Bolesławiec

[Artur Rogóż]

Epoka paleolitu (ok. 3 000 000 – ok. 8300 lat p.n.e.)

Najstarsze ślady pobytu człowieka w rejonie Bolesławca pochodzą z młodszej fazy późnego paleolitu, tj ok. 10 000 lat p.n.e. W 1974 na wysokim tarasie Bobru w Bobrowicach koło Szprotawy odnalezione zostały narzędzia krzemienne z tego okresu (liściak typu Lyngby wraz z dwoma fragmentami odłupków). W tym samym czasie w Golnicach koło Bolesławca również na terasie dopływu Bobru odkryte zostały podobne wyroby (asymetryczny tylczak z retuszowaną bazą oraz dwa duże łuskowe fragmenty odłupków). Usytuowanie znalezisk ma ścisły związek z górskim charakterem Bobru. Dolina tej rzeki, szeroka od 500 do 3500 m, w okresie wiosennym i w czasie ciągłych opadów deszczu znajdowała się pod wodą. Poziom wód gruntowych sprawiał, iż opadała ona powoli. W związku z tym dolina przez długi czas była trudno dostępna. Dla własnego bezpieczeństwa człowiek późnego paleolitu przebywał więc na tym obszarze na terenach zabezpieczających go przed żywiołem wodnym.
Epoka mezolitu (ok. 8300 p.n.e. – ok. 4500 lat p.n.e.)

W dorzeczu Bobru odkryto aż 45 stanowisk datowanych na epokę mezolitu, od Bolesławca do Krosna Odrzańskiego. Wszystkie one, podobnie jak i w paleolicie, usytuowane są przy krawędziach dolin, na terasach lub wydmach, przede wszystkim po stronie południowej lub południowo-zachodniej. Odkryte znaleziska to obozowiska wielkości od 2-3 arów do 1 ha (w tym wypadku byłoby to kilka małych funkcjonalnych w tamtym czasie stanowisk), na których terenie odnaleziono nieliczne wyroby krzemienne. Zamieszkująca w tym czasie dorzecze Bobru ludność przybyła tutaj u schyłku paleolitu z kręgu tzw. kultury Federmesser i ahrensburskiej. Po ociepleniu się klimatu pozostała tu część ludności uczestniczyła w powstaniu społeczności mezolitycznej, określanej mianem grupy protokomornickiej. Po dalszym ociepleniu opuściła ona jednak rejon Bobru, a na te obszary przybyła u schyłku okresu borealnego ludność postmaglemoska, zapewne z kultury chojnicko-pieńkowskiej. Zajmowała się głównie eksploatacją środowiska leśno-wodnego (łowiectwo, rybołówstwo). Kres osadnictwa mezolitycznego nastąpił w końcu II okresu neolitu.
Epoka neolitu (ok. 4500 p.n.e. – 1800 lat p.n.e.)

Rejon Bolesławca penetrowany był także w epoce neolitu, zwłaszcza przez plemiona kultury ceramiki sznurowej. Potwierdzeniem tego jest stanowisko tej kultury odkryte w Bolesławicach (kamienny toporek). Największe skupiska osadnicze wystąpiły w Pradolinie Głogowsko-Baryckiej, Nizinie Śląskiej i Kotlinie Raciborskiej, w miejscach występowania najżyźniejszych gleb i nieco już przetrzebionych lasów. Ze względu na znaczną ruchliwość plemion tej kultury sądzi się, że w ich sposobie gospodarowania dominował chów oraz pewne formy pasterstwa. Ale także rejony pokryte puszczami oraz łęgami (np. ok. Bolesławca), ze względu na warunki łowieckie, miały też pewne znaczenie dla tej ludności. W interesującym nas rejonie są to jednak, wyjątkowe przypadki. Z czasem ludność tej kultury zastała zasymilowana przez napływającą z zewnątrz społeczność posługującą się lepszymi wyrobami z brązu.
Epoka brązu (1 800 p.n.e. – 700 lat p.n.e.)

Najważniejszą kulturą archeologiczną epoki brązu była kultura łużycka, poprzedzona kulturą przedłużycką, która niezatracając charakteru mogiłowego, wytworzyła cały szereg cech lokalnych. Umiejscawiana między Kaczawą a górnym Bobrem i Szprotawą. Prawdopodobnie w tym czasie miała miejsce stabilizacja osadnicza ludności tej kultury na Śląsku, Saksonii, Łużycach i w Wielkopolsce. Z tego okresu tzw. fazy klasycznej kultury przedłużyckiej odnaleziono w Bobrowicach, koło Szprotawy uchatą szpilę o ozdobionej główce. W niedalekiej od Bolesławca Osiecznicy znaleziono z kolei brązową siekierkę z brzegami. Mimo, iż ślady pobytu ludności kultury łużyckiej odnaleziono na brzegach niemal całego biegu Bobru, to jednak teren ten nie należy do dużych obszarów osadniczych (z wyjątkiem okolic Żagania i Nowogrodu Bobrzańskiego). Kilkanaście stanowisk odkrytych w pobliżu Bolesławca wskazuje wszelako na dość intensywną penetrację tej części ziem nadbobrzańskich przez społeczności kultury Łużyckiej. Stanowiska te (cmentarzyska) usytuowane są m.in. w Bolesławcu, Bolesławicach, Buczku Małym, Kruszynie-Godnowie, Rakowicach-Otoku.
Epoka żelaza (okres lateński i rzymski 400-500 lat n.e.)

Po krótkim okresie halsztackim (700-400 lat p.n.e.) w którym upadła kultura łużycka nastąpił okres lateński (w okolicach Wrocławia datowany na czas między IV w p.n.e. a schyłkiem II w n.e.). Rejon Bolesławca znajdował się poza oddziaływaniem "celtyckich" grup kulturowych. Pomimo tego w Bolesławcu znaleziono brązową zapinkę z wolną piętką i tarczką. Reprezentuje ona rzadki okaz zapinki Munssingenskiej z cięciwą obwiniętą wokół kabłąka. Druga z fibul, żelazna z wolno piętką i niedużą zdobioną kulką przynależy do późnej wersji zapinki duchcowskiej (nazwa od skarbu w Duchcowie). Obie są formami wczesnolateńskimi. Przypuszcza się że te znaleziska wskazują na istnienie dodatkowego szlaku kontaktu Celtów z Północą. W rejonie Szprotawy i Starej Koperni koło Żagania odkryto żelazne zapinki kowalewicke w grobach kultury pomorskiej. Pod koniec II w n.e. miejsce Celtów zajęła ludność kultury luboszyckiej (połowa II w – IV-V w n.e). Badania nad osadnictwem w tym rejonie w okresie przedrzymskim i wpływów rzymskich z wyjątkiem luźnych znalezisk oraz ceramiki dowodzącej istnienia osady, jak dotychczas, nie potwierdziły istnienia tutaj zawartego osadnictwa. Znajdowało się ono bowiem na pograniczu kultury luboszyckiej i legnickiego rejonu kultury przeworskiej. Wspomniane znaleziska z okresu wpływów rzymskich (Iw p.n.e. -VI w n.e) nie należą do imponujących. W latach 1932 – 1933 w Bolesławicach odkryto dwie monety rzymskie (jedna z brązu), które znajdowały się w prywatnym posiadaniu, a obecnie uważane są za zaginione. Znacznie wcześniej (1820 rok) w Bolesławcu odkryto denar rzymski wraz z ostrzem włóczni a następnie w 1941 r. denar Gardiana III z lat 238-244. Monety te dowodzić mogą istnienia szlaku handlowego w tym rejonie już w I połowie I tysiąclecia. Uwagę zwraca natomiast odkrycie w Bolesławcu osady (ceramika) kultury luboszyckiej. Nieco dalej na północ od miasta, w Parkoszowie, odnaleziono cmentarzysko tej kultury z pięcioma grobami wyposażonymi w ceramikę i ułamkami ciałopalenia oraz stopione szkło i ułamek grzebienia. Sądzi się że osadnictwo w tym okresie zajmowało niewielki obszar wzdłuż Bobru.
Osadnictwo wczesnośredniowieczne (VI-X wiek)

W VI/VII wieku Śląsk oraz Łużyce nie były jeszcze zasiedlone przez Słowian. Przybyli oni na Śląsk w VII w., jednak w rejonie Bolesławca nie odnaleziono śladów ich pobytu w tym czasie, podobnie jak pozostałości tzw. kultury Sukow-Szeligii, obejmującym swoim zasięgiem m.in. Pomorze Zachodnie, Meklemburgię, Brandenburgię, Łużyce, Mazowsze płockie, Wielkopolskę, Śląsk, oraz prawdopodobnie przejściowo Małopolskę południową. Występowała ona w północnych rejonach Dolnego Śląska koło Ślęży. Podobnie niejasno przedstawia się sytuacja osadnicza w rejonie Bolesławca w VIII w. Zdaniem niektórych badaczy obszar ten wchodził do strefy Tornow-Klenica, która obejmowała część Łużyc, Ziemię Lubuską, część Wielkopolski i północne terytoria Dolnego Śląska. Podobnie jak poprzednio nie odkryto jeszcze stanowisk potwierdzających przynależność Bolesławca do tej strefy. Pierwsze znaleziska potwierdzające istnienie osadnictwa w Bolesławcu na przełomie VIII i IX w są ze względu na ich formę niezwykle cenne. Odnaleziono bowiem zakończenie pasa tzw. typu blatnickiego, pochodzący ze strefy Blatnica-Mikulżice datowanej na lata 790-830. Wyróżnia się ona wyrobami powstałymi po upadku kaganatu awarskiego, nawiązującymi do wyrobów zachodnich. Zakończenia pasa odnalezione w Bolesławcu posiada cechy karolińskie. Odnaleziona zaś ostroga jest naśladownictwem wyrobów wczesnokarolińskich. Bolesławiec znajduje się więc na granicy wpływów wczesnokarolińskich, obejmujących swoim zasięgiem Słowian Połabskich, a potem pas na wschód od Odry i Nysy Łużyckiej aż do Bolesławca, a następnie aż do rejonu Ślęży i w kierunku południowo-zachodnim obejmując Czechy. Niezwykle ważnym znaleziskiem jest misa żelazna tkz. typu śląskiego. Uważa się je za ostatnio coraz częściej za pierwotną formę pieniądza poza kruszcowego, którą na Morawach i w Małopolsce wyparła doskonalsza jego forma – grzywna siekiero podobna. Bolesławiecka miska jest najdalej na zachód wysuniętym znaleziskiem dosyć zwartej strefy występowania takich produktów na Śląsku. Po wejściu Śląska w obieg wpływów państwa wielkomorawskiego w rejon Bolesławca nie dotarły oddziaływania Wielkich Moraw, które są widoczne na terenach sąsiednich Trzebowian czy Dziadoszan. Podobnie nie dotarły tutaj oddziaływania Czeskie widoczne u pierwszego plemienia.
X-XIII wiek

Sytuacja dotycząca osadnictwa na śląsku w X-XI w staje się nieco jaśniejsza, po sięgnięciu do źródeł pisanych. W ich świetle na zachód od Trzebowian i Dziadoszan, w dorzeczu środkowego Bobru rozsiadło się plemię Bobrzan. Ich obecność tutaj poświadcza jedynie tak zwany dokument praski z 1086 roku, wprawdzie podejrzany, ale dane w nim zawarte są przyjmowane powszechnie jako odpowiadające sytuacji z 973 roku. Stwierdza się w nim, iż północne granicy biskupstwa praskiego wyznaczają plemiona Trebouane (Trzebowianie) Pobrane (Bobrzanie), Dedosize (Dziadoszanie), które graniczą przez las z Milczanami. Z nich faktycznie graniczyć mogli z Miliczanami tylko Bobrzanie. Nazwa tego plemienia wyraźnie wskazuje, że ich siedzib należy szukać nad Bobrem. Badania archeologiczne potwierdziły istnienie większego skupiska osadniczego między Szprotawą a Nowogrodem Bobrzańskim, zajmowało ono obszar 350-400 km². W tym rejonie większość badaczy sytuuje właśnie siedziby Bobrzan. Zatem Ilua (Iława) wspomniana w kronice Thietmara byłaby stołecznym grodem Bobrzan i wokół niego koncentrowałoby się osadnictwo tego plemienia. Byliby więc Bobrzanie jakąś małą jednostką terytorialną, jakie spotykamy m.in. na Łużycach i u Serbów połabskich. Ich plemię mogło się wydzielić podczas rozwoju terytorialnego Dziadoszan, przez których zostali ponownie wchłonięci. w rozumieniu politycznym Bobrzanie nie byli więc plemieniem, ale częścią rozleglejszej jednostki. Obszar okolic Bolesławca pokrywa rozległa, dobrze poświadczona źródłowo, puszcza. Badania archeologiczne pozwoliły stwierdzić, że osadnictwo w tym rejonie w okresie wczesnośredniowiecznym było słabo rozwinięte. W zasadzie poświadczone zostało funkcjonowanie grodu jedynie w Otoku, mniej prawdopodobne wydaje się istnienie grodziska w Łagowie nad Kwisą. W niektórych pracach dopuszcza się istnienie grodu w Bolesławicach. Do kogo więc mogłyby one należeć? Od Trzebowian oddzielała je poprzecinana rzekami puszcza. Trudno więc przypuszczać aby przynależały do tego plemienia. Wydaje się, że mogło to być jedynie z najdalej na południe wysuniętych grodów Bobrzańskich (Dziadoszańskich), w którym łączność z głównym ośrodkiem osadnictwa zapewniały Bóbr i Kwisa. Gród na lewym brzegu na terenie Bolesławic datowany na okres przed połową X wieku, zlokalizowany został przez archeologów niemieckich w okresie przedwojennym w ramach badań powierzchniowych. Podczas nowych badań prowadzonych w 1960 roku nie udało się zlokalizować grodziska. Stąd wysunięto przypuszczenie, iż w tym czasie zostało ono całkowicie zniszczone. Nowsze prace nie zajmują się już tym grodem, uznając go i chyba słusznie, za byt nieistniejący, wytwór przedwojennej historiografii niemieckiej. Słabo poświadczone w tym rejonie osadnictwo w okresie wczesnośredniowiecznym spowodowane było początkowo istnieniem tak zwanej granicy strefowej biegnącej pasmem puszcz między Nysą Łużycką a Bobrem. Wraz z rozwojem z jednej strony osadnictwa śląskiego, a z drugiej łużycko-milczańskiego w związku z rozgraniczaniem posiadłości dominialnych granica strefowa przechodzić zaczęła w granicę linearną na Kwisie i Bobrze, ukształtowaną ostatecznie na przełomie XII i XIII wieku. Granicą zachodnią Śląska stała się wtedy Kwisa.
Kalendarium


* przed kilkunastoma wiekami (wg kronik już około 800 n.e.) miejscem kultowym Słowian zamieszkujących dzisiejsze okolice Bolesławca była pogańska świątynia znajdująca się na terenie dzisiejszej miejscowości Ołobok.
* XIII w. – osada strzegąca przeprawy przez Bóbr
* ok. 1251 – uzyskanie praw miejskich na prawie magdeburskim
* XVII i XVIII w. – ośrodek produkcji krzemionki i garncarski – Bolesławiec jest znany do dziś z ceramiki bolesławieckiej.
* 1813 – tu umiera Michaił Kutuzow, rosyjski feldmarszałek
* XIX w. – powstały huty szkła
* doprowadzenie 2-torowej linii kolejowej z Miłkowic w październiku 1845
* 1945
o styczeń Zbliżanie się Armii Czerwonej spowodowało ucieczkę i ewakuację ludności niemieckiej z terenów Pomorza i Śląska ( w tym także z Bolesławaca)[4] zarządzonej przez władze niemieckie bez przygotowania[5]. Z tego powodu wielu ludzi zginęło - bądź to w wyniku działań frontowych, bądź wskutek wysokich mrozów[6].
o 12 lutego 1945 zajęcie miasta przez Armię Czerwoną
o 1945 Bolesławiec zostaje włączony do Polski
o 22 lipca roku 1945 zmarł pierwszy polski burmistrz Bolesławca Śląskiego Bolesław Kubik. Śmierć Kubika była skutkiem ran odniesionych dzień wcześniej, w wyniku wybuchu miny, podczas prac polowych w folwarku, we wsi Tillendorf (dziś Bolesławice)[7].
* 1945-1947
o Nieliczna ludność niemiecka, która nie uciekła w styczniu 1945 roku[4] przed nadciągającąArmią Czerwoną została wysiedlona z miasta na mocy układu między USA , Wielkiej Brytanii i ZSRR zawartego w czasie konferencji jałtańskiej.
o Do miasta przybywają repatrianci z Kresów Wschodnich z czyli z obszarów, które po konferencji jałtańskiej znalazły się poza nową wschodnią granicą Polski. Polaków tych wysiedlano przymusowo na podstawie narzuconych przez rząd ZSRR umów, które podpisał marionetkowy i podporządkowany Stalinowi Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego (PKWN.)[6]. Do Bolesławca przybywają także reemigranci z Jugosławii i Francji
* 1945-1975 Bolesławiec miastem powiatowym województwa wrocławskiego
* 1975-1998 Bolesławiec w granicach województwa jeleniogórskiego

Zabytki i atrakcje turystyczne

Miasto posiada bardzo dobrze zachowaną średniowieczną siatkę ulic okalającą barokowy ratusz. Wzdłuż pierzei rynkowych i ulic staromiejskich ciągnie się zabudowa kamieniczna. Miasto okalał ciąg murów obronnych poprzecinanych trzema bramami miejskimi. Pierwsza u wylotu ulicy Sierpnia 80 nazywała się "Brama Górna", druga na początku ulicy Kutuzowa nazwano ją "Mikołajską". Trzecia brama stała u wylotu ulicy Bolesława Prusa i nazwano ją "Bramą Dolną". Wybrane zabytki zespołu staromiejskiego:

* Ratusz Miejski – obecny kształt budowli uzyskany został po wielu przebudowach w 1776 r. Wcześniej, w 1522 r., Wendel Roskopf odbudował go ze zniszczeń. Obecnie ratusz spełnia funkcję urzędu miasta. Najpiękniejszą częścią jest Pałac Ślubów. Budowla posiada wieżę.
* Kamienice wokół Rynku Starego Miasta – wyróżniające się :
o Rynek nr 29, kawiarnia „Pod Złotym Aniołem” – Renesansową elewację zdobi rokokowa płaskorzeźba przedstawiająca anioła, z wykutą datą 1776.
o Rynek nr 28 – obecnie księgarnia „Agora” – Barokowa kamienica, w której urodził się znany badacz i podróżnik K. F. Appun.
o Kamienica przy ul. Mickiewicza 1 – u zbiegu z ulicą Sierpnia 80. – Elewacja jest wykonana z płytek ceramicznych w stylu secesyjnym, posiada wiele roślinnych ornamentów.
* Zabytkowe mury obronne – średniowieczne mury obronne zachowane w licznych fragmentach. Rozebrano je w okresie wojen napoleońskich. Wzdłuż nich ciągnie się pas Plant i trasa spacerowa. Zachowała się jedna baszta w której urzęduje Bolesławieckie Towarzystwo Fotograficzne.
* Sanktuarium Maryjne – kościół Wniebowzięcia NMP i św. Mikołaja z XV w. – Wnętrze barokowe wykonane przez Giulio Simonetiego. Szczególną uwagę zwracają: chrzcielnica i ambona z II połowy XVIII wieku. W środku znajduje się obraz "Chrystusa cierpiącego na krzyżu" z 1736 namalowany przez J. W. Neunhertza. Wokoło kościoła znajdują się barokowe rzeźby wykonane przez konstruktora ołtarza głównego Jerzego Leonarda Webera. Na początku XX wieku dobudowano hełm do najwyższej wieży kościoła.
* Skwer przy ulicy Kubika – Znajduje się tu staw, oraz budynek wzniesiony w 1862 r. jako restauracja "Odeon". W XIX w. odbywały się tutaj koncerty i przedstawienia teatralne. Po drugiej stronie gmachu stoi głaz narzutowy ustawiony tu w poł. XIX w. na pamiątkę wybudowania sieci wodociągowej i kanalizacji w mieście.
* Wylot ulicy Bolesława Prusaznajduje się najstarsza sala gimnastyczna w Bolesławcu, niegdyś należała do gimnazjum żeńskiego.
* Klasztor Dominikanów z końca XVII w.
* Gmach arsenału miejskiego - Teatr Stary w Bolesławcu– Wybudowany w 1822 roku.
* Budynek filii Muzeum Ceramiki w Bolesławcu w którym zmarł Michaił Kutuzow.
* Kościół poewangelicki – Na miejscu kościoła, stał zamek książęcy, a w XVIII wieku, po rozebraniu budowli powstał kościół i dom Pastora.
* Budynek gimnazjum z XIX w. – wybudowany w stylu neogotyckim początkowo spełniał rolę gimnazjum, obecnie w budynku mieści się Sąd Rejonowy.
* Planty miejskie
* Pływalnia miejska z pocz. XX w. wkomponowana w jedną z baszt należących do pasa murów miejskich.
* Zabytkowy pomnik Kutuzowa w formie obelisku – wzniesiony w XIX w. Początkowo stał na rynku lecz w 1893 roku przeniesiono go w obecne miejsce.
* Cmentarz żołnierzy rosyjskich z 1812 i 1945 roku
* Muzeum ceramiki – budynek z 1908 roku wybudowany w sąsiedztwie jednej z baszt należących do murów obronnych.
* Wiadukt kolejowy – wybudowany nad rzeką Bóbr w latach 1844-1846.
* rzeźba "Jezus przyjaciel dzieci" z karraryjskiego marmuru, autorstwa P. Breuera stojąca obecnie na placu Zamkowym.
* Kościół Matki Bożej Różańcowej – jest najstarszą świątynią i budowlą w mieście. Prezbiterium zbudowano w XIII w., budowę dokończono w XIV-XVI.