Brańsk

[Artur Rogóż]

Nazwa miasta pochodzi od rzeki Bronki. W pobliżu miasta znajdują się stanowiska kultury amfor kulistych. W X/XI w. istniał w Brańsku gród obronny w miejscu zwanym dzisiaj Zamczyskiem.
Wiek XIII

Na uroczysku „Kumat” we wschodniej części miasta 23 czerwca w 1264 r. wojska polskie księcia Bolesława Wstydliwego stoczyły zwycięską bitwę z Jaćwingami pod dowództwem Komata.
Wiek XIV

W 1366 r. król Kazimierz Wielki przekazał te ziemie Litwie. Przez pewien czas należał on do posiadłości księcia mazowieckiego Janusza I Starszego.
Wiek XV

Od 1413 miasto wchodziło w skład województwa trockiego. W roku 1430 wzmiankowane jako Bransko. W latach ok. 1440–1444 należało przejściowo do księcia mazowieckiego Bolesława IV. Wtedy też prawdopodobnie miała miejsce lokacja na prawie chełmińskim i powstanie parafii rzymskokatolickiej (pierwsza wzmianka w roku 1446). Jako pierwsze miasto na Podlasiu, 18 stycznia 1493 roku, Brańsk został lokowany na prawie magdeburskim przez wielkiego księcia litewskiego Aleksandra Jagiellończyka.
Wiek XVI

Na XVI w. przypada szczyt rozwoju miasta. Mieszczanie handlowali zwłaszcza drewnem, w mniejszym stopniu zbożem. Od 1532 roku w mieście odbywały się sejmiki szlacheckie. W roku 1530 powstała szkoła parafialna. Działał tu także szpital i kościół przyszpitalny św. Ducha. W latach 1533–1556 starostwo brańskie było zarządzane przez faktorów królowej Bony, a następnie prawa do niego przeszły na króla Zygmunta Augusta. W roku 1569 na prośbę mieszczan król Zygmunt August włączył miasto do Korony.
Wiek XVII

W roku 1628 sąd ziemski skazał na śmierć 26 banitów trudniących się rozbojami. Stąd powstało przekleństwo: "A bodaj cię kat brański oprawił". W latach 1653–1670 starostą brańskim był Bogusław Radziwiłł. Na ten czas datują się wielkie zniszczenia miasta przez wojska polskie, szwedzkie, siedmiogrodzkie, tatarskie i moskiewskie.
Wiek XVIII

W roku 1761, na tutejszym sejmiku został wybrany na posła na sejm walny ostatni król Polski Stanisław Poniatowski.
Pod zaborami

Brańsk najpierw znajdował się pod zaborem pruskim, a następnie, po traktacie w Tylży w 1807 r. – pod zaborem rosyjskim. W Brańsku powstała w XIX wieku duża społeczność żydowska (od 7% w 1807 r. w do 58% w 1897 r.), która w 1820 r. uniezależniła się i utworzyła własny kahał. W styczniu 1826 r. doszło tutaj do jedynego w Polsce większego wystąpienia dekabrystów, kiedy to żołnierze miejscowego batalionu saperów Samodzielnego Korpusu Litewskiego odmówili złożenia przysięgi na wierność rosyjskiemu carowi. Do kolejnych wystąpień zbrojnych dochodziło w czasie powstania listopadowego – przez Brańsk przemaszerował w drugiej połowie maja 1831 roku w drodze na Litwę 700-osobowy korpus pułkownika Dezyderego Chłapowskiego. W 1839 roku odebrano kościół unitom i przekształcono go w prawosławną cerkiew. W trakcie powstania styczniowego miały miejsce wystąpienia zbrojne. Do dużych zniszczeń miasta doszło w czasie I wojny światowej.
II Rzeczpospolita

W roku 1919 roku miasto powróciło w granice państwa polskiego. W dniach 30 i 31 lipca 1920 r. w odbyła się tu bitwa w czasie wojny polsko-bolszewickiej.
II wojna światowa

10 września 1939 r. do Brańska wkroczył oddziały niemieckie gen. mjr. Schaala. Na mocy paktu Ribbentrop-Mołotow 24 września 1939 r. do Brańska wkroczyła Armia Czerwona. W czasie wojny miasto zostało zniszczone zniszczone w 35%. Po ataku Niemiec na Związek Radziecki w 1941 roku wiele osób z terenu miasta (głównie Żydzi, którzy na początku zostali umieszczeni w getcie)) zostało zgładzonych w obozie w Treblince. Brańsk został zajęty przez Armię Czerwoną 1 sierpnia 1944 r.
Po 1945 r.

Po zakończeniu wojny miasto zaczęło powoli się rozwijać: rozpoczęto odbudowę zniszczonych obiektów, w tym kościoła, a także stworzono gminę Brańsk. 15 marca 1947 roku Brańsk został opanowany przez partyzantów 6 Brygady Wileńskiej AK kpt. Władysława Łukasiuka "Młota", którzy rozbroili posterunek Milicji Obywatelskiej i rozstrzelali zastępcę komendanta do spraw politycznych, członka Komunistycznej Partii Zachodniej Białorusi i Polskiej Partii Robotniczej, a zarazem współpracownika UB.

W 1977 r. Brańsk zdobył główną nagrodę w ogólnopolskim konkursie „Mistrz Gospodarności”. Obecnie ośrodek handlowo-usługowy regionu rolniczego.
Zabytki

* układ przestrzenny, 1493–XVIII w. (nr rej.:457 z 17.12.1979)
* kościół parafialny pod wezwaniem Wniebowzięcia NMP, 1859–1862 (nr rej.:680 z 9.12.1987)
* dzwonnica z 1863 roku (nr rej.:681 z 9.12.1987)
* drewniana, filialna cerkiew prawosławna pod wezwaniem św. Symeona Słupnika
* kapliczka z figurą św. Piotra, ul. Binduga/Kilińskiego, poł. XIX wieku (nr rej.:535 z 29.12.1983)
* cmentarz rzymskokatolicki, 1852 r. (nr rej.:A-75 z 27.10.1993)
* cmentarz prawosławny, 1803 r. (nr rej.:A-79 z 17.12.1979)
* cmentarz żydowski (nr rej.:A-76 z 20.10.1993)
* drewniany dom, ul. Piłsudskiego 3, 1900 r. (nr rej.:675 z 22.12.1987)
* zagroda, ul. Piłsudskiego 15, XVIII–XIX w. (nr.rej.:391 z 14.02.1977):
o drewniany dom mieszkalny,
o stodoła,
o obora [3];
* grodzisko z XI wieku
* drewniane koszary carskie z lat 1875–1890

Zabytki w okolicy:

* Domanowo – kościół pw. św. Doroty z XVII wieku z dzwonnicą z tego samego okresu; pomnik na mogile żołnierzy Podlaskiej Brygady Kawalerii poległych we wrześniu 1939 r.,
* Kalnica – park dworski z połowy XVIII wieku,
* Klichy – kościół pw. Matki Bożej Wspomożenia Wiernych.