Skarbiec koronny jako zbiór regaliów i klejnotów

Artykuły historyczne napisane przez użytkowników historiapolski.eu oraz z zaprzyjaźnionych stron.
Niniejszy katalog zawiera artykuły naukowe i popularnonaukowe publikowane w naszym serwisie. Trafiają do niego na bieżąco wszystkie nowe artykuły, zawiera również sukcesywnie uzupełnianą bazę starszych tekstów. POLECAMY!
naiwniak
Posty: 97
https://www.artistsworkshop.eu/meble-kuchenne-na-wymiar-warszawa-gdzie-zamowic/
Rejestracja: 04 gru 2010, 17:47

Skarbiec koronny jako zbiór regaliów i klejnotów

Post autor: naiwniak »

Skarbiec Koronny (łac. Thesaurus Regni) to pojęcie, które można rozumieć dwojako. Przede wszystkim to tworzony przez stulecia – od wczesnego średniowiecza aż do końca XVIII w. – specjalny zbiór różnego rodzaju dzieł, z których najważniejszymi były regalia, czyli przedmioty niezbędne w królewskim ceremoniale jako oznaki sprawowanej władzy (korony, berła, jabłka królewskie, miecze, elementy stroju koronacyjnego, itp.). W drugiej kolejności Skarbiec gromadził liczne złote klejnoty i biżuterię – łańcuchy, pierścienie, zawieszenia, brosze, sznury pereł i drogich kamieni, ozdobną broń paradną, a także specjalnego rodzaju pamiątki – np. dwa miecze krzyżackie z bitwy pod Grunwaldem – które włączano w zakres tego zbioru ze względu na ich doniosłość lub wartość historyczną. W takim właśnie kontekście skarbiec wzmiankowany jest już przez Galla Anonima, który w I księdze swojej kroniki, w rozdziale 26. O hojności i szczodrobliwości Bolesława i o pewnym ubogim kleryku opisał haracz składany przez Rusinów Bolesławowi Szczodremu w Krakowie, a w II księdze, w rozdziale 21. O śmierci Władysława – spór książąt Bolesława i Zbigniewa (synów zmarłego Władysława Hermana) o podział schedy po ojcu. Podobnie już w XIV-wiecznej kronice Jana z Czarnkowa, w 14. rozdziale O podziale skarbu królewskiego po śmierci Kazimierza Wielkiego, zrelacjonowana została ówczesna zawartość skarbca (liczne srebrne i złote klejnoty, tkaniny i in. dzieła). Powszechnie znane obyczaje władców wczesnośredniowiecznej Europy pozwalają przypuszczać, że do lat 20. XIV w. polskie regalia i klejnoty skarbcowe przemieszczały się nieustannie wraz z władcą lub pozostawały w miejscu, w którym zatrzymywał się na dłużej.


Skarbiec koronny na Wawelu
Dopiero w 1320 r., czyli podczas koronacji Władysława Łokietka w Krakowie, zbiór skarbcowy złożono na stałe w zamku królewskim na Wawelu; jedynie podczas zagrożenia Skarbca podczas najazdów szwedzkich w latach 1655–1662 i 1702/1703 wywieziono go z Krakowa na zamek w Lubowli oraz do klasztoru Jasnogórskiego. Podobnie stało się w roku 1733, za panowania Augusta III, gdy rozruchy wewnętrzne spowodowały konieczność ponownego, czasowego ukrycia regaliów w Częstochowie. Pomimo takich dramatycznych wydarzeń Skarbiec trwał na Wawelu aż do października 1795 r., gdy jego pozostałości – przede wszystkim regalia – zostały zagrabione i wywiezione z Krakowa przez wojska pruskie. Kres polskich regaliów nadszedł w Berlinie w 1809 r., gdy na rozkaz króla Prus, Fryderyka Wilhelma III, przetopiono je na monety, a perły i kamienie sprzedano. Warto jednak dodać, że wbrew powszechnemu mniemaniu w 1795 r. wojska pruskie nie ograbiły wielkiego, bogatego w klejnoty i biżuterię Skarbca Koronnego. Zrabowano wyłącznie regalia, ponieważ w tym czasie już tylko one znajdowały się na Wawelu; ponad sto lat wcześniej (1673–1676) wszystkie klejnoty wyceniono i sprzedano, by pokryć wydatki wojenne, poniesione z własnej szkatuły przez hetmana wielkiego koronnego Jana Sobieskiego.

Pomieszczenia Skarbca Koronnego

Pod nazwą „Skarbiec Koronny” rozumieć można również pomieszczenia, w których złożone były regalia i klejnoty. W latach 1320–ok. 1525 zajmował on część obecnych piwnic płn.-wsch. narożnika zamku wawelskiego, zwanego Kurzą Nogą, później zaś przeniesiono go o jedną kondygnację wyżej, do dzisiejszego parteru tej części zamku. W latach 1525–1630 Skarbiec zajmował tylko dwa pomieszczenia, następnie powiększono go o trzecią, najmniejszą izbę. W pierwszym znajdowała się tzw. registratura skarbowa oraz Archiwum Koronne, w którym zgromadzono najważniejsze dla Królestwa dokumenty, układy, traktaty, nadania, przywileje, itp. W drugiej sali, zw. filarową (ob. tzw. sala Kazimierzowska) przechowywano przede wszystkim klejnoty i biżuterię, w trzeciej zaś (ob. tzw. sala Jadwigi i Jagiełły) – regalia i inne najcenniejsze dzieła. Dla ochrony przedmiotów złożonych w Skarbcu, wszystkie drzwi – zarówno wejściowe jak i pomiędzy pomieszczeniami – wykonano z dębowych desek obitych żelaznymi blachami i taśmami, a każde z nich zamykano na kilka zamków, skobli, łańcuchów oraz skomplikowanych zasuw.

Pomieszczenia Skarbca pozostawały właściwie cały czas zamknięte i zapieczętowane przez podskarbiego koronnego (łac. subthesaurarius), którego zadaniem była stała opieka nad Skarbcem. Prawo wstępu do Skarbca miały nieliczne osoby, w dodatku mogło to nastąpić tylko w ściśle określonych okolicznościach, przewidzianych przez prawo Królestwa. Najważniejszą przyczyną otwarcia Skarbca była koronacja króla lub królowej, bądź np. składany polskiemu władcy hołd lenny, gdy wydobywano ze Skarbca odpowiednią koronę, berło, jabłko, jak i inne precjoza. Drugą okazją była zmiana na urzędzie podskarbiego koronnego, kiedy to sporządzano inwentarz Skarbca, będący swego rodzaju spisem zdawczo-odbiorczym. Wreszcie w czasach nowożytnych – wyraźny nakaz Sejmu Rzeczypospolitej, gdy zgromadzeni posłowie chcieli poznać dokładny stan Skarbca. Spisywano wtedy bardzo szczegółowo zawartość Skarbca i konfrontowano ją z dokumentami wcześniejszymi (spisy zawierają również skrótowe informacje o pomieszczeniach Skarbca). Do czasów obecnych przetrwało blisko 20 inwentarzy Skarbca Koronnego, z których najstarszy znany pochodzi z roku 1475, ostatni zaś sporządzony został w roku 1792.

Opieka nad Skarbcem Koronnym i komisje lustrujące

Przez cały czas istnienia Skarbca Koronnego jego stałym i bezpośrednim opiekunem był podskarbi koronny – urząd ten znany był na europejskich dworach książęcych już w XIII w.; z biegiem czasu obowiązki podskarbiego były coraz dokładniej określane, a pomocą w sprawach Skarbca była komisja, której skład ustalił się na przełomie XV i XVI w. Jej podstawowym zadaniem było sprawdzenie stanu Skarbca, zazwyczaj zwane lustracją, dokonywane co kilka lub kilkanaście lat. Najważniejsze dokumenty z tego zakresu to przywilej mielnicki z roku 1501, statut piotrkowski (1504), a z późniejszych – konstytucje sejmów: piotrkowskiego (1562), warszawskiego (1563), oraz koronacyjnego Stefana Batorego (1576).

Przywilej mielnicki wskazywał skład komisji, tworzonej przez kasztelana krakowskiego oraz wojewodów – krakowskiego, sandomierskiego, poznańskiego i kaliskiego (choć przywilej nie został ostatecznie przez króla zatwierdzony, to od tego czasu stało się utartym prawem, że komisję tworzyli najważniejsi wojewodowie Królestwa). Statut piotrkowski ponownie wskazywał podstawowe obowiązki podskarbiego, który miał stale opiekować się koronami, a na sejmie piotrkowskim stwierdzono, że przekazywanie Skarbca nowemu podskarbiemu odbywać się ma na podstawie dokładnych i rzetelnych spisów, odpowiadających rzeczywistości, co potwierdził sejm z roku 1563. Na sejmie koronacyjnym Stefana Batorego (1576) nakazano dotychczasową komisję powiększyć o przedstawicieli Litwy – wojewodów wileńskiego i trockiego. Stwierdzono wtedy wyraźnie: Korona Królestwa Polskiego ma być w Skarbie Koronnym w Krakowie chowana przez pana Podskarbiego Koronnego za pieczęciami y kluczami Senatorow tych to iest Kasztellana Krakowskiego Woiewodę Krakowskiego Poznańskiego Wileńskiego Sandomirskiego Kaliskiego y Trockiego ktorzy iey otwarzać niemaią iedno za zezwoleniem spolnym wszech Rad Koronnych y stanow.

Ustalony w 2. połowie XVI w. główny skład komisji lustrującej powiększano podczas każdorazowej inwentaryzacji Skarbca – obradujący Sejm wskazywał spośród swego grona kilkunastu posłów, którzy udawszy się do Krakowa, dokonywali spisu Skarbca, porównywali go z wcześniejszymi dokumentami, stwierdzali ewentualne braki lub dopisywali dzieła nowo złożone, by wreszcie po kilkunastu dniach pracy przedstawić odpowiednią relację Sejmowi. Niezwykle szczegółowe i detaliczne opisy, zawarte w tak sporządzanych inwentarzach Skarbca, pozwalają odtworzyć procedurę otwierania i zamykania Skarbca, plombowania drzwi, wszystkich skrzyń i pudeł, stan i wygląd dzieł, itp. Sprawne sprawdzanie Skarbca umożliwiło dopiero jego uporządkowanie na przełomie XVI i XVII w., bowiem do tego czasu komisje dokonywały dość swobodnych przemieszczeń dzieł w Skarbcu. Właśnie na początku XVII w., o czym przekonuje m.in. spis z 1607 r., niemal wszystkie regalia, klejnoty, dzieła biżuteryjne i pamiątki miały własne, wykonane z drewna i skóry pudła i pudełka lub niewielkie woreczki. Te drobne pudełka po sprawdzeniu ich zawartości zamykano i pieczętowano, następnie składano po kilka i kilkanaście do większych pudeł, które również zamykano i pieczętowano. Jeśli było to możliwe, to także te pudła składano do dużych drewnianych, obitych żelazem skrzyń, które zamykano na zamki i łańcuchy – i oczywiście pieczętowano. Taki sposób postępowania z klejnotami świadczy, że Skarbiec nie miał charakteru „ekspozycyjnego”, a zgromadzone regalia i klejnoty nie były wystawione na widok publiczny. Oczom komisji, która wchodziła do pomieszczeń Skarbca, ukazywały się wyłącznie wielkie, pokryte kurzem skrzynie, w których wnętrzu znajdowały się pomniejsze skrzynki, skrzyneczki, pudła i zawiniątka.

Warto dodać, że w 1669 r. wszystkie regalia polskie – korony, berła, jabłka królewskie – mieściły się łącznie w dziesięciu skrzyniach, które złożono w jednej wielkiej skrzyni żelaznej – zwanej ze względu na wymiary skrzynią podługowatą – z dwoma wiekami, zamkniętej na dwa zamki, siedem kłódek i dziesięć zasuw.
ODPOWIEDZ

Wróć do „Artykuły historyczne”