Białogard

[Artur Rogóż]

Białogard (niem. Belgard) – miasto w województwie zachodniopomorskim, siedziba powiatu białogardzkiego oraz gminy wiejskiej Białogard, jedno z trzech miast powiatu i jednocześnie największe. Dziewiąty ośrodek miejski województwa (pod względem liczby ludności).

Według danych z 30 czerwca 2009 miasto miało 24 349 mieszkańców

Toponimia

Nazwa notowana była wielokrotnie w czasie średniowiecza. Notuje go w roku 1124 Żywot Ottona, biskupa bamberskiego, jako Belgrod. W kronice Galla Anonima pojawia się jako civitas Albam. W innych dokumentach historycznych nazwa notowana jest jako Belegarde (1159, 1176), Belegarda (1194), Belgard (1229). Końcówka -gard jest pozostałością północnopolskiej formy będącej odpowiednikiem ogólnopolskiej -gród[4].

Przez krótki okres po II wojnie światowej miasto nosiło nazwę Białogród[5][6][7]. Obecna nazwa została wprowadzona rozporządzeniem ministrów Administracji Publicznej i Ziem Odzyskanych z dnia 7 maja 1946 roku[8].
Historia

Pierwsze wzmianki historyczne u Galla Anonima – miasto królewskie i znakomite, zwane Białym (łac. Urbus regia et egregia. Alba nomine)[9]. W 1289 r. władał nim książę Przybysław, a w dokumencie zapisano, że Białogard położony jest w Kaszubii (in Cassubia)[10]. Zdobyte dwukrotnie w 1102 i 1107 roku przez Bolesława III Krzywoustego. W 1124 roku przez kilka dni przebywał w grodzie biskup Otton z Bambergu. 2 sierpnia 1299 roku książę Bogusław IV nadał miastu przywilej lokacyjny wg formuły prawa lubeckiego. Na XIV wiek przypada wzrost znaczenia miasta w życiu gospodarczym Pomorza Zachodniego. W roku 1307 nadano miastu prawo składu na wszystkie towary. W roku 1315 książę Warcisław IV przenosi z Anklam do Białogardu rezydencję książęcą. Od roku 1386 Białogard przynależy do Związku Hanzeatyckiego.


W wieku XV i XVI Białogard dzielił zmienne losy Pomorza Zachodniego, związane z rywalizacją książąt pomorskich z Brandenburgią. W 1469 r. miał miejsce zatarg między Białogardem a Świdwinem, który przeszedł do historii jako tzw. wojna o krowę. Upadek znaczenia miasta związany był z okresem wojny trzydziestoletniej, kiedy to liczba ludności spadła o dwie trzecie, a miasto popadło w długi z powodu konieczności utrzymywania garnizonów wojsk cesarskich i szwedzkich. Od roku 1648 Białogard wszedł w posiadanie Brandenburgii. Od XIX wieku nastąpił rozwój przemysłu, głównie przetwórczego opartego na miejscowych produktach i surowcach rolno-leśnych. W połowie XIX wieku Białogard otrzymuje połączenie kolejowe ze Szczecinem, Koszalinem i Kołobrzegiem (1859) oraz Szczecinkiem (1878). W 1911 roku uruchomiono dwie linie kolei wąskotorowej: Białogard-Bobolice oraz Białogard-Rarwino (Białogardzka Kolej Dojazdowa). Tym samym Białogard stał się jednym z najważniejszych węzłów kolejowych Pomorza Zachodniego.[potrzebne źródło]

Od 1714 roku Białogard był miastem garnizonowym. W latach 1900–1901 wybudowano nowe koszary (ul. Kołobrzeska). Następne koszary oraz szpital wojskowy powstały w 2. połowie lat 30. XX wieku. W 1939 roku stacjonowały tu pułki zmechanizowane 32 dywizji, której sztab zlokalizowany był w Koszalinie. W okresie II wojny światowej na terenie miasta i w jego okolicach zlokalizowano kilka obozów dla robotników przymusowych i jeńców wojennych. Białogard został zdobyty w dniu 5 marca 1945 roku przez oddziały radzieckie 19 Armii, 1 Armii Pancernej, 2 Samodzielnego Korpusu Kawalerii Gwardii oraz 1 Armii Wojska Polskiego.

Po wojnie Białogard został siedzibą powiatu, obejmującego swoim zasięgiem tereny przedwojennego powiatu białogardzko - świdwińskiego (Kreis Belgard-Schievelbein). W latach 50. i 60. XX wieku, m.in. w następstwie braku ujęcia w tzw. Planie Sześcioletnim, nastąpił regres przemysłu, który rozwijał się tylko przez rozbudowę i modernizację istniejących zakładów. W latach 70. ubiegłego stulecia Białogard był znaczącym ośrodkiem przemysłu elektronicznego (filia Warszawskich Zakładów Radiowych "RAWAR", przekształcona następnie w nowy zakład "UNITRA-ELTRA"); firma pod nazwą "UNICON" funkcjonuje do dziś, choć w znacznie ograniczonym zakresie. Jak dawniej zajmuje ciekawe architektonicznie zabudowania po dawnej elektrowni miejskiej między dwiema liniami kolejowymi.

W okolicy Białogardu, niedaleko wsi Podborsko znajdowała się jednostka wojskowa Armii Radzieckiej na terenie której przechowywana była broń nuklearna[11].

Do lat 90.[12] stacjonowały tu 3 znaczne zgrupowania jednostek Północnej Grupy Wojsk Armii Radzieckiej – obecnie dawne koszary są wyremontowane i zagospodarowane (mieszkania, szkoły, urzędy, firmy).

Zabytki
Brama Połczyńska

Zabytki chronione prawem:[14]

* śródmieście miasta (stare miasto), nr rej. 17 z 18 maja 1954 r. oraz 25 z 4 września 1956 r.
* kościół pw. Narodzenia Najświętszej Maryi Panny gotycki z 1310 r., nr rej. 40 z 26 września 1954 r. Kościół parafialny, rzymskokatolicki należący do dekanatu Białogard, diecezji koszalińsko-kołobrzeskiej, metropolii szczecińsko-kamieńskiej
* kościół św. Jerzego, nr rej. 243 z 19 marca 1960 r. Wybudowany około XIV wieku. na starych fundamentach dawnej pogańskiej świątyni. Pierwotnie była to kaplica i dom trędowatych położony poza murami miasta. Murowana, ceglana budowla w układzie wendyjskim z elementami gotyckimi wznosi się na planie prostokąta. Kościół kilkakrotnie był niszczony przez pożary. w roku 1858 przeszedł gruntowny remont, podczas którego został też znacznie przebudowany. Obecny wygląd pochodzi z przełomu XIX i XX wieku. Dzisiaj jest to filiał rzymskokatolicki należący do parafii ewangelicko-augsburskiej Jezusa Dobrego Pasterza w Koszalinie, diecezji pomorsko-wielkopolskiej
* cmentarz komunalny wielowyznaniowy - dawny ewangelicki z XIX wieku ul. Szpitalna, nr rej. 1206 z 26 sierpnia 1987 r.
* pozostałości murów obronnych z XIV/XV wieku, ul. Matejki, nr rej. 85 z 25 maja 1955 r.
* brama Wysoka (inaczej Połczyńska) ul. Grottgera, nr rej. 41 z 25 września 1954 r. Zbudowana łącznie z murami miejskimi w początkach XIV wieku. Murowana budowla z cegły, na planie prostokąta stoi na kamiennym fundamencie. Brama ma dwie kondygnacje, i ostrołukowy przejazd. Fortyfikacja zachowała się jako jedyna z dwóch istniejących dawniej. Do końca XIX wieku służyła jako areszt miejski i mieszkanie dozorcy. Później, od roku użytkowana była przez Muzeum Regionalne. Obecnie jest siedzibą białogardzkich artystów[15].
* piwnice zamkowe z XVIII wieku, ul. Płowiecka 3, nr rej. 147 z 20 czerwca 1957 r.
* ratusz, z 1. poł. XIX wieku, pl. Wolności 5 (Rynek), nr rej. 43 z 25 września 1954 r.
* spichlerz szachulcowy i murowany z XVIII/XIX wieku ul. Piłsudskiego 25, obecnie magazyn, nr rej. 418 z 15 marca 1965 r.
* dom z dwiema oficynami z 1880 r. ul. Sawickiej 3, nr rej. 1228 z 31 stycznia 1992 r.
* dom z 1910 r. pl. Wolności 17, nr rej. 1227 z 21 października 1991 r.

Przypisy

1. ↑ Stan w dniu 30 VI 2009 r.. „Ludność. Stan i struktura w przekroju terytorialnym”, 2009-11. Główny Urząd Statystyczny. ISSN 1734-6118.
2. ↑ 2009 r.. „Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym”, 2009-08-20. Główny Urząd Statystyczny. ISSN 1505-5507.
3. ↑ 3,0 3,1 Portal Regionalny i Samorządowy REGIOset (pol.). regioset.pl. [dostęp 2010-09-14].
4. ↑ Kazimierz Rymut: Nazwy miast Polski. Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1987, s. 32. ISBN 83-04-02436-5.
5. ↑ Dz. U. z 1945 r. Nr 33, poz. 196
6. ↑ Mapa Polski 1:1 000 000 Wojskowy Instytut Geograficzny Sztabu Generalnego W.P., Warszawa 1945 [1]
7. ↑ Koleje Pomorza Przyodrzańskiego 1:1 000 000 Dyr. Okręg. Kolei Państw. w Szczecinie, 1946 [2]
8. ↑ Rozporządzenie Ministrów: Administracji Publicznej i Ziem Odzyskanych z dnia 7 maja 1946 r. (M.P. z 1946 r. Nr 44, poz. 85, s. 1)
9. ↑ Anonim zwany Galem: Kronika. Ss. 22, 39. (łac.)
10. ↑ G. Labuda, Kaszubi i ich dzieje, Gdańsk 1996, s. 158
11. ↑ Tomasz Szulc, Krzysztof Nicpoń. Magazyny broni jądrowej na terytorium Polski. „Poligon”. 2007. Nr. 3. Ss. str. 62-77. ISSN 1895-3344.
12. ↑ ostatnia jednostka opuściła miasto 24 czerwca 1992 roku
13. ↑ Bank Danych Regionalnych – Strona główna (pol.). GUS. [dostęp 2010-09-14].
14. ↑ Zachodniopomorski Wojewódzki Konserwator Zabytków w Szczecinie
15. ↑ Brama Wysoka. www.bialogard.info. [dostęp 2010-08-25].
16. ↑ Sąd Rejonowy w Białogardzie (pol.). Oddział Informatyczny Sądu Okręgowego w Koszalinie. [dostęp 2009-02-21].
17. ↑ Flaga Europy (pol.). UM w Białogardzie. [dostęp 2009-02-17].
18. ↑ Współpraca międzynarodowa (pol.). UM w Białogardzie. [dostęp 2009-02-13].