Referat o dokumencie Władysława Hermana o dwóch złotych...

[Artur Rogóż]

Dokument, którego kopia widnieje na tablicy nr I pochodzącej z „Album Paleographicum” S. Krzyżanowskiego został wydany najprawdopodobniej między rokiem 1099 a 4 czerwca 1102 r. Jest to najstarszy polski dokument zachowany w oryginale. Za pośrednictwem tego manuskryptu książę Polski – Władysław zwraca niesłusznie zabrane kościołowi bamberskiemu dwa, okrągłe, złote krzyże. Czyni to poprzez biskupów Eberharda i Henryka. Kupił je na terenie swojej ziemi i zastrzega, by prebendę, którą otrzyma w zamian obsługiwali wikariusze oraz by bracia w chórze modlili się za zbawienie duszy jego oraz jego żony Judyty i wszystkich krewnych.
Pierwszym polskim historykiem, który zajmował się tym aktem był W. Kętrzyński. Pracował nad nim jednak tylko w oparciu o regest dokumentu. Pełny tekst ogłosił dopiero T. Wojciechowski, z odpisu nadesłanego przez archiwum monachijskie. Fotografię oryginału i odlew pieczęci uzyskał Piekosiński. Autentyczność dokumentu nie była podawana w wątpliwość, natomiast kwestię sporną stanowiło jego datowanie i tożsamość poszczególnych osób w nim występujących. Według Haucka wymieniony w dokumencie Rutbert – siódmy biskup bamberski sprawował godność biskupią w latach 1075, aż do śmierci 11 czerwca 1102 r. Jest więc współczesny wystawcy dokumentu – Władysławowi Hermanowi. Biskupów Eberharda i Henryka uznał Kętrzyński za biskupów niemieckich. Eberhard miałby być biskupem z Eichstätt prawdopodobnie urzędującym w latach 1099-1112, a Henryk biskupem z Freisingen sprawującym godność w latach 1098-1137. Według Haucka w przypadku Henryka chodzi o biskupa z Paderborn urzędującego w latach 1084-1127. Niniejsze dane pozwalają ograniczyć cezury czasowe pochodzenia dokumentu do lat 1099-1102.
Judyta byłaby drugą żoną Władysława Hermana. W związku z tym, że Judyta nie została nazwana królową i nie znajdujemy wzmianki o synach księcia, Wojciechowski wywnioskował, że akt ten wystawiono jeszcze przed narodzinami Bolesława Krzywoustego, a obaj biskupi będący jednocześnie kanonikami bamberskimi fratres są nieznanymi biskupami polskimi. Wysunął ponadto hipotezę, jakoby złote krzyże zwane pektorałami mógł pozostawić w Polsce sam biskup Rutpert, będąc być może posłem w związku z koronacją Wratysława na króla polskiego w roku 1084 bądź 1085, co według autora przybliża datę wystawienia dokumentu. 1085 r. przyjął również Krzyżanowski, a M. Gumowski poparł ten tok rozumowania dowodem w postaci denarka (krzyżówki) z napisami EPERHARDV EPC i S­C PETRVS. Do tej pory krzyżówkę tę przypisywano Eberhardowi – biskupowi naumburskiemu urzędującemu w latach 1045-1079. Gumowski natomiast odnosi ją do biskupa, o którym mowa w omawianym dokumencie, którego to ze względu na wezwanie św. Piotra uznaje się za biskupa kruszwickiego z lat 1081-1085.
Zwolennikiem teorii Kętrzyńskiego był Ottenthal, datując akt na lata 1100-1102. Według niego Henryk jest biskupem z Paderborn. Ta ostatnia teza wydaje się być bardziej prawdopodobna z kilku przyczyn. Po pierwsze ścisłe powiązania polskiego dworu książęcego z katedrą bamberską są bardziej uzasadnione za czasów Judyty salijskiej niż Judyty czeskiej. Po drugie dwaj kanonicy z Bamberga na katedrach biskupich są bardziej prawdopodobni w niemieckich okolicznych diecezjach aniżeli w Polsce. Po trzecie brak wzmianki o synach Władysława można usprawiedliwić stosunkami, jakie panowały w rodzinie książęcej, szczególnie między pasierbami i macochą, która bez wątpienia miała wpływ na hojność Władysława wobec niemieckich instytucji kościelnych. Po czwarte dowód Gumowskiego również podparty jest słabymi filarami, ponieważ jest mało prawdopodobne, by wówczas istniało biskupstwo kruszwickie oraz przywilej biskupów polskich w wieku XI na bicie monet. Po piąte określenia królowa w stosunku do Judyty mogło używać całe salijskie otoczenie, ale nie Władysław w oficjalnym piśmie.
Krzyże nie musiały być zabrane w Polsce, jak sugeruje Wojciechowski, mimo, że w Polsce zostały zakupione. Biskupstwo bamberskie poniosło spore straty w wyniku wojen Henryka IV. Rabusie mogli chronić się z łupami w Polsce. Piekosiński zakłada, że dokument został sporządzony przez odbiorcę – być może biskupa Rutberta Gumpo, prawdopodobnie późniejszego dziekana kościoła św. Jakuba w Bambergu. Przypuszczenie to jest poparte niemiecką pisownią nazwiska Rǒtperti, Heinrici i charakterystyczny dla Bambergu tego okresu, rzadki sposób zawieszania pieczęci mniej więcej na środku drugiej strony aktu. Trzej biskupi wymienieni z imienia w dokumencie stali po stronie cesarza. Naukowcy nie uznają niniejszego dokumentu za pismo dyplomatyczne. Według Wojciechowskiego stanowi on potwierdzenie fundacji prebendy, a według Kętrzyńskiego jest to list. Uznanie tego pisma za dokument spowodowane jest obecnością promulgacji na początku, brak adresu i formuł typowych dla listów oraz charakter wieczystości. Ponieważ nie odnotowujemy obecności eschatokołu, zalicza się on w poczet dokumentów o słabo rozwiniętych formułach.

BIBLIOGRAFIA:

1. Z. Kozłowska – Budkowa, Repertorium dokumentów polskich doby piastowskiej, Kraków 1937, s. 17-19.