejsce dokonania likwidacji
69
. Co więcej, „Burzan”
przekazał bezpiece takŜe szczegółowy opis wyglądu „Oracza”, wskazując na jego jedną
charakterystyczną cechę, pozwalającą na szybką identyfikację, a mianowicie duŜą liczbę
złotych zębów. W tym kontekście, dogłębnie pogrąŜył sokólska bezpiekę, opisując
szczegółowo jej „profesjonalne” działania z wiosny 1947 r. W tej sytuacji kpt. Romanowi
Wysockiemu - naczelnikowi Wydziału II-go Departamentu III MBP, który sprawował nadzór
na ww. sprawą, nie pozostało nic innego jak zweryfikować owe rewelacje w WUBP w
Białymstoku. Odpowiedź jaka nadeszła musiała wprawić go w prawdziwe osłupienie.
Miejscowi funkcjonariusze zmuszeni byli bowiem przyznać, iŜ nie tylko przywłaszczyli sobie

66
W listopadzie 1947 r. kpt. Roman Wysocki – naczelnik Wydziału II-go Departamentu III MBP wnioskował:
„Wiadomym nam jest, Ŝe Putyrało [sic] Franciszek ps. Oracz, nieujawniony członek organizacji WiN z Okręgu
Białostockiego ukrywał się w ostatnim okresie u swoich braci, z których jeden jest inŜynierem górniczym lub
wiertniczym w Katowicach. W związku z tym naleŜy ustalić i wziąć w agenturalne rozpracowanie. Wskazane
byłoby podwerbować agenturę w miejscu pracy i zamieszkania wyŜej wymienionych oraz opracować go przez
Wydział „B”, Pismo z 14 listopada 1947, A IPN, 00231/169, t. 1, k. 143.
67
Pismem z początku listopada – naczelnik Wydziału II-go Departamentu III MBP – kpt. Roman Wysocki
zaŜądał z Białegostoku pełnego dossier sprawy „Oracza” (przesłano je 13 listopada 1947 r.), tamŜe, k. 144, 145.
68
Warto zaznaczyć, iŜ takŜe w listopadzie 1947 r. przez stołeczna bezpiekę zatrzymany został dowódca
pododdziału o kryptonimie „V-2” podległego bezpośrednio „Oraczowi” – Zdzisław Jarosz „Czarny”,
Telefonogram nr 03588 z 13 listopada 1947 r., tamŜe, k. 141.
69
Pismo kpt. Romana Wysockiego – naczelnika Wydziału II Departamentu III MBP z 28 listopada 1947 r.,
tamŜe, k. 149. 23
koronny dowód (nota bene w międzyczasie zdąŜył on juŜ zaginąć bezpowrotnie), ale
dodatkowo nie wykonali Ŝadnych czynności śledczych, które na tamtym etapie mogły być dla
całej sprawy decydujące. Złapani niejako na „gorącym uczynku”, starali się teraz nadrobić
stracony czas. Jeszcze w końcu listopada rozpoczęli przesłuchania okolicznych mieszkańców,
w tym wskazanej przez „Burzana” personalnie Janiny Mróz – córki gospodarza, obok którego
domu miało dojść do zabójstwa Franciszka Potyrały
70
. Dnia 1 grudnia 1947 r. potwierdziła
ona w zasadzie informacje zawarte w zeznaniach „Burzana”, wyłącznie jednak w odniesieniu
do wcześniejszych działań sokólskiej bezpieki. Pomimo nacisków śledczych nie chciała
jednak potwierdzić toŜsamości NN z lasu skidlewskiego jako „Oracza”
71
. W tej sytuacji
ponowna ekshumacja, do której doszło 6 grudnia nie mogła wnieść i nie wniosła do sprawy w
zasadzie nic nowego – za wyjątkiem odnalezionego notesu, w którym znajdowały się róŜne
pseudonimy, w tym i Franciszka Potyrały. Ślad ten pozwalał wprawdzie wiązać odnalezioną
osobę z konspiracją, nie przesądzał jednak o jej personaliach. Dysponując w zasadzie jednym
świadectwem – tj. zeznaniem Henryka Rabcewicza
72
, o wątpliwej wiarygodności, zwłaszcza
w kontekście jego wcześniejszych półprawd oraz nie do końca prawdziwych danych odnośnie
osoby egzekutora (wskazany przez niego Stefan Ejsmond „Wir” – zdecydowanie zaprzeczył
jakoby miał z tą sprawą cokolwiek wspólnego), WUBP w Białymstoku dąŜąc do
spacyfikowania niewygodnej dla siebie sprawy uznał, Ŝe odnalezione w końcu maja w
powiecie sokólskim zwłoki naleŜą do Franciszka Potyrały
73
. Wysłane do centrali oraz innych
wojewódzkich urzędów oficjalne stanowisko w tej sprawie stało się podstawą do zawieszenia
operacyjnych działań poszukiwawczych „Oracza” w Poznaniu
74
, Katowicach, Gdańsku.
Zdawać by się mogło, iŜ tym razem historia „Oracza” „pochowana została” z nim juŜ raz
na zawsze. Tak się jednak nie stało. Aura tajemniczości jak towarzyszyła całej jego

70
Dnia 29 listopada 1947 r. przesłuchano takŜe Stanisława Lewandowskiego, który jako przydzielony robotnik
uczestniczył w ekshumacji z 7 czerwca 1947 r. Jego zeznanie, poza potwierdzeniem znaleziska kilkunastu
zębów u denata, nie wnosiło zasadniczo nowych elementów do sprawy. Nie znał on bowiem osobiście „Oracza”
i nie był stanie określić, czy była nim osobą, którą odkopał w lesie skidlewskim, Protokół przesłuchania
Stanisława Lewandowskiego z 28 listopada 1947 r., tamŜe, k. 151.
71
Protokół przesłuchania Janiny Mróz z 1 grudnia 1944 r., A IPN 0296/2, t. 6, k. 61-62.
72
Działaniom białostockiej bezpieki towarzyszył charakterystyczny pośpiech. W przesłany do MBP materiale
dowodowym – brak jest zeznań – najwaŜniejszych dla całej sprawy osób – tj. Józefa Ochmana „Orwida” i
Stefana Ejsmonda „Wira”, czy teŜ ujawniających Obwód Sokólsko – Białostocki: Józefa Repki „Brzozy” oraz
Stanisławy Olechno „Zemsty”. Wyszło równieŜ na jaw, iŜ resort nie dysponuje Ŝadnym zdjęciem Franciszka
Potyrały. Jedynym głosem niezaleŜnym identyfikującym zwłoki ze Skidlewa jako „Oracza” było zeznanie z 1
grudnia 1947 r. Jana Malinowskiego – b. konspiratora z Obwodu Sokólsko – Białostockiego WiN, mające
znaczenie dla całej sprawy w zasadzie marginalne, op.cit. k. 157.
7373
Mając świadomość braku Ŝelaznych dowodów śmierci „Oracza”, WUBP w Białymstoku postanowił się
zabezpieczyć werbując agenturę, która miała potwierdzić lansowaną teraz tezę, Pismo szefa WUBP w
Białymstoku z 4 grudnia 1947 r., op.cit., k. 150.
74
Raport z 27 grudnia 1947 r. o zakończeniu sprawy agenturalnej „6/47” przygotowany przez referenta Sekcji II
Wydziału III WUBP w Poznaniu Kazimierza Rauchuta, tamŜe, k. 159. 24
działalności niepodległościowej sprawiła, iŜ wiele osób nie mogło i nie chciało wręcz
uwierzyć w jego tak szybki i tragiczny koniec, snując róŜne domysły na temat jego dalszej
pracy wywiadowczej, bądź teŜ udanej ucieczki na zachód. Do MBP docierały tym samym
sukcesywnie, niezaleŜne od siebie sygnały mówiące o pojawianiu się „Oracza” w róŜnych
miejscach w kraju, podobnie jak i doniesienia potwierdzające jego zaangaŜowanie w pracę
wywiadowczą prowadzoną równolegle do działalności w Zrzeszeniu WiN,. Jedno z nich,
złoŜone przez Władysława Mortusiewicza 5 maja 1948 r. w WUBP w Białymstoku nadało
jednak owym niespójnym dotąd informacjom nowego wymiaru, ukazując, iŜ z osobą F.
Potyrały wiąŜę się najprawdopodobniej historia niezidentyfikowanej w ogóle przez resort
struktury wywiadowczej. Ów nie przewijający się wcześniej w Ŝadnych sprawach
konspiracyjnych wykładowca (tytułowany profesorem), nie tylko potwierdził wcześniejsze,
mające zazwyczaj charakter spekulacji, doniesienia o współpracy „Oracza” z Inteligence
Service, ale wzbogacił je o cały zestaw szczegółów, począwszy od nieznanego dotąd
kryptonimu Franciszka Potyrały – „R 2/4”, a skończywszy na członkach kierowanej przez
niego siatki wywiadowczej rozsianej po całej Polsce
75
. Mogłoby się zdawać, iŜ był to kolejny
przejaw konfabulacji osoby poddanej presji śledczych, gdyby nie szereg przytoczonych przez
niego prawdziwych szczegółów z Ŝycia prywatnego „Oracza” oraz szereg nazwisk członków
konspiracji sokólskiej, zaangaŜowanych pośrednio w obsługę owej siatki (najwaŜniejszą z
nich była Stanisława Olechno „Zemsta” szef łączności w Obwodzie Sokólsko – Białostockim
WiN), które zostały przywołane w zeznaniach. Trudno teŜ, wobec stwierdzonej na tamtym
etapie śmierci „Oracza” podejrzewać funkcjonariuszy UBP o chęć wykreowania z tej sprawy
jakiegoś sukcesu. Zwłaszcza, iŜ w związku z wątkami dotyczącymi kontaktów „Oracza” za
tzw. kordonem, głównym świadkiem (owym Mortusiewiczem) szybko zainteresował się
sowiecki aparat bezpieczeństwa i polskiej bezpiece nie pozostało nic innego jak tylko
pozostawić ją na pewien czas bez dalszego biegu.
Kolejny impuls do zajęcia się „Oraczem” i jego konspiracją przyszedł, jak się wydaje z
centrali MBP i wynikał wprost z uruchomienia w skali ogólnopolskiej rozpracowania
agenturalnego o kryptonimie „Ocean” mającego objąć w załoŜeniu wszystkich członków
Zrzeszenia WiN. W jego ramach funkcjonariusze, zarówno Departamentu III, jak i struktur
terenowych zmuszeni zostali do dokonania swego rodzaju remanentu zakończonych i
niezamkniętych postępowań i wytypowania tych najwaŜniejszych. Przy tak zdefiniowanych

75
Siatkę wywiadowczą „Oracza” tworzyć mieli informatorzy o kryptonimach: „B 21” z Radomia, „H 27” ze
Śląska, „U 16” z Ursusa, P 22” z Białegostoku oraz łącznicy „G 8”, „F 4” i „C 36”, Protokół przesłuchania
Władysława Mortusiewicza z 5 maja 1948 r., A IPN 0296/2, t. 6, k. 10-12. 25
zadaniach nie mogło wprost zabraknąć historii Franciszka Potyrały, zwłaszcza iŜ przekonanie
funkcjonariuszy UB o jego definitywnej śmierci naraŜane był w ostatnich latach wielokrotnie
na powaŜne niebezpieczeństwo. Warto przytoczyć tylko dwa z wielu doniesień, które
poddawały w wątpliwość dotychczasowe „rewelacje” Henryka Rabcewicza. W lutym 1950 r.
agent o kryptonimie „Jerzy” donosił: „Na jesieni w roku 1947 do domu Olechno Stanisławy
przyjechał „Oracz” i nie jakiś ujawniony komendant obwodu powiatu Sokółka. […] W tym
czasie „Oracz” powiedział do Olechno Stanisławy, Ŝe on odjeŜdŜa do amerykańskiej strefy w
Niemczech i powiedział do Olechno Stanisławy, Ŝe on będzie się kontaktował w dalszym
ciągu w Olechno Stanisławą i nawet dał jej wskazówki, w jaki sposób będą mieli kontakt
między sobą”
76
. W maju 1952 r. z kolei jeden z agentów ulokowanych w środowisku b.
sokólskich konspiratorów o kryptonimie „Wrzos” raportował: „Na opis, który jest obywatela
„Oracza” śmierci, to ja się nie zgadzam, bo zupełnie inaczej wyglądał […] Pomimo, Ŝe
przeszedł rok, jak ja wyjechałem na zachód przed ujawnieniem, to za ten czas włosy nie
poczerniały, a zęby nie wypadły, a głowa nie obrosła włosami. Jak przypominam sobie, Bobrę
i opis to w 100 % ten, który zabity, Ŝe to był Bobra”
77
. W atmosferze rozpętanego terroru
powszechnego i patologicznej wręcz podejrzliwości jak stała się cechą charakterystyczną
początku lat 50, wśród funkcjonariuszy ministerialnej centrali zaczęło rodzić się podejrzenie,
iŜ zwłoki wykopane z Skidlewie mogą naleŜeć w rzeczywistości do kogoś innego, co więcej,
iŜ cała sprawa mogła zostać przez „Oracza” – człowieka sprawdzonego w działalności
konspiracyjnej i wywiadowczej celowo zaaranŜowana, w celu zgubienia tropu „depczącego
mu piętach” komunistycznego aparatu bezpieczeństwa. Na powrót sięgnięto więc po zebrany
kiedyś materiał, na powrót teŜ zaczęto przepytywać ludzi związanych niegdyś z Potyrałą o
kulisy wydarzeń z wiosny 1947 r. Rundę tę zaczęto, rzecz jasna od głównego źródła
wskazującego na śmierć „Oracza” – tj. Henryka Rabcewicza „Burzana”. Na zlecenie MBP na
ponad dziewięciu stronach zawarł on bardzo szczegółowy opis zdarzeń z zimy – wiosny 1947
r., podtrzymując w pełnej rozciągłości podane kiedyś fakty. Problem w tym, iŜ mimo szczerej
chęci wsparcia działań bezpieki (od końca 1947 r. był on bowiem agentem MBP o
kryptonimie „Robak”
78
), nie był on w stanie dostarczyć resortowi zasadniczego dowodu – w

76
Wyciąg z doniesienia agenta o kryptonimie „Jerzy z 7 lutego 1950 r., A IPN 0296/2, t. 6. k. 54
77
Doniesienie agenturalne agenta o kryptonimie „Wrzos” z 20 maja 1952 r., A IPN 00231/169, t. 1, k. 87-90.
Dwuznaczności całej sytuacji dodawał fakt, iŜ Zygmunta Bójnowskiego „Bobra Franek” – I-szego zastępcę
komendanta Obwodu Sokółka z okresu AKO (urodzonego nota bene w tym samym roku co „Oracz”) – resort
takŜe nie był w stanie odnaleźć – traktując go jako zaginionego.
78
Henryk Rabcewicz „Burzan” – b. podchorąŜy NSZ-AK z Grodna – od momentu ponownego zawerbowania
przez Departament III MBP w końcu 1947 r. stał się bardzo groźnym agentem bezpieki wykorzystywanym w
wielu operacjach na terenie całego kraju. Warto wspomnieć, iŜ brał udział w rozpracowaniu swoich b.
współtowarzyszy broni – tj. środowiska b. konspiratorów z Okręgu Białostockiego (sprawa o kryptonimie 26
postaci wskazania sprawcy zabójstwa – nie był bowiem jego bezpośredni uczestnikiem. Co
więcej, jego dotychczasowe typy – Stefan Ejsmont „Wir”, a następnie Antoni Czerepuk
„Marek” okazały się całkowicie nietrafione, a obydwaj konspiratorzy nie tylko nie przyznali
się do udziału w likwidacji (co byłoby przecieŜ poczytane przez UB jako rodzaj przysługi),
ale powtarzali wręcz jedną z wersji ustalonych dawno temu przez „Orwida”
79
. Podobną
postawę – co warto podkreślić prezentowali takŜe, mimo nacisków sam J. Ochman, a nawet
aresztowany w 1952 r. Władysław Szymborski „Bąk”
80
. W międzyczasie okazało się teŜ, iŜ w
PUBP w Sokółce zaginęły w tajemniczych okolicznościach, zarówno odnaleziony podczas
drugiej ekshumacji – notes z pseudonimami jak i wszelkie notatki dotyczące jego zawartości.
Taki zbieg okoliczności mógł i rodził w oczywisty sposób pytania o przypadkowość tego
rodzaju zdarzeń. Wobec ciągłego braku jakiejkolwiek fotografii „Oracza”, resort nie miał w
tej sytuacji większych szans na definitywne przesądzenie o jego śmierci
81
. Starał się teŜ
skoncentrować na drugim, najwaŜniejszym, nierozpoznanym dotąd wątku dotyczącym
tworzonej przez niego niezaleŜnej od WiN-u organizacji konspiracyjnej oraz wyrastającej z
niej siatki wywiadowczej. O ile jednak poszukiwania najbliŜszych współpracowników
Potyrały: Stanisławy Olechno – Bujwickiej, Aleksandra Wojnicza, Stanisławy Chociej,
Ludwika Sikorskiego, Jozefa Surela, Danuty Korbowicz, Józefa Klukiewicza, Alfonsa
Pukszty, Wacława Ługowskiego i innych zakończyły w znaczącym procencie powodzeniem,
o tyle uzyskanie od nich nowych, wiarygodnych danych trudno było juŜ uznać za sukces.
Pomimo zasadniczej, z punktu widzenia resortu wiedzy zarówno odnośnie okoliczności

„Zamek”), a takŜe w jednym z krajowych wątków operacji „Cezary” – na Rzeszowszczyźnie i Podkarpaciu
(sprawa o kryptonimie „Zora”), Plan przedsięwzięć dotyczących wprowadzenia do rozpracowania „w ciemno”
agenta „Robaka” z 4 grudnia 1952 r., A IPN 0192/590, t. 41.
79
„W toku dalszej rozmowy zapytany Czerepuk Antoni, gdzie obecnie moŜe przebywać „Oracz” i co się z nim
stało – wyjaśnił, Ŝe w poprzednim okresie kilkakrotnie rozmawiał z pracownikami B[bezpieczeństwa]
P[ublicznego], to pracownicy sugerowali go [sic], Ŝe „Oracz” został zabity, lecz jemu o tym nic nie wiadomo.
Jego przypuszczenia są takie, Ŝe „Oracz” Ŝyje i przy tym uzasadnił swoje twierdzenie, Ŝe nie moŜliwym jest, by
„Oracz” zginął lub ktoś go z członków organizacji zabił, poniewaŜ był on bardzo przebiegłym i miał on wielkie
zaufanie wśród członków organizacji”, Notatka słuŜbowa z przeprowadzonej rozmowy w dniu 22 marca 1957 r.
z Czerepukiem Antonim ps. „Marek” - byłym członkiem grupy dywersyjnej oraz łącznikiem Komendy Obwodu
Sokólskiego WiN, A IPN 0296/104, t. 1, k. 18. Paradoksalnie tezę wygłoszona przez „Marka” poparł takŜe
pośrednio sam H. Rabcewicz wystawiając „Oraczowi” następująca opinię: „Był to męŜczyzna w sile wieku, lat
okol 55, silny fizycznie, Dość wysoki i tęgi. Obdarzony duchowym fanatyzmem, z łatwością zjednywał sobie
ludzi. Poza tym potrafił kaŜdego ustawić na swoim miejscu”, Doniesienie agencyjne agenta „Robaka” z 1 marca
1952 r., A IPN 00231/169, t. 1, k. 117.
80
„Po ujawnieniu – zeznawał W. Szymborski - dochodziły mnie wersje, Ŝe „Oracz” nie ujawniając się wyjechał
z terenu województwa białostockiego w nieznanym kierunku, jak równieŜ krąŜyły pogłoski, Ŝe został zabity
przez swoich ludzi za to, Ŝe nie pozwalał się ujawnia. Co faktycznie się z nim stało, tego nie wiem”, Protokół
przesłuchania Władysława Szymborskiego z 9 kwietnia 1952 r., tamŜe, k. 207-209
81
W lecie 1952 r. resort bezpieczeństwa, nie po raz pierwszy w ciągu ostatnich pięciu lat miał wraŜenie, Ŝe
wreszcie udało mu się namierzyć „Oracza” w Poznaniu, gdzie pracować miał pod nazwiskiem GaŜdowski w
Zakładach im. H. Cegielskiego. Zamówiona przez Wydział III Departamentu III MBP ekspertyza grafologiczna
wykluczyła jednak definitywnie taką moŜliwość, Notatka słuŜbowa por. Pobikrowskiego z 13 czerwca 1952 r.
oraz pismo ppłk Jana Wołkowa z 24 lipca 1952 r., A IPN 00231/169, t. 1, k. 92-93. 27
śmierci „Oracza”, jak i jego pracy w wywiadzie (depozytariuszami takiej wiedzy byli z
pewnością: Stanisława Olechno – Bujwicka oraz Aleksander Wojnicz)
82
, Ŝadne z nich nie
zdecydowało się nawet po tylu latach na odkrycie choćby rąbka tajemnicy. Niepowodzeniem
zakończyły się takŜe przeprowadzone w tym celu werbunki czołowych postaci z grona
sokólskiego WiN-u – „Wira”, czy teŜ „Ziółki”
83
. TakŜe to próba wznowienia postępowania w
sprawie siatki wywiadowczej przyniosła bezpiece kolejną poraŜkę. Okazało się bowiem, iŜ w
WUBP w Białymstoku nie zostały w zasadzie, poza jednym protokołem, Ŝadne materialne
ślady po Władysławie Martusiewiczu
84
. Po przejęciu go przez sowietnika wojewódzkiego
urzędu płk Ławrowa – „rozpłynął się on w powietrzu”. Co gorsze jednak, dane personalne
jakie podał on podczas aresztowania łącznie z adresem zamieszkania okazały się
nieprawdziwe, podobnie jak część z przekazanych przez niego informacji
85
. W rezultacie,
szanse na postępy takŜe i w tym wątku sprowadzone zostały właściwie do zera.
Powoli, mająca juŜ dziesięcioletnią historię sprawa Franciszka Potyrały „Oracza” obrastać
zaczęła legendą, tak wśród pracujących cały czas nad nią funkcjonariuszy komunistycznego
aparatu bezpieczeństwa, jak i w kręgach kombatanckich b. Ŝołnierzy białostockiego AKAKO-WiN. Nie zamknęło jej takŜe ujawnione w końcu lat 70. oświadczenie „Wacia”, znane
równieŜ bezpiece dzięki tkwiącej tam agenturze. Ostatecznie w wymierz symbolicznym
„pochowała ją” na cmentarzu parafii św. Antoniego w Sokółce wraz z ciałem „Oracza”
Stanisława Olechno – Bujwicka, dopiero w 1981 r
86
.
DOKUMENTY
Warszawa, dn. 13 III 1947 r.
DO
DYREKTORA DEPARTAMENTU III MBP
Ppłk CZAPLICKIEGO
RAPORT

82
Charakterystyczną postawę dla b. najbliŜszych współpracowników „Oracza” zaprezentował Aleksander
Wojnicz „Kos”, który przy próbie werbunku w marcu 1952 r. w Białej Podlaskiej – natychmiast wyjechał do
Warszawy, gdzie w prokuraturze złoŜył specjalne oświadczenie opisujące swoją działalność w konspiracji
(pozbawione interesujących resort szczegółów), uzyskując glejt zabraniający jego represjonowanie, IPN Lu
010/381, k. 145-148.
83
Charakterystyki agentury WUBP w Białymstoku z 1957 r., A IPN 0296/104, t. 1, k. 9-10.
84
Postanowienie o przejęciu na kontrolę sprawy agenturalnego sprawdzenia prowadzonej przez Sekcję I
Wydziału III Wojewódzkiego Urzędu do spraw Bezpieczeństwa Publicznego w Białymstoku z 23 maja 1956 r.,
A IPN 0296/2, t. 6, k. 40-42.
85
Informacja o sytuacji agenturalno operacyjnej wśród aktywu podziemia okręgu nielegalnej organizacji WiN –
Białystok z 29 kwietnia 1957 r., A IPN MSW II 3872.
86
K. Litwiejko, Konspiracja i opór społeczny, op.cit. k. 374. 28
W dniu 3 III 47 r. przylecieliśmy samolotem do Białegostoku, gdzie w myśl instrukcji
mieliśmy pomóc w przeprowadzeniu akcji ujawniania WiN i NZW. Szef Urzędu
Bezpieczeństwa mjr Pluta przyjął nas z pewną rezerwą, wyraŜając przy tym pogląd, Ŝe
<<Ministerstwo uwaŜa go za takiego durnia, który sam nie potrafi przeprowadzić akcji
ujawniania w myśl wytycznych MBP.
Oceniając zaistniałą sytuację, doszliśmy do wniosku, Ŝe współpraca nasza z szefem
Urzędu nie będzie naleŜała do łatwych, tym bardziej, Ŝe pogląd mjr Pluty na przeprowadzenie
akcji ujawniania jest niejednokrotnie sprzeczny z intencjami Ministerstwa i poglądami
naszymi. NajbliŜsza przyszłość [pokazała], Ŝeśmy się nie pomylili. […] Pierwszą czynnością
naszą było wysłanie listu za pomocą „Korzenia” do „Orwida”, z propozycją odbycia wspólnej
konferencji z udziałem mjr Pluty, a mającej na celu wykonanie planu „Orwida”. […]
Z wyjątkiem inspektoratu „Oracza” teren jest opanowany przez „Orwida” i akcja ujawnienia
tam trwa lub jest juŜ zakończona. […] Jeśli chodzi o teren „Oracza, to tenŜe został zaocznie
usunięty z zajmowanego stanowiska, a na jego miejsce został wysłany „Sokół”. Nie mniej
jednak „Oracz” przebywa w dalszym ciągu w terenie i usiłuje akcji ujawnienia przeszkadzać.
Przygotowanie terenu inspektoratu „Oracza” potrwa dłuŜej. […]
Pobyt por. Wendrowskiego w Białymstoku uwaŜam za bezcelowy wobec nieliczenia
się mjr Pluty ze zdaniem por. Wendrowskiego. Mjr Pluta zdaje się nie zauwaŜać, Ŝe wszelką
niechęć do organów bezpieczeństwa i brak zaufania do tychŜe przełamał tylko por.
Wendrowski przez swe osobiste znajomości. Często mjr Łanin musi uŜywać długich
perswazji, by przekonać mjr Plutę o słuszności jakiegoś załoŜenia, jak to miało miejsce z
„Sanem”, „Korzeniem” i innymi”.
Kierownik Sekcji II Wydziału III
Wendrowski por. Naczelnik Wydziału I Departamentu III
Łanin mjr
AIPN, 0296/2 t. 6, k. 86-93
__________________________________________________________________________
Warszawa dn. 25 VI 1956 r.
Ściśle tajne
Notatka słuŜbowa 29
Dotycząca bardziej charakterystycznych okoliczności zawartych w materiałach sprawy
agenturalno – poszukiwawczej na Potyrało Franciszka prowadzonej przez Wydział III WU ds.
BP w Poznaniu
Sprawą poszukiwania Potyrały WU ds. BP w Poznaniu zajmuje się o tyle, Ŝe na
terenie miasta Poznania zamieszkuje jego Ŝona i córka.
NiŜej przedstawiam okoliczności zasługujące na uwagę i ewentualne wyjaśnienie:
1. W dniu 31 VII 1953 r. pracownik Wydziału III WU ds. BP w Poznaniu Pękała
przeprowadził rozmowę z córką „Oracza” Potyrało Aldoną, w toku której m.in.
oświadczyła, Ŝe ojciec jej zginął w okresie okupacji w nieznanych okolicznościach.
Towarzysz Pękała rozmowę tę przeprowadził w B.D.O., występując jako pracownik te
instytucji. Nadmieniam przy tym, Ŝe Potyrało Aldona studiując na Akademii
Medycznej w Poznaniu, w składanym tam Ŝyciorysie podała, Ŝe ojciec jej jest
rolnikiem, bez bliŜszych szczegółów.
2. W dniu 17 VIII 1954 pracownik Wydziału III WU ds. BP w Poznaniu towarzysz
Włodarczyk przeprowadził rozmowę operacyjną z byłym kandydatem na werbunek
Wojtowiczem /sąsiadem Ŝony „Oracza”/, który m.in. podał: […]
<<W dalszej rozmowie powiedział, Ŝe pewnego razu, było to w maju względnie w
czerwcu b.r. /mowa o 1954/ to przyszedł do obywatelki Potyrało jakiś męŜczyzna,
lecz czy to był mąŜ Potyrało Moniki tego nie wie, ale przypuszcza, Ŝe to mógł być
jej mąŜ dlatego, Ŝe był starszym wieku – około 40-45 lat>>.
3. Informator ps. Ostrowski pozostający na kontakcie Delegatury ds. BP w Chełmnie, w
doniesieniu z dnia 9 III 1955 podaje, Ŝe w 1954 r. rozmawiał z bratem „Oracza”
Potyrałą Józefem, który m.in. powiedział mu, podaję wyjątek z doniesienia:
<<Początkiem 1954 r., w rozmowie z Potyrałą Józefem na temat jego rodziny,
który Ŝalił się, Ŝe jego brat, który ukrywa się za przynaleŜność do podziemia wziął
rozwód ze swoją Ŝoną Moniką, która zamieszkuje w okolicy Poznania. Nadmienił,
Ŝe jego brat, który się ukrywa, spotkał się ze swoją Ŝoną Moniką w 1953 r. lub
1954 w gromadzie Bieńkówka u swych krewnych, t.j. u tych, którzy udzielili
pomocy w okresie okupacji Ŝonie Potyrało Monice, która wraz ze swoją córką
Basią przez dłuŜszy czas przebywała w Bieńkówku. Potyrało Józef mówił, Ŝe jego
bratowa Monika mówiła do swojego męŜa jak się spotkali w Bieńkówku, to
namawiała swego męŜa by się ujawnił i porzucił działalność konspiracyjną i z nią
razem Ŝył. Lecz jej mąŜ nie wyraził zgody, oświadczając Ŝe on ma kochankę, z
którą jest związany konspiracyjnie>> 30
4. Informator ps. Hans pozostający na kontakcie Delegatury ds. BP w Chełmnie w
doniesieniu z dnia 1 V 1955 r. podaje, Ŝe w 1948 r. Ŝona „Oracza” w jego obecności
wyraziła się, Ŝe jej mąŜ ukrywa się, i Ŝe na utrzymanie daje omawianej pieniądze
krajowe i dolary.
Do niniejszej notatki załączam dokumenty, na które powołuję się. Notatkę dotyczącą
„Oracza” z materiałów posiadanych przez Wydział III WU ds. BP w Białymstoku i z
danych uzyskanych od informatora ps. „Robak” przedstawię oddzielnie.
Opracował
Oficer Operacyjny Wydziału I Departamentu III
Caban Józef kpt.
AIPN, 0296/30 t. 2, mps.
________________________________________________________________________
Białystok, dnia 12 lipca 1956 r.
Ściśle tajne
NOTATKA SŁUśBOWA
Z posiadanych materiałów przez Sekcję I-szą Wydziału III-go WU ds. BP w Białymstoku
dot[yczącą] POTYRAŁO Franciszka ps. Oracz b[yłego] inspektora białostockiego okręgu
WiN.
[…]
W dniu 7.06.1947 r. dokonano ekshumacji zwłok osobnika o nieustalonej toŜsamości,
który jak wynika ze sporządzonego protokołu w jamie ustnej miał złote protezy – na
dolnej szczęce po cztery złote zęby na zębach trzonowych – w górnej zaś szczęce z prawej
strony cztery korony i z lewej trzy równieŜ złote. Protokół ten równieŜ stwierdza, Ŝe denat
był w stanie rozkładu gnilnego i Ŝe na głowie znaleziono szczątki włosów koloru
ciemnego.
W dniu 6 XII 1947 r. dokonano powtórnej ekshumacji zwłok tego osobnika i w
protokole z tych czynności stwierdzono, Ŝe u denata śmierć nastąpiła na skutek rany
postrzałowej czaszki i uszkodzenia tkanki mózgowej. Przy zwłokach tych znaleziono
notes i kalendarzyk z róŜnymi notatkami i pseudonimami. W notatkach tych figurował
między innymi ps. „Oracz”. Denat pochowany bardzo płytko w ziemi około 1 km. od wsi
Skiblewo, gmina Janów, powiat Sokółka. 31
W posiadanych materiałach przez Sekcję I-szą Wydziału III_go WU ds. BP w
Białymstoku notatek znalezionych przy wyŜej wymienionym denacie nie ma, nie ma
równieŜ Ŝadnej notatki umoŜliwiającej jej znalezienie.
Ze względu na to, iŜ nie jest dokładnie stwierdzone, Ŝe „Oracz” istotnie został
zlikwidowany, niŜej podaję wyjątki z niektórych bardziej charakterystycznych doniesień,
będących w posiadaniu Sekcji I-ej Wydziału III_go WU ds./ BP w Białymstoku.
1. Inf[ormator] ps. „Rozłam” w doniesieniu z dnia 19.05.47 r. podaje, Ŝe dnia 14.05.47 r.
rozmawiał z „Orwidem” i Ŝe ten powiedział mu, iŜ „Oracz” przeciwstawiał się mu w
czasie amnestii, i Ŝe z tego względu został pozbawiony prawa działania, a następnie
[wydał] rozkaz usunięcia się z tereny białostockiego. Według „Orwida”, „Oracz” w
tym czasie miał znajdować się na Śląsku.
2. W dniu 11.06.47 r. referent łączności okręgu WiN Skawski Zenon ps. „Korzeń”, w
rozmowie z pracownikiem organów BP oświadczył, Ŝe „Oracz” współpracuje z
wywiadem angielskim i dlatego nie ujawnił się oraz, Ŝe wyjechał na zachód.
3. Aresztowany za usiłowanie ucieczki za granicę Sikorski, były szef wywiadu WiN na
miasto Białystok w 1950 r. wypowiedział się do agenta celnego ps. „Jerzy”, Ŝe
planował sobie w wypadku udania mu się przekroczenia granicy [sic] nawiązać
kontakt w amerykańskiej strefie Niemiec z „Oraczem”. Sikorski usiłował przekroczyć
granicę w 1949 r.
4. Inf[ormator] ps. „RóŜa” w doniesieniu z dnia 30.07.1952 r. podaje, Ŝe rozmawiał z
Tomaszyckim , który powiedział mu, Ŝe „Oracz” przebywa na terenie województwa
olsztyńskiego i białostockiego i Ŝe jest zupełnie pozbawiony słuchu.
Do niniejszej notatki załączam odpowiednie dokumenty, na które w tym dokumencie
powołuję się.
Oficer Operacyjny Wydziału I Dep[atramentu] III
Komitetu ds. Bez[pieczeństwa] Publicznego
w Warszawie
Caban Józef kpt.
AIPN 0296/30 t. 2, k. 49-50.
________________________________________________________________________
Warszawa, dnia 23 VII 1956 r.
Ściśle tajne
Notatka słuŜbowa 32
Odbywając spotkanie z inf[ormatorem] ps. „Robak” w dniu 23 VII 1956 r. ten w czasie
rozmowy poruszył sprawę likwidacji „Oracza”, na ten temat wyjaśnił mi:
1. W okresie amnestii „Orwid” zwołał odprawę członków sztabu Okręgu WiN oraz
prezesów obwodów tego okręgu. Na odprawie tej zreferował zebranym
konieczność ujawnienia, z czym wszyscy, prócz „Oracza” zgodzili się i postanowili
skorzystać z amnestii. „Oracz” zabierając głos m.in. oświadczył, Ŝe tych, którzy
ujawnią się będzie traktował jak zdrajców ojczyzny. Od tej chwili między
„Oraczem”, a pozostałymi członkami okręgu WiN wywiązała się nienawiść i
walka.
2. Ze względu na powyŜsze „Oracz” na własną rękę przystąpił do dalszej konspiracji i
przy tym wydał 9 wyroków śmierci, m.in. na „Orwida”, „Sulimę”, „Korzenia” i
„Bąka”. W tym okresie adiutantem „Oracza” był informator „Robak”, który o
wydanych wyrokach przez „Oracza” poinformował „Orwida”, ze względu na to –
jak oświadczył – Ŝe nie chciał równieŜ dalej prowadzić działalności konspiracyjnej,
a po drugie czuł pewien sentyment do „Orwida” i dlatego go uprzedził o groŜącym
niebezpieczeństwie.
3. W tym stanie rzeczy „Orwid”, w obawie o własne Ŝycie postanowił za wszelką
cenę zlikwidować „Oracza”. Początkowo miał myśl oddania go w ręce władz
bezpieczeństwa, czego jednak zaniechał uwaŜając, Ŝe moŜe to źle wpłynąć na jego
pozycję wśród członków WiN-u.
4. Ostatecznie, „Orwid” podjął decyzję zlikwidowania „Oracza” prze wykonanie
wyroku śmierci. Plan jego likwidacji opracował na prośbę „Orwida” inf[ormator]
„Robak”. „Orwid” prosił równieŜ inf[ormatora] „Robak[a]”, by ten dokonał
likwidacji „Oracza”, na co ten nie zgodził się – jak mi wyjaśnił, brak mu było
odwagi i nie miał sumienia osobiście uśmiercać człowieka, z którym przed tym
blisko współpracował.
5. Ostatecznie, przeprowadzenie likwidacji „Oracza” podjął się dowódca oddziału
dywersyjnego działającego w powiecie Sokółka ps. „Marcin” – nazwiska
„Marcina” „Robak” obecnie sobie nie przypomina. „Robak” nadmienił mi przy
tym, Ŝe „Orwid” przysiągł „Marcinowi” zachowanie w tajemnicy likwidację [sic]
„Oracza”, czego jednak nie dotrzymał, mówiąc o tym „Bąkowi”, a „Bąk w
tajemnicy rozpowiedział innym.
6. Likwidacji „Oracza” dokonał „Marcin” wraz z podległym mu oddziałem w nocy z
dnia 3 na 4 kwietnia 1947 r. na kolonii Piastki [sic powinno być Piątaki] gmina 33
Suchowola powiat Sokółka w czasie, gdy ten wyszedł z domu Mroza na inną
placówkę WiN-u. O Mrozie jest mowa w innej notatce. Dowódcą „Marcina” był
komendant dywersji na powiat Sokółka ps. „Brzoza”, który równieŜ był
wtajemniczony w likwidację „Oracza”.
Nadmieniam, Ŝe „Robak” na temat szczegółów likwidacji „Oracza” mówi niezbyt
chętnie.
Ofic[er] oper[akcyjny] S[ekcji] I Wydz[ziału] II Dep[atramentu] III
Caban J[ózef] kpt.
AIPN, 0296/30 t. 2, k. 63-64.
___________________________________________________________________________
Białystok, dnia 22 VIII 1952 r.
Ściśle tajne
WYCIĄG
Z ag[enturalnego] doniesienia źródła „RóŜa” z dnia 19 VIII 1952 r.
Gdy na chwilę znalazłem się z nim na uboczu zagadnąłem na temat „Oracza”
nadmieniając, Ŝe słyszałem jakoby ma gdzieś niedaleko przebywać. Tomaszycki oświadczył
mi, Ŝe co robi teraz „Oracz”, tego nikt nie wie i nie będzie wiedzieć, bo teraz nie jest tak jak
było kiedyś w organizacji, Ŝe wszyscy wiedzieli. Obecnie, jak nadmienił, wiedzą o tym tylko
jednostki i na temat „Oracza” w ogóle nie chce z nikim prowadzić Ŝadnych rozmów, bo
moŜna komuś powiedzieć czasem za duŜo. Z rozmowy tej przypuszczam, Ŝe Tomaszycki jest
przez kogoś o obecnej działalności „Oracza” informowany, względnie moŜe mieć do niego
dotarcie bezpośrednie, co jednak jest rzeczą mało prawdopodobną.
AIPN 0296/30 t. 2, k. 58.
________________________________________________________________________
Warka
Posty: 1570
Rejestracja: 16 paź 2010, 03:38

Re: śycie po śyciu – czyli zagadka śmierci „Oracza”

Post autor: Warka »

Odpis
Protokół przesłuchania świadka
Białystok dnia 1 XII 1947 r.
Przesłuchał Gorczyca Stanisław ppor. oficer śledczy WUBP w Białymstoku w charakterze
świadka niŜej wymienionego uprzedziwszy go w myśl art. 107 PK, 62 KWPK o
odpowiedzialności karnej za fałszywe zeznania z art. 140.
Nazwisko i imię: Mroz Janina 34
[…]
Pytanie: Czy świadkowi wiadomym jest o człowieku zabitym, który niedaleko waszego
domu jest pochowany, w małym lasku od drogi 20 metrów?
Odpowiedź: Mi jest wiadomym, Ŝe niedaleko naszego domu jest pochowany człowiek
płci męskiej w lasku naleŜącym do wsi Skidlewo gmina Janów powiat Sokółka. W miesiącu
lipcu 1947 r. widziałam go do połowy odkopanego przez MO z posterunku w Suchowoli,
powiatu sokólskiego, był on ubrany w taką samą marynarkę, w jakiej chodził „Oracz”, łysy
był tak samo jak „Oracz”, złote zęby miał tak samo jak „Oracz”, były to trzonowe zęby po
obu stronach szczęki, na pewno nie wiem, ale zdaje mi się, Ŝe było ich około 14. Gdy „Oracz
rozmawiał, to było częściowo widać. Po odkopaniu tego trupa przez wyŜej wymienioną MO
za kilka dni przyjechała komisja lekarska z Sokółki, która po przeprowadzeniu oględzin
zwłok wyrwała temu trupowi złote zęby w ilości 14 sztuk, poczym poleciła zakopać tego
trupa w tym samym miejscu Lewandowskiemu Stanisławowi, który był świadkiem przy
odkopywaniu i wyrywaniu złotych zębów u wspomnianego trupa. Lewandowski polecenie
wykonał i trup na powrót został zakopany w tymŜe samym miejscu. Lewandowski
zamieszkuje we wsi Kizielany gmina Suchowola, powiat Sokółka.
Pytanie: Czy świadek mając moŜność oglądania odkopanego trupa nie rozpoznała w nim
„Oracza”?
Odpowiedź: Ja nie mogłam dokładnie rozpoznać zabitego człowieka, poniewaŜ ciało na
twarzy było w rozkładzie, po ubraniu, włosach i zębach był on podobny do osoby „Oracza”.
Pytanie: Dlaczego świadek nie chce kategorycznie stwierdzić, Ŝe trup który jest niedaleko
waszego domu pochowany jest to faktycznie „Oracz”?
Odpowiedź: Ja nie mogę kategorycznie stwierdzić, Ŝe ten trup, którego oglądałam jest to
faktycznie „Oracz”, gdyŜ ciało było w rozkładzie i nie moŜna było dokładnie rozpoznać.
Pytanie: Kiedy świadek ostatni raz widział „Oracza”
Odpowiedź: Ja ostatni raz widziałam „Oracza” w styczniu 1947 r. i od tamtej pory ani teŜ
nie słyszałam od znajomych o „Oraczu”, prawdopodobnie trup, którego oglądałam po
odkopaniu i który ponownie został w tym miejscu pochowany jest to „Oracz”.
AIPN 0296/30 t. 2, k. 61-62
Kazimierz Krajewski
Tomasz Łabuszewski
ODPOWIEDZ

Wróć do „Artykuły historyczne”