Aleksandrów Łódzki

[Artur Rogóż]

Osada miejska powstała na początku XIX wieku (ok. 1816 roku), a jej założycielem był Rafał Bratoszewski herbu Sulima, który ufundował także miejscową parafię katolicką pw. św. Rafała Archanioła. W 1820 r. Rajmund Rembieliński nazwał Aleksandrów "jednym z lepszych w Polsce miasteczek". Twórcą planu urbanistycznego nowej osady był Austriak Bernard Schuttenbach. Bratoszewski, aby przypodobać się rządowi, nadał swemu miasteczku nazwę ku czci ówcześnie panującego cesarza Rosji – Aleksandra I, co zaowocowało w 1822 r. otrzymaniem praw miejskich. Po śmierci Bartoszewskiego w 1824 r., właścicielami miasta została rodzina Kossowskich herbu Dołęga. Po 1832 r. miasteczko to zaczęło gospodarczo podupadać, nie wytrzymując konkurencji sąsiednich ośrodków włókienniczych – Łodzi, Zgierza i Pabianic.

Pod koniec XIX wieku i w początkach XX powstały w Aleksandrowie liczne zakłady dziewiarskie, przez co uznawany jest za kolebkę polskiego przemysłu pończoszniczego i przezywany przez mieszkańców "Skarpetkowem". Branża ta dominuje w mieście do dziś. W 1910 r. Aleksandrów uzyskał elektryczne połączenie tramwajowe z Łodzią, zlikwidowane po 1991 r. Do dawnych wagonów tramwajowych typu Herbrand nawiązuje nazwa nowej restauracji, zdobiącej od 2008 r. centrum Aleksandrowa.

Od chwili powstania aż do 1939 r. Aleksandrów był miastem trójnarodowym i trójwyznaniowym. Zamieszkiwali tu potomkowie niemieckich tkaczy (nazwa niem. Alexandrow[potrzebne źródło]), wyznania ewangelickiego, żydowscy kupcy i sklepikarze wyznający judaizm oraz polscy robotnicy i rzemieślnicy wyznania katolickiego. Najliczniejszą i najbogatszą grupą etniczną aż do 1945 r. byli tu Niemcy. Dla Żydów Aleksandrów był ważnym ośrodkiem religijnym – siedzibą cadyków chasydzkich z dynastii Danzigerów.

W 1869 r. decyzją władz Aleksandrów utracił prawa miejskie na ponad 60 lat. Odzyskał prawa miejskie dopiero w wolnej Polsce, w 1924 roku. W czasie II wojny światowej znalazł się na ziemiach wcielonych do III Rzeszy w Kraju Warty, otrzymał nazwę 1939-43 Alexanderhof, a później 1943-45 Wirkheim. Niemcy zamknęli polskie szkoły, zdelegalizowali stowarzyszenia, zburzyli pomniki i represjonowali Polaków. Cała ludność żydowska miasteczka została w grudniu 1939 r. wysiedlona, a następnie wymordowana. Po wojnie – w latach 1945-1948 wysiedlono za Odrę prawie całą niemiecką społeczność Aleksandrowa, dochodziło przy tym do różnych represji i nadużyć ze strony komunistycznych władz i milicji. Aleksandrów stracił swój dawny trójnarodowy charakter.

W latach 1975-1998 miasto administracyjnie należało do starego woj. łódzkiego.

Zabytki

Najważniejsze zabytki Aleksandrowa pochodzą z okresu początków miasta i zostały wzniesione w stylu klasycystycznym.
W większości znajdują się wokół Rynku.

* Kościół katolicki pw. św. Rafała i Michała Archaniołów – został zbudowany w latach 1816-1818; potem był on wielokrotnie przebudowywany – w latach 1922-1926 dobudowano 2 nawy boczne, w latach 1933-1935 – dwie wieże. Przed 1993 dobudowano do kościoła św. Rafała osobny budynek sakralny, który uzyskał osobny ołtarz i wezwanie św. Michała. Inicjatorem tej rozbudowy był proboszcz – ks. dr Norbert Rucki. Pod posadzką kościoła pochowano w 1824 r. założyciela miasta – dziedzica Rafała Bratoszewskiego, który ufundował ten kościół i dał mu swego patrona. Około 1818 roku kościół św. Rafała stał się świątynią parafialną.
* Dawny kościół ewangelicko-augsburski (Kościół pw. św. Stanisława Kostki) – został zbudowany dla aleksandrowian tego wyznania, których było wtedy najwięcej wśród mieszkańców miasta. Od budowy w 1828 r. nie był wcale przebudowywany, dlatego ma dużą wartość zabytkową. Dziś jest w ruinie. Właśnie rusza akcja jego odbudowy. Ma on na fasadzie m.in. płaskorzeźby bogini zwycięstwa Nike, aniołów i symbol Ewangelii. Pastorem – budowniczym kościoła był Fryderyk Jerzy Tuve.
* Ratusz miejski – budynek przeznaczony dla władz miasta, czyli Magistratu, zbudowany w 1824 r. za czasów burmistrza Gedeona Goedela. Pełni tę funkcję do dziś. Na fasadzie ma ciekawą płaskorzeźbę – maskę Temidy z zasłoniętymi oczyma – jest to symbol „ślepej sprawiedliwości”, bo sprawowano tu niegdyś sądy.
* Obecny budynek Jatek – został odbudowany w 1998 r., więc nie jest zabytkowy, kształtem i stylem nawiązuje jednak do dawnych Jatek Miejskich, stojących w tym miejscu od 1829 lub 1825 r., rozebranych w 1988 r. Pierwotnie znajdowały się tu sklepiki piekarskie i rzeźnicze.
* Obecny budynek Biblioteki to dawna Pastorówka – dom pastora ewangelickiego, połączony z kościołem, został on zbudowany w 1848 r.
* Nagrobek na cmentarzu katolickim (od niedawna, dawniej ewangelickim) to grób pierwszego tutejszego pastora ewangelickiego – Fryderyka Jerzego Tuve z 1830 r. W północnej części miasta zachował się też mały cmentarz żydowski z grobami cadyków
* Park miejski – dawny ogród spacerowy w stylu angielskim, założony w 1824 r. przez właściciela miasta – dziedzica Rafała Bratoszewskiego.
* Domy tkaczy – długie, drewniane, parterowe budynki, gdzie mieściły się mieszkania i warsztaty pierwszych mieszkańców miasta, pochodzą one z 1 połowy XIX w.

Zachowało się też kilka ciekawych zabytków późniejszych – z 2 połowy XIX i XX w.:

* Willa i fabryka Alberta Stillera przy ulicy Wojska Polskiego 31. Była to jedna z większych nowoczesnych fabryk pończoszniczych w Aleksandrowie, zbudowana w 1908 r. wraz ze stylową willą mieszkalną.
* Obecny Internat Liceum Ogólnokształcącego im. Mikołaja Kopernika, dawny dwór sławnych cadyków chasydzkich z rodziny Danziger, zbudowany w 1935 r.