Biłgoraj

[Artur Rogóż]

Wśród historyków i językoznawców panuje zgoda, że słowo Biłgoraj (dawniej Biełgoraj) jest nazwą topograficzną. Oznacza ono wzniesienie nazywające się Bieły Goraj, na którym w XVI w. lokowano miasto[3].

Istnieje humorystyczna legenda mówiąca o tym, iż nazwa miasta ma inne źródło. Wg niej w XIV w. rozegrała się tu zwycięska potyczka z Tatarami. Na jej pamiątkę pozostawiono kamień z napisem: Tu bił się Goraj[4]. Podczas ulewnych deszczy zatarły się słowa tu i się, zaś pozostałe wyrażenie przyjęto za nazwę powstałego później miasta.
Czasy najwcześniejsze

Tereny obecnie zajmowane przez Biłgoraj były porośnięte gęsto lasami. Bagnisty teren czynił karczunek lasu i uprawę niezwykle ciężką. Istnieją jednak pewne przesłanki pozwalające sądzić, że obszar ten był zamieszkały na długo przed lokacją miasta. Historycznie okolice te leżały na granicy obszaru Grodów Czerwieńskich. Na terenie miasta jest zarejestrowanych obecnie kilkadziesiąt stanowisk archeologicznych wpisanych do rejestru zabytków (stan na październik 2010: 43)[5]. Przypuszcza się, że teren gdzie obecnie znajduje się tzw. "lapidarium" (stary cmentarz) mógł pełnić w przeszłości rolę strażnicy chroniącej bród na rzece Czarna Łada[potrzebne źródło].

Intensywna akcja osadnicza prowadzona przez Gorajskich w XVII wieku umożliwiła założenie wsi Gromada, Dąbrowica oraz Olendrów (obecnie Sól)[6]. Z uwagi na brak materiałów źródłowych nie da się określić dokładnych dat założenia tych miejscowości.
Biłgoraj do XIX w.

Miasto zostało założone przez Adama Gorajskiego w latach 70. XVI w. Akt lokacyjny nadający Biłgorajowi prawa miejskie został podpisany 10 września 1578 r. przez króla Stefana Batorego we Lwowie[7][8].

Miasto lokowano na zalesionym wzniesieniu Biały Goraj – na jego szczycie zlokalizowano Rynek. Na miejsce lokacji miał wpływ układ rzek, ułatwiający ewentualną obronę. Z zachodu miasto było chronione przez Polską Ładę (obecnie Biała Łada), która miała liczne rozlewiska, a od południa przez Ruską Ładę (obecnie Czarna Łada). Także nie bez znaczenia było położenie nowolokowanego miasta na szlaku prowadzącym z Jarosławia do Lublina. (jednym z czynników udanej lokacji pobliskiego Tarnogrodu, był właśnie istnienie tego szlaku handlowego). Biłgoraj został otoczony wałami, parkanem i basztami, jednakże szybko rozwijające się miasto nie mieściło się wewnątrz tych umocnień i wkrótce powstały trzy przedmieścia: tarnogrodzkie, lubelskie i zamojskie. Przebiegał tędy szlak handlowy z Lublina do Jarosławia. Zostały stworzone połączenia drogowe z Zamościem, Krzeszowem i Lublinem, na Białej Ładzie zbudowano most, a przy wyjazdach z miasta obronne bramy. Lasy Puszczy Solskiej otaczającej miasto dostarczały drewna jako budulca.

Po śmierci założyciela Biłgoraj przeszedł w ręce jego syna – Zbigniewa Gorajskiego, a następnie Rafała Gorajskiego. Po jego śmierci miasto przejął Teodor Gorajski, a po nim jego siostra Teofilia Rejowa. W 1693 r. sprzedała ona Biłgoraj wraz z okolicznymi dobrami Stanisławowi Antoniemu Szczuce. Po jego śmierci w 1710 miastem zarządzała jego żona – Konstancja Maria Anna Potocka, a ok. 1725 miasto na krótko przejął jej syn Jan Kanty Szczuka. Gdy ten zmarł w 1726, Biłgoraj przypadł jego bratu Marcinowi Leopoldowi Stefanowi Szczuce, który zmarł bezpotomnie w 1728. Potem miasto przeszło w ręce jego żony Elżbiety Potockiej, a w 1733 siostry Wiktorii. Ta zmarła w 1735 r., a miasto otrzymała jej córka Marianna wraz z mężem Eustachym Potockim. W 1779 Biłgoraj przeszedł w ręce ich syna Jana Nepomucena Eryka Potockiego, który w 1786 przekazał go bratu Stanisławowi Kostce Potockiemu. Ten, z powodu długów, przekazał miasto komisji bankowej.

Pod koniec XVI w. Biłgoraj zajmował 9. miejsce pod względem wielkości w Małopolsce.

Już w XVII w. Biłgoraj słynął jako ośrodek sitarski, włosiankarski (wytwarzanie siatek z włosia końskiego) i łubiarski (wycinanie drewnianych łubów na ramy do sit). Pierwsze dane o istnieniu cechu sitarzy pochodzą z 1710 r. Biłgorajskie sita były sprzedawane w Rosji, Niemczech, Francji, Turcji, Persji, a sitarze, którzy w XVII i XVIII w. stanowili 90% mieszkańców miasta dorabiali się nieraz ogromnych majątków.

Większość budynków znajdujących się w Biłgoraju budowana była z drewna (dzięki sąsiedztwu lasów Puszczy Solskiej), przez co miasteczko łatwo padało ofiarą wielu pożarów. Największy z nich miał miejsce w 1648 r., po podpaleniu miasta przez Kozaków. Biłgoraj też często padał ofiarą najazdów wrogich wojsk – np. w 1655 r. miasto zostało doszczętnie zniszczone przez Szwedów.
Obelisk poświęcony Ignacemu Krasickiemu

Ignacy Krasicki przejazdem był w Biłgoraju przynajmniej raz. Świadectwem tego jest jego częściowo wierszowany list do księcia Stanisława Poniatowskiego i od niego wielokrotnie odpisywany i drukowany. List przypuszczalnie datuje się na 1783 rok i znany jest pod tytułem Podróż z Warszawy do Biłgoraja (chociaż podróż odbywała się do Dubiecka). Można tam znaleźć kilka fragmentów dotyczących Biłgoraja. Mieszkańcy wdzięczni za poetyckie wspomnienie o ich mieście ufundowali w 1820 r. Ignacemu Krasickiemu obelisk.

Podczas konfederacji barskiej pod Biłgorajem trwały walki z wojskami rosyjskimi, atak na miasto zajęte przez Rosjan przeprowadził m.in. oddział marszałka Jana Karczewskiego. Po upadku powstania kościuszkowskiego Biłgoraj znalazł się w granicach Austrii. Po 1809 r. miasto na krótko weszło w skład Księstwa Warszawskiego, po czym w 1815 r. Biłgoraj został zagarnięty przez Rosję. Rozwój miasteczka został bardzo spowolniony, a jego mieszkańcy zaczęli biednieć.
Liczba mieszkańców miasta w latach 1797-1914[9]
Lata Liczba Lata Liczba
1797 2944 1880 6601
1807 3082 1890 7812
1820 2472 1900 8951
1840 4435 1910 10 912
1865 5983 1914 11 173

Ludność Biłgoraja na przełomie XVIII i XIX w. liczyła ok. 3 tysięcy mieszkańców, by wzrosnąć w 1865 r. do sześciu tysięcy. Pod tym względem Biłgoraj zajmował wówczas wśród miast guberni lubelskiej trzecie miejsce (większy był Lublin i Hrubieszów).
Tablica upamiętniająca pobyt Jana Henryka Dąbrowskiego

W 1806 właścicielem Biłgoraja został Stanisław Nowakowski. W granicach dzisiejszej dzielnicy Rożnówka wybudował okazałą rezydencję, w której znajdowały się m.in. dwór, oczko wodne po którym pływały gondole i amfiteatr (pozostałością jest tzw. "Małpi Gaj"). Wzorem dla tej rezydencji był Pałac Łazienkowski. Nowakowski, gorący patriota zapraszał tu wybitne postacie, mi.in. Jana Henryka Dąbrowskiego, księcia Józefa Poniatowskiego, Cypriana Godebskiego, wg niektórych źródeł gościł tutaj nawet Napoleon Bonaparte. Po śmierci Stanisława właścicielem Biłgoraja został syn Edward, po czym miasto przejął mąż córki Stanisława, Teodory – Walerian Płatonow. Po upadku powstania styczniowego, w 1864 r. Biłgoraj został sprzedany rządowi rosyjskiemu i zaczął pełnić funkcję miasta powiatowego.

Podczas powstania styczniowego w okolicach Biłgoraja działały liczne oddziały powstańcze. Stoczono tu wiele bitew i potyczek, np. potyczka pod Józefowem, która odbyła się 24 kwietnia 1863 r.
Biłgoraj w XX w.

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 r. Biłgoraj podjął próby podniesienia się z porozbiorowej biedy i zacofania. Budżet miasta z każdym rokiem powiększał się; powstawały nowe miejsca pracy. W 1928 r. Biłgoraj został zelektryfikowany. Zwiększała się liczba domów murowanych, jednakże większość mieszkań aż do 1939 r. była budowana z drewna.

Podczas wojny obronnej Polski 1939 Biłgoraj poniósł bardzo duże straty – był najbardziej zniszczonym miastem w województwie. 11 września 1939 r. nad ranem miasto zostało podpalone przez hitlerowskich dywersantów. Wybuchł ogromny pożar, który strawił większą część Biłgoraja, a wielka łuna nad miastem w nocy była widoczna z odległych o kilkadziesiąt km miejscowości. 8 i 14 września Biłgoraj był bombardowany – podczas tych bombardowań zginęło wielu ludzi i żołnierzy, wybuchły kolejne pożary. Polska artyleria przeciwlotnicza zestrzeliła wtedy jeden niemiecki bombowiec, a drugi uszkodziła. 9 września polska żandarmeria wojskowa aresztowała i rozstrzelała biłgorajskiego nadleśniczego – Ryszarda Müllera, który okazał się niemieckim szpiegiem. W dniach 15 i 16 września odbyła się tzw. "bitwa o Biłgoraj" – w mieście i okolicach trwały ciężkie walki prowadzone przez oddziały Armii "Kraków" i "Lublin" cofających się w kierunku Tomaszowa Lubelskiego (patrz: Bitwa pod Tomaszowem Lubelskim) – głównie 11., 73., 75., 201. pułk piechoty, Warszawską Brygadę Pancerno-Motorową, 3. pułk strzelców podhalańskich i Krakowską Brygadę Kawalerii. Na Biłgoraj kilkakrotnie nacierały oddziały niemieckie – 16 września przed południem wdarły się do Puszczy Solskiej i Piask, lecz zostały wyparte po kilkugodzinnych zażartych starciach. Dopiero 17 września, po kolejnym pożarze, Biłgoraj został zajęty przez wojska Wehrmachtu. 6 października miasto zostało zaatakowane przez Grupę Kawalerii "Kowel" – polscy ułani w szybkim tempie przejechali przez miejscowość, zniszczyli kilkanaście pojazdów mechanicznych i zabili kilkudziesięciu niemieckich żołnierzy.

Od 28 września, zgodnie z paktem Ribbentrop-Mołotow Biłgoraj znajdował się pod okupacją radziecką. Później, na skutek zmian wprowadzonych do umowy niemiecko-radzieckiej żołnierze Armii Czerwonej wycofali się z miasta i Biłgoraj znalazł się na terenie Generalnego Gubernatorstwa.

Podczas okupacji niemieckiej Biłgoraj znalazł się w zasięgu powstania zamojskiego – w okolicy działały bardzo liczne oddziały partyzanckie – głównie AK, BCh i AL. Ich nagromadzenie w okolicznych lasach było tak wielkie, iż Niemcy byli w mieście zamknięci – komunikację z innymi rejonami utrzymywali dzięki organizowaniu silnie bronionych konwojów które dojeżdżały do Biłgoraja. Samo miasto, położone wśród lasów Puszczy Solskiej stanowiło bardzo ważny punkt strategiczny. Biłgoraj był siedzibą obwodu w inspektoracie zamojskim AK. Partyzanci przeprowadzili tu wiele akcji dywersyjnych. Największy rozgłos zyskało zaatakowanie biłgorajskiego więzienia i odbicie 72 więźniów (m.in. słynnego naukowca Ludwika Ehrlicha) przez oddział pod dowództwem Tadeusza Sztumberka-Rychtera "Żegoty" 24 września 1943 r. To samo więzienie zostało zaatakowane ponownie w kilka miesięcy później przez oddział AK pod dowództwem Edwarda Błaszczaka ps. "Grom", wówczas uwolniono 42 więźniów.


Na terenie powiatu dokonano licznych pacyfikacji i mordów. W samym Biłgoraju często odbywały się "łapanki" i publiczne rozstrzeliwania ludności. Od kwietnia 1944 r. w miasteczku działał też obóz przejściowy dla partyzantów schwytanych w toku akcji "Sturmwind II". 4 lipca 1944 r. w lesie Rapy na peryferiach miasta Niemcy rozstrzelali 64 żołnierzy AK i BCh ujętych podczas największej bitwy partyzanckiej wojny – Bitwy pod Osuchami. Biłgoraj został wyzwolony spod okupacji niemieckiej po krótkotrwałych walkach przez 3 Armię Gwardii (Armia Czerwona, 1 Front Ukraiński) i radziecki oddział partyzancki pod dowództwem Grigorija Kowalowa 24 lipca 1944 r. Z wojny miasto wyszło z sięgającymi blisko 80% zniszczeniami i utratą połowy ludności.

Tuż po zakończeniu okupacji niemieckiej w Biłgoraju odbyła się defilada żołnierzy oddziałów partyzanckich. Utworzono tutaj delegaturę Rządu RP na emigracji i sformowano służbę porządkową. Z czasem delegatura została zlikwidowana, a władza znalazła się w rękach TRJN. Komunistyczna władza okrutnie postąpiła z byłymi żołnierzami AK i innymi "reakcjonistami", którzy nie chcieli się jej podporządkować. W odwecie za to oddziały wciąż funkcjonującego polskiego podziemia kilkakrotnie przeprowadziły ataki na komendę MO – w maju i czerwcu 1945; wszystkie te akcje były nieudane i spowodowały duże straty w ludziach po obu stronach.

Po wojnie Biłgoraj bardzo szybko się rozwijał. Miasto zostało dość szybko odbudowane, liczba mieszkańców stale rosła. W latach 70. miasto stało się największym ośrodkiem przemysłowym w województwie zamojskim. Istniały tu zakłady naprawy taboru kolejowego, fabryki "Mewa", "Prima" i "Bitra". Duży wkład w rozwój Biłgoraja włożył sekretarz PZPR Józef Dechnik.

W latach 1944-1975 Biłgoraj był siedzibą powiatu w województwie lubelskim. W 1975 r. czyniono starania, aby po reformie administracyjnej miasto, jako największy ośrodek przemysłowy regionu, stało się siedzibą jednego z kilkudziesięciu nowo utworzonych województw; miastem wojewódzkim został jednak oddalony o 50 km, zabytkowy Zamość.

W 1978 r., w rocznicę 400-lecia powstania miasta Biłgoraj został odznaczony Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski.
Folklor, sztuka ludowa [

Miasto Biłgoraj oraz jego okolice do XIX w. charakteryzowały się wysoko rozwiniętą kulturą i sztuką ludową. Biłgoraj, pomimo tego, że był jednym z najważniejszych ośrodków miejskich w tej części kraju, aż do okresu międzywojennego był miastem stosunkowo biednym i zacofanym (podobnie jak większość miejscowości Galicji). Położony w Puszczy Solskiej miał słabe połączenia komunikacyjne z innymi miastami. Sprzyjało to tradycjom ludowym, które z tego powodu nie były wypierane przez nowe kierunki i style.

Najbardziej charakterystyczne dla kultury okolic Biłgoraja były domy "typu biłgorajskiego" – drewniane, kryte gontem lub słomą, o konstrukcji zrębowej, budowane na "obłap" lub "w rybi ogon". Do dziś w mieście można spotkać wiele takich budynków, najlepiej znanym przykładem jest skansen "zagroda sitarska".

Charakterystyczne, tak dla Biłgoraja jak i całego Roztocza, są liczne kapliczki i krzyże przydrożne. W mieście znajduje się takich kilkanaście (patrz sekcja "Zabytki i atrakcje turystyczne"), wiele jest budowanych także współcześnie.

Do XIX w. w Biłgoraju produkowane było słynne w całym kraju zielone piwo biłgorajskie, ponoć jeden z ulubionych napojów królowej Marysieńki Sobieskiej. Niestety, w późniejszych latach zaginął przepis, według którego produkowano ten trunek. Najbardziej znanymi tradycyjnymi produktami z Biłgoraja jest "piróg biłgorajski", robiony z kaszy gryczanej, sera i ziemniaków oraz "żurawinówka biłgorajska" – mocny, tradycyjny alkohol wyrabiany ze spirytusu, cukru oraz zbieranych późną jesienią żurawin.

Do folkloru biłgorajskiego nawiązuje nagrany przez Grzegorza Ciechowskiego (jako Grzegorza z Ciechowa) utwór "Piejo kury piejo" z płyty ojDADAna (tekst: "Piejo kury piejo, Ni majo koguta. Oj, ładna to jest ładna, biłgorajsko nuta"). Teledysk do tej piosenki wyreżyserował Jan Jakub Kolski.
Strój biłgorajsko-tarnogrodzki

Do początku XX w. w okolicach Biłgoraja był noszony charakterystyczny strój biłgorajsko-tarnogrodzki. Uważany jest za jeden z najbardziej zbliżonych do dawnych strojów słowiańskich.

Na strój męski składała się koszula, spodnie, parcianka (ubiór wierzchni noszony w lecie), brązowa sukmana (ubiór reprezentacyjny) i charakterystyczny pas. Do tego dochodziła gamerka, czyli charakterystyczna, noszona do sukmany czapka. Miała kwadratowe denko, nie posiadała daszka. Denko było opasane sznurkiem, który w jego rogach tworzył pompony.

Strój kobiecy był bardzo ozdobny. Składały się na niego haftowana koszula, spódnica, sukmana (rzadko używana, również jako ubiór reprezentacyjny) lub ozdobny żupanik. Do tego dochodziły korale, które posiadała prawie każda kobieta. Były przekazywane z pokolenia na pokolenie, tradycja ta jest kultywowana do dziś.

Przypisy

1. ↑ 1,0 1,1 Portal Regionalny i Samorządowy REGIOset (pol.). regioset.pl. [dostęp 2010-09-14].
2. ↑ Baza Demograficzna – Tablice predefiniowane – Wyniki badań bieżących; Stan i struktura ludności; Ludność według płci i miast (pol.). GUS. [dostęp 2010-09-14].
3. ↑ http://www.bilgoraj.lbl.pl/hist/dzieje/nazwa.php - Dzieje Biłgoraja, Nazwa Miasta, Markiewicz, Szczygieł, Śladkowski, Lublin 1985
4. ↑ Zobacz Gorajscy, Dymitr Gorajski
5. ↑ http://www.bilgoraj.pl/bilgoraj.php?get=page,75,5, Biłgoraj - lista zabytków wpisanych do rejestru
6. ↑ Dzieje Biłgoraja, r. Przyczyny Lokacji, Markiewicz, Śladkowski, Szczygieł, Lublin 1985
7. ↑ Dzieje Biłgoraja, r. Lokacja Biłgoraja, Markiewicz, Śladkowski, Szczygieł, Lublin 1985
8. ↑ http://www.bilgoraj.lbl.pl/hist/dzieje/lokacja.php - treść publikacji
9. ↑ Informacje o ludności Biłgoraja na stronie www.bilgoraj.lbl.pl
10. ↑ "Żałosne" i "radosne" na stronie Fundacji Kresy 2000
11. ↑ Informacja o Żydach z Biłgoraja na stronach stronie izrael.badacz.org

Bibliografia

* 400 lat Biłgoraja – Jerzy Markiewicz, Ryszard Szczygieł, Walerian Bugała, Wiesław Śladkowski; Biłgoraj 1978.
* Dzieje Biłgoraja – Jerzy Markiewicz, Ryszard Szczygieł, Wiesław Śladowski; Lublin 1985.
* Powiat biłgorajski – Artur Bata, Hanna Lawera, Tomasz Brytan; Krosno 2000., ISBN 83-88065-50-5
* Powiat biłgorajski – Skarby przyrody i kultury – Biłgoraj 2003, ISBN 83-918670-1-3
* Z dziejów sanktuarium św. Marii Magdaleny w Puszczy Solskiej – Biłgoraj 2006.
* Roztocze – przewodnik – Włodzimierz Wójcikowski, Ludwik Paczyński; Warszawa 1977
* Na szlakach turystycznych powiatu biłgorajskiego – przewodnik – Anna Lawera, Artur Bata; Krosno, ISBN 83-7450-000-X
* Dzieje Parafii Trójcy Świętej Wniebowzięcia NMP w Biłgoraju – Mirosław Kita; Biłgoraj 2006, ISBN 83-924001-0-0
* Osobliwości przyrody w krajobrazach Powiatu Biłgorajskiego – Bydgoszcz 2006, ISBN 83-922566-7-0
* Pejzaże powiatu biłgorajskiego – uroki rzek – Bydgoszcz 2004, ISBN 83-88474-64-2
* Spotkania z przyrodą na szlakach turystycznych Ziemi Biłgorajskiej – przewodnik – Marian Kurzyna, Andrzej Czacharowski; Biłgoraj 2006, ISBN 83-922784-5-3
* Przewodnik krajoznawczy po Biłgoraju – Marian Kurzyna, Biłgoraj 2004
* Zarys dziejów powiatu biłgorajskiego w latach 1867-1939 – Dorota Skakuj, Biłgoraj 2005
* Strój biłgorajsko-tarnogrodzki – Barbara Kazanowska-Jarecka, Wrocław 1958
* Zagłada Biłgoraja. Księga pamięci - praca zbiorowa, red. M. Garbowska, A. Trzciński, Warszawa 2009