Bełżyce

[Artur Rogóż]

Bełżyce - miasto na Równinie Bełżyckiej, w woj. lubelskim, w powiecie lubelskim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Bełżyce. W latach 1975-1998 miasto administracyjnie należało do starego woj. lubelskiego. Historycznie położone są w Małopolsce (początkowo w ziemi sandomierskiej, a następnie w ziemi lubelskiej).

Etymologia nazwy

Językoznawcy nie są zgodni, skąd wzięła się nazwa Bełżyce.[2] Według Stefana Warchoła pochodzi najprawdopodobniej od imienia Bełz, należącego do naczelnika rodu.[3] Bełżyc to syn Bełza, a Bełżyce to synowie Bełza. [4] Słowo "bełz" oznaczało dawniej "błyszczy".[5]Stanisław Rospond twierdzi, że nazwa ta może pochodzić też od ukraińskiego belz - głęboka zarośnięta dolina potoku.[6]
Historia

Na terenie obecnych Bełżyc odnaleziono zabytki pochodzące z przełomu późnego neolitu i początków epoki brązu (koniec III i początek II tysiąclecia p.n.e.).[7] W średniowieczu osada prywatna jest wzmiankowana w dokumencie z 1349 r. jako Belsszice (Bełzice), kiedy to na wniosek jej właściciela, Rafała z Tarnowa herbu Leliwa (syna Spycimira, kasztelana krakowskiego) przenosi ją z prawa polskiego na niemieckie król Kazimierz Wielki. Wynika też z niego, iż poprzednim właścicielem była rodzina Wielowiejskich herbu Mądrostki, z której pochodziła żona Rafała z Tarnowa. Przypuszcza się, że pierwotnie Bełżyce były własnością królewską. Pierwsza wzmianka o istnieniu w granicach dóbr bełżyckich zamku warownego pochodzi z 27 kwietnia 1416 r. Są one wtedy w posiadaniu Jana Tarnowskiego i jego brata Spytka. Budynek umiejscawia się przy granicy dóbr z Jaroszewicami. Proces lokacyjny miasta Bełżyce rozpoczyna się w 1416 r. 17 maja 1417 r. król Władysław Jagiełło udziela przywileju pozwalającego je założyć. W czasie lokacji miasta erygowana zostaje parafia katolicka, wznosi się również drewniany kościół parafialny pw. nawrócenia św. Pawła, przy którym od połowy XV w. funkcjonuje szkoła parafialna.[8] Późniejsi jego właściciele to: Pileccy, Bziccy, Spinkowie, Orzechowscy, Gałęziowscy, Szaniawscy, Osuchowscy, Kossowscy i Brzezińscy. Bełżyce w początkowym okresie po uzyskaniu praw miejskich zasiedlają rolnicy, rzemieślnicy oraz kupcy, a także producenci alkoholu. Od 11 lutego 1432 r., dzięki przywilejom przymusu drogowego oraz prawa składu miasto prężnie się rozwija. Żyją tu mieszczanie różnych wyznań i religii: katolicy i prawosławni zajmujący się rolnictwem oraz protestanci zajmujący się rzemiosłem, pod koniec XV w. osiedlają się tu także Żydzi, obsługujący handel na szlaku Kraków – Wilno. [9] W 1446 r. ma tu miejsce zjazd możnowładztwa małopolskiego.[10] W okresie reformacji, w XVI i XVII wieku jest to jeden ważniejszych ośrodków małopolskiego kalwinizmu, następnie znaczący ośrodek braci polskich, miejsce zjazdów i synodów, aż do połowy XVII w. W 1558 r. ówczesny właściciel miasta, Andrzej Bzicki przekazuje tutejszy kościół w ręce kalwinów. Wydaje on również nakaz uczęszczania przez mieszczan w nabożeństwach w przekształconym ze świątyni katolickiej zborze. W przeciwnym wypadku mieszkańcowi Bełżyc grozi kara pieniężna (5 groszy) lub więzienia.[11] W latach 1618–1644 przy tutejszym zborze działa kalwińskie gimnazjum prowincji małopolskiej. Funkcjonuje tu drewniany wodociąg, doprowadzający wodę ze stawów nad rzeką do zamku i domostw. W 1617 r. dobra bełżyckie wraz z wsiami Będki, Podole i Wzgórze zostały wydzierżawione Mikołajowi Siestrzewitowskiemu za 21 tysięcy złotych na trzy lata. Około 1620-1630 r. katolicy podejmują pierwszą, nieudaną próbę odzyskania budynku kościoła. W 1646 r. król Władysław IV wydaje przywilej zezwalający na założenie cechu bednarzy i kołodziejów.[12] W 1648 r. miasto jest pustoszone przez kozaków pod wodzą Bohdana Chmielnickiego. Dokonują oni też pogromu Żydów. Koniec XVII i początek XVIII w. to dla miasta kolejne napaści zbrojne, pożary i tumulty wyznaniowe. Mieszkańcy są dziesiątkowani epidemiami cholery i tyfusu. W 1654r. na mocy dekretu sądowego zostaje zwrócony katolikom budynek kościoła. Protestanci budują nowy zbór, mniejszy i drewniany.[13] W 1662 r. podjęto decyzję o wypędzeniu z Bełżyc arian. W 1721 r. ma miejsce wizytacja archidiakonatu lubelskiego, z której można się dowiedzieć, że na terenie parafii bełżyckiej było około tysiąca katolików i kilku kalwinów.[14] W 1783r. ma miejsce pożar zboru kalwińskiego, który kończy obecność protestantów w mieście. Na początku XVIII w. przez Bełżyce przebiega szlak przemarszów wojsk szwedzkich i rosyjskich, a także wojsk koronnych i litewskich, którym towarzyszą rekwizycje i grabieże. Aby ratować chylące się ku upadkowi miasto król August II nadaje mu kolejne przywileje. Bełżyce od 1796 r. znajdują się w Galicji Zachodniej (zabór austriacki), a od 1810r. należą do Księstwa Warszawskiego, natomiast od 1816 r. wchodzą w skład Królestwa Polskiego. Do 1821 r. istnieje tu fabryka sukiennicza. W 1860 r. miasto zajmuje obszar około 930 ha. Znajduje się w nim 25 domów murowanych i 115 drewnianych. Są tu: drewniany młyn, gorzelnia i browar. Właścicielami miasta są wtedy bracia Witold i Konstanty Brzezińscy. W 1866r. wybucha pożar, który trawi 25 budynków. Straty szacuje się na 8970 rubli.[15]Miasto traci prawa miejskie po upadku powstania styczniowego w 1869 r., a odzyskuje w 1958r. Od 1874 r. działa tu apteka. W 1913 r. w wybucha pożar, który trawi Bełżyce prawie w całości. Niszczy on starą synagogę, 12 domów mieszkalnych, 14 stodół, 18 obór i budynek spółdzielni mleczarskiej.[9] Po pożarze w mieście zaczyna funkcjonować straż pożarna.[16] W tym samym roku na ulicy Prebendarskiej zostaje zbudowany przez rodzinę Szubartowskich duży młyn. W 1917r. osada Bełżyce jest zamieszkana przez 3666 osób, w znacznej części narodowości żydowskiej. Mieści się tu siedziba władz gminnych i sąd. Działają tu: Towarzystwo Oszczędnościowo-Pożyczkowe z kasą, Stowarzyszenie Spożywców „Gwiazda”, Ochotnicza Straż Ogniowa, 3-klasowa szkoła ludowa, 2 masarnie, 2 herbaciarnie, 4 piwiarnie i kilkanaście sklepów pozostających głównie w rękach żydowskich właścicieli. Bełżyckie rzemiosło składa się wtedy z cechów murarzy, szewców, bednarzy, kowali, stelmachów, krawców i garncarzy. W mieście pracuje również lekarz i kilku felczerów. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości Bełżyce znajdują się w powiecie lubelskim, w województwie lubelskim. W 1922 r. dawne dobra bełżyckie zostają ostatecznie rozparcelowane. W byłym dworze władze miasta otwierają szpital komunalny. W 1929 r. w mieście i gminie działają: Spółdzielnia Bankowa „Kasa Spółdzielcza”, Spółdzielnia Budowlana, Stowarzyszenie Spożywców, młyny wodne i wiatraki. W 1936 r. zostaje założona Spółdzielnia Rolniczo-Handlową „Rolnik”, funkcjonują także spółdzielnie żydowskie. W latach 30-tych powstaje tu elektrownia, która dostarcza prąd mieszkańcom miasta i okolicznych miejscowości.[9] Podczas II wojny światowej, we wrześniu 1939 roku Bełżyce zajmują wojska niemieckie. Miasto znajduje się w dystrykcie lubelskim w Generalnym Gubernatorstwie. W 1940 roku Niemcy zakładają w Bełżycach getto, do którego przywożą Żydów ze Szczecina (300 osób), Krakowa (500 osób) i Lublina (500 osób). W maju 1942 roku dociera tutaj transport z kilkoma tysiącami Żydów z Niemiec. W październiku 1942 roku około 3 tysięcy Żydów zostaje wywiezionych do ośrodka zagłady w Sobiborze. W marcu 1943 roku Niemcy przeprowadzają akcję likwidacji getta, wywożąc wszystkich Żydów do obozu koncentracyjnego Majdanek. Część Żydów rozstrzelano na miejscu, a około 600 wywieziono do obozu pracy przymusowej w Budzyniu. Podczas okupacji hitlerowskiej ginie tu 3,5 tys. osób, 60% mieszkańców. Na cmentarzu w Bełżycach stoi zbiorowa mogiła więźniów obozu na Majdanku.
Kultura

W 1987 roku z inicjatywy nauczycielki miejscowego liceum Ireny Kawy i animatora kultury Józefa Kasprzaka został założony Teatr "Nasz". Od 1992r. działa pod obecną nazwą.[16] Co roku we wrześniu odbywa się tu ogólnopolskie spotkanie teatralne pod hasłem Scena Dramatyczna. Trwa dwa dni. Przedsięwzięcie to powstało w 1991 r. [17] Współorganizatorami są: Miejski Ośrodek Kultury i Towarzystwo Przyjaciół Teatru w Bełżycach oraz Wojewódzki Ośrodek Kultury w Lublinie. [18] Co roku, w czerwcu odbywają się w mieście Dni Bełżyc. Składają się one na cykl imprez kulturalno-sportowych. Zazwyczaj trwają trzy dni.[19]W okresie letnim jest również organizowany Dzień Jagielloński.
Zabytki

* zamek - obecnie całkowicie przebudowany
* późnorenesansowy kościół (prezbiterium wzniesione przed 1650, z nawą budowaną do 1706)
* dawny zajazd z przełomu XVIII i XIX w.
* cmentarz żydowski z XIX w.
* dwór Brzezińskich wybudowany w latach 40. XIX w. wraz z kompleksem parkowym.