Rozbicie dzielnicowe w Polsce i zjednoczenie państwa polskie

[Warka]

Rozbicie dzielnicowe w Polsce i zjednoczenie państwa polskiego przez Władysława Łokietka
1. Ustawa sukcesyjna Bolesława Krzywoustego

Ustanowiona została zapewne na kilka lat przed jego śmiercią. Jej zaprzysiężenie odbyło się na wiecu. Jej ważność potwierdzało zatwierdzenie papieskie. W Ustawie sukcesyjnej brakowało zapisu o udziale w niej Kazimierza Sprawiedliwego, co oznacza, że mógł się urodzić już po śmierci Bolesława. Dzielnice były dziedziczne i miały stanowić podstawę utrzymania synów. Pierwsza i najistotniejsza była dzielnica senioralna, którą miał dzierżyć najstarszy syn. Według zasady miała ona być nienaruszalna. Domeną seniora miała być polityka zagraniczna, inwestytura (nadawanie ziemi biskupom), ponadto senior miał mianować także kasztelanów i posiadał zwierzchność sądową nad braćmi. Podział na dzielnice był następujący: ziemia krakowska, sieradzko-łęczycka, Wielkopolska, z Kaliszem i Gnieznem, Pomorze Gdańskie oraz zwierzchność nad Pomorzem Zachodnim należała do seniora, którym na początku została Władysław Wygnaniec (otrzymał także jako swoją dzielnicę Śląsk). Mieszko Stary otrzymał Zachodnią Wielkopolskę, Bolesław Kędzierzawy Mazowsze i Kujawy, Henryk Sandomierski ziemię sandomierską. Według badaczy swoją ziemie dostała także wdowa po Bolesławie jako zabezpieczenie jej i małoletniego syna Henryka oraz w efekcie przyszłego syna Kazimierza.

2) Wojna domowa i wygnanie seniora.

Bardzo szybko rozgorzał konflikt między seniorem Władysławem (synem Zbysławy), a jego macochą Salomeą i jej synami. Poza tym dużo dołożyli możni, którzy chcieli rozpadu państwa. W 1141 roku odbył się wiec (bez Władysława) na którym decydowano co ma się stać z Judytą – córką Bolesława (klasztor, czy małżeństwo). Rozgorzała wojna Władysław sprzymierzony z Rusinami przeciwko reszcie braci. Drugi konflikt rozgorzał, gdy w 1144 roku zmarłą Salomea. Braci pokłócili się o jej wdowią oprawę, czyli ziemię która zarządzała. Władysław próbował rozwiązać ten konflikt przy pomocy Rusinów (w zamian oddał im ziemię wizką, która była własnością Bolesława Kędzierzawego). Jednym z urzędników Władysława, który opowiedział się przeciw swojemu panu, a za pokrzywdzonym Bolesławem był Piotr Włostowic (wielmoży śląski palatyn Władysława). Został za to skazany na oślepienie i obcięcie języka. Tu zaczęła się klęska Władysława. Arcybiskup Jakub ze Żnina pod Poznaniem obłożył Władysława Klątwą. W 1146 roku Władysław uciekł z kraju razem z żoną Agnieszką (córką Leopolda III margrabiego Austrii). Znalazł schronienie w Niemczech i opiekę cesarza. Rządy zwierzchnie objął drugi w kolejności Bolesław Kędzierzawy. Dzielnica senioralna obejmowała: ziemię krakowska, sieradzko-łęczycką, Wielkopolskę, z Kaliszem i Gnieznem, Pomorze Gdańskie oraz Śląska zagarnięty Władysławowi i Mazowsze. W 1146 roku w obronie Władysława na ziemie polskie urządził wyprawę Konrad III cesarza Niemiec, jednak wojskom niemieckim nie udało się nawet przekroczyć Odry. Udało się za to związać Piastównę (Judytę córkę Bolesława Krzywoustego) z synem margrabiego Albrechta Niedźwiedzia. Bracia zaczynają nawet organizować samorzutne wypady w 1147 Mieszko uderza na Słowiańszczyznę, a rok później Bolesław atakuje Prusy. Tymczasem papież zmienia zdanie i mimo wcześniejszego potwierdzenia klątwa rzucona na Władysława zostaje cofnięta przez legata papieskiego Gwidona (przy okazji Gwidon zażądał także powrotu Władysława). W 1157 roku kolejny cesarz Fryderyk Barbarossa urządził wyprawę a Polskę. Doszło do zawarcia pokoju pod Poznaniem. Piastowie złożyli przysięgę wierności cesarzowi, zobowiązali się płacić daninę pieniężną oraz pomóc w wyprawie włoskiej Fryderyka. Rozsądzenie zaś sporu pozostawili sądowi w Magdeburgu. Jednak rozwiązania nie doczekał sam Władysław, bowiem zmarł w 1159 roku , jego synowie wrócili do kraju w 1163 roku (Bolesław Wysoki i Mieszko Plątonogi) i od Bolesława obaj do podziału otrzymali Śląsk, który podzielili. Pokój między braćmi nie trwał długo w 1166 roku został wygnany przez koalicję książąt: Mieszka, Jarosława (syna Bolesława Wysokiego) oraz Bolesława Kędzierzawego. Bolesław wrócił i pogodził się z rodziną w 1173 roku. Wydzielił dzielnice synom (Jarosławowi ziemie opolską, a Konradowi księstwo głogowskie). W tym czasie kolejni Piastowicze zaczęli dorastać do wieku dorosłego (w 1148 roku Henryk – otrzymał dzielnicę sandomierską, a w 1150 Kazimierz, który po śmierci Henryka dostał księstwo Wiślickie). W 1173 roku umarł Bolesław Kędzierzawy, po jego śmierci część możnych widziała na tronie Kazimierza, nie zaś kolejnego według kolejności Mieszka Starego. Mieszko Stary opanował tron seniora, jednak w 1177 roku w Krakowie wybuchł bunt możnych, którzy woleli na tronie Kazimierza. Ostatecznie Mieszko został wygnany, jednak senioralne władztwo Kazimierza, zostało poważnie okrojone, bowiem teraz ograniczało się tylko do ziemi krakowskie i sieradzko-łęczyckiej. W 1180 roku odbył się zjazd biskupów i arcybiskupów w Łęczycy, gdzie ustalono zniesieni tak zwanego ius spolii (prawa księcia do ruchomości po zmarłym biskupie), ograniczono prawa księcia w dobrach kościelnych oraz uznano pryncypat Kazimierza. Wiele zmieniło się także w polityce zagranicznej. Przede wszystkim nastąpiło ograniczenie horyzontów i zasięgu działania polskich dyplomatów. Mieszko Stary wraca do kierunku ekspansji na Pomorze Zachodnie i popiera Bolesława I przeciw Duńczykom. W zamian za to w 1181 roku wraca do Gniezna z poparciem Pomorzan. W 1184 roku Mieszko staje się lennikiem cesarskim (po interwencji cesarza w Polsce). Kazimierza Sprawiedliwy również podporządkował się cesarstwu. Większego znaczeni nabierają stosunki z Rusią (Mieszko, Kazimierz i Bolesław mają żony Rusinki), a polscy książęta mają nawet zakusy na opanowanie Rusi Halicko Włodzimierskiej (konkurencja Węgrów). Sytuacja w Krakowie rozwija się jakby na odwrót do spraw wcześniejszych, możni tym razem buntują się przeciw Kazimierzowi, chcą powrotu Mieszka (nie podobają im się stosunki z cesarstwem, a zwłaszcza uległość Kazimierza). Jednak seniorowi udało się opanować sytuację. Tymczasem na Mazowsze coraz spadają najazdy Jaćwiegów, staje się to nowym problemem Kazimierza, gdy Leszek Bolesławowic umiera w 1186 roku i Mazowsze przejmuje

Kazimierz. Sam Kazimierz umiera w 1194 roku. Panowie krakowscy domagają się regencji Leszka Białego i Konrada (Helena wdowa po Kazimierzu córka księcia kijowskiego Rościsława, wojewoda krakowski Mikołaj i biskup krakowski Pełka). Udało się odsunąć niebezpieczeństwo powrotu Mieszka, gdy wraz z posiłkami ruskimi Mikołaj pokonał Mieszka pod Mozgawą. W tym samym dniu ma jeszcze miejsce druga bitwa pod Mozgawą, gdzie Mikołaj pokonuje wojska spóźnionego Mieszka Plątonowgiego i Gaworka palatyna dworu księcia w Sandomierzu. Gaworek ponosi klęskę. W 1198 roku Helena wdowa porozumiewa się z Mieszkiem (za plecami Mikołaja i Pełki). Według umowy tron krakowski po Mieszku ma dziedziczyć Leszek Biały. Mieszko zostaje po raz trzeci wygnany w 1201 roku. Wraca po raz czwarty jednak umiera w 1202 roku w Kaliszu. Tak kończy się wczesne rozbicie dzielnicowe wraz ze śmiercią ostatniego z synów Bolesława Krzywoustego. Warto się jeszcze dokładniej przyjrzeć kulturze tego okresu. Okres rozbicia dzielnicowego spowodował wielkie zmiany. Otóż znacznie rozszerzył się krąg odbiorców kultury chrześcijańskiej (w XIII w. było 30 szkół katedralnych), powstała sieć parafii, a przy tym także szkół parafialnych (pierwsza taka szkoła powstała w Krakowie w latach 20 XIII w.) według zalecenia legata papieskiego z 1248 roku oraz uchwały synodalnej z 1288 księża musza znać język polski (uderzało to przede wszystkim w kler niemiecki). Zmiany następują także w klasztorach dawne, czyli na przykład cystersi lub kameduli coraz bardziej się izolują od społeczeństwa. Przodującymi konwentami stają się dominikanie i franciszkanie. W 1222 roku powstaje pierwszy konwent dominikański w Krakowie (potem Wrocław i Sandomierz). W 1228 roku powstaje dominikańska prowincja zakonna (z niej wychodzą święty Jacek i Błogosławiony Czesław) w 1236 roku w Krakowie pojawili się franciszkanie.

Przede wszystkim powiększył się krąg mecenatu artystycznego. Poza księciem nad sztuką opiekę przejęli duchowni, świeccy – głównie możni, klasztory oraz miasta. Pojawili się prywatni fundatorzy kościołów: Piotr Włostowic (klasztor ołbiński, konwent kanoników regularnych na górze Ślęży), Mikołaj Pałuk (cystersi w Łęknie), Jaksa z Miechowa (Bożogrobcy w Miechowie). Na dworach książęcych pojawiły się odrębne kancelarie i pisarze. W XIII w powstała także siec szkół parafialnych (kształcenie według programu trivium- gramatyka, dialektyka, retoryka). W czasie rozbicia dzielnicowego powstaje pierwsza polska pieśń „Bogurodzica” oraz „Kazania Świętokrzyskie”, których tłumaczenie na język polski pochodzi z XIII w. okres rozbicia dzielnicowego przynosi także rozkwit annalistyki. Kroniki powstają w kapitułach poszczególnych dzielnic i w klasztorach. Najważniejszym przykładem jest Kronika Mistrza Wincentego Kadłubka (od czasów legendarnych do 1202 roku), w której idealnym władcą jest Kazimierz Sprawiedliwy. Drugą z ważnych kronik, jest „kronika wielkopolska” Baszka Godysława poszerzona przez Janka z Czarnkowa (był na dworze Przemysła II). Kronika obejmuj okres od czasów najdawniejszych do 1272 roku. Z innych przykładów można jeszcze podać Kronikę polsko-śląską i Księgę Henrykowską. Zauważalny rozwój przezywa także hagiografia. Wincenty z Kielc pisze „Żywot św. Stanisława”, powstają także żywoty św. Jadwigi Śląskiej, Wojciecha, błogosławionej Kingi i Jacka. Jeśli chodzi o architekturę to najlepiej widać ją w kościołach. Kościoły spełniają funkcje obronne, są miejscami zjazdów książąt i biskupich synodów. Widać wpływy różnych kręgów kulturowych ówczesnej Europy. W bazylice w Opatowie – wpływy alzackie, klasztor w Strzelnie wpływy środkowoeuropejskie, Czerwińsk – francusko mozańskie. Zaczyna się nieśmiało na terenach Polski pojawiać gotyk. Wprowadzany głównie przez cystersów małopolskich w Sulejowie, Jędrzejowei, koprzywnicy i Wąchocku. Charakteryzują się trójnawowymi bazylikami z prostokątnym prezbiterium (styl romański) wzbogacone o gotyckie sklepienia krzyżowo-żebrowe. Cystersi śląscy również wprowadzają swój ryt architektoniczny. Klasztory w Trzebnicy, Henrykowie, Rudach pojawiają się budowle z cegieł charakterystyczne dla gotyku. Poza tym pojawiają się także kościoły halowe z równymi nawami. Rzeźba nadal pozostaje bardziej zbliżona do stylu romańskiego. Jej przykładami są portale w Tumie pod Łęczycą, Czerwińsku, tympanony w Ołbinie i Strzelnie oraz fryzy arkadowe (Prandocin, Zagość, Lubiń). Charakterystycznym i bardzo znanym przykładem sztuki tego okresu są drzwi gnieźnieńskie wykonane w latach 1173-1177 przez Piotra (z pochodzenia Włoch lub Francuz).

2. Pełne rozbicie dzielnicowe 1202 – 1300

Tron krakowski po śmierci Mieszka Starego miał być według umowy z Heleną odstąpiony Leszkowi Białemu. Tego samego zdania byli możni krakowscy, którzy chcieli być dysponentami tronu. Wysłali poselstwo do Leszka do Sandomierza pod warunkiem, że ten pozbędzie się Goworka. Tron otrzymał Władysław Laskonogi syn Mieszka, jednak zgodnie chyba z rodzinna tradycją został wygnany z Krakowa w 1202 lub 1206 roku. Leszek został ponownie zaproszony na tron krakowski jednak tym razem już bez prośby o usunięcie Goworka, który notabene został kasztelanem krakowskim. Głównym kierunkiem polityki zagranicznej Leszka białego była Ruś, na która w 1199 roku urządził wyprawę (chodziło o opanowanie Rusi Halickiej). Nowy władca Rusi Roman Mścisławicz zostaje osadzony na tronie w 1205 roku wkracza do Sandomierszczyzny i w bitwie pod Zawichostem zostaje pokonany i umiera. Do Rusi zaczyna zgłaszać pretensje król węgierski Andrzej II opiekun synów Romana. W tym celu Leszek i Konrad (synowie Kazimierza Sprawiedliwego) w 1206 roku urządzają wyprawę na Węgry. Dochodzi do ugody z Andrzejem II księstwo Włodzimierskie zostaje w strefie wpływów Leszka, a księstwo Halickie w strefie węgierskiej. Tymczasem zaczynają się toczyć wojny domowe w Wielkopolsce. Konflikt zaczyna się od dwóch ludzi władysława Laskonogiego oraz biskupa Henryka Kietlicza. Na początku spór dotyczy sposobu obsadzania biskupa (przez mianowanie księcia, czy wybór kapituły kanonickiej). Ostatecznie do walki włącza się jeszcze jeden książę Władysław Odonic bratek Laskonogiego, który domaga się także swojej dzielnicy. Ostatecznie Henryk Brodaty najpierw usiłuje ułożyć się z Odonicem, a gdy ten zdradza i zostaje wygnany na Węgry udaje się ułożyć Henrykowi z Laskonogim (układ w Sądówku) Brodaty otrzymuje Kalisz, a Laskonogi Ziemię Lubuską. Rozrywana wewnętrznymi sporami Wielkopolska jest jakby oddalona od tego co zaczyna się dziać w sąsiednich Prusach. Przynajmniej od początku XIII wieku książęta usiłują schrystianizować Prusów. Urządzane są nawet wyprawy krzyżowe na ich ziemie, jednak nie daje to rezultatu w końcu władca Mazowsza Konrad za namową Jadwigi Śląskiej sprowadza na swoje ziemie Krzyżaków, którzy mają opanować i schrystianizować Prusy. W 1226 roku w Rimini Fryderyk II wydał przywilej w którym państwo krzyżackie otrzymuje status państwa Rzeszy, co pociąga za sobą taki skute iż przestaje być zależne od Konrada, a staje się suwerennym państwem w obrębie Rzeszy Niemieckiej. Tymczasem Krzyżakom udaje się wchłonąć jeszcze dwa Zakony (Braci Dobrzyńskich i Kawalerów Mieczowych), co wydatnie zwiększa ich siły. Po śmierci Leszka Białego znów rozgorzała walka o tron krakowski. Głóni rywale to Władysław Laskonogi oraz Henryk Brodaty. Okazjonalnie walkę podejmują także Odonic. Ostatecznie zwycięstwo odnosi Henryk Brodaty (Laskonogi umiera, a Konrad Mazowiecki, który także zgłaszał pretensje do tronu krakowskiego zadowala się częścią ziemi sieradzko- łęczyckiej. Rozpoczyna się historia powstania monarchii Henryków Śląskich. Henryk Brodaty twórca potęg śląskich książąt poza swoją dzielnica na początku walki o tron opiekował się także dzielnicą sandomierską i opolsko – raciborską. W 1233 roku miał miejsce bunt rycerstwa wielkopolskiego przeciwko Odonicowi. Henryk usiłował interweniować, jednak nie był skuteczny. Udało się za to osiągnąć inna korzyść syn Henryka Brodatego, Henryk Pobożny został mianowany namiestnikiem Wielkopolski aż po Wartę. Tymczasem Henryk Brodaty usiłuje wynegocjować z Fryderykiem II cesarzem niemieckim koronę dla swego syna. W 1238 roku Henryk Brodaty umiera. Jego syn nie był skory do oddania, tego co jego ojciec miał w swej opiece, czy ziemi sandomierskiej. W 1239 roku wygnał Odonica z dzielnicy gnieźnieńskiej. Podjął także starania o koronę jednak wybrał na swego opiekuna papieża. Całe dobrze zapowiadające się panowanie przerwał najazd tatarski. Najpierw Temudżynowi udało się pobić Rusinów pod Kałką potem podbić całą Ruś. Wreszcie Wnuk Temudżyna urządził wyprawę na Europę środkową i w 1241 roku część jego sił uderzyła na Węgry, część na Polskę. Hneryk Pobożny broniąc swojego władztwa poległ w bitwie pod Legnicą. Jego państwo prawie natychmiast się rozpadło Kraków przejął Konrad Sandomierz Bolesław Wstydliwy Wielkopolską podzieli się synowie Odonica Kalisz otrzymała księżna Wiola wdowa po Kazimierzu Opolskim1424 roku Śląsk przypadł w udziale Bolesławowi Rogatce. Władzę w Krakowie w 1243 roku przejął Bolesław Wstydliwy (Konrad poniósł klęskę w bitwie pod Suchodołem). Rządy Bolesława przypadły na bardzo ciekawy okres w dziejach całej Europy Środkowej, toczyło się bowiem wtedy ostry spór o spadek po możnym rodzie Babenbergów między Węgrami a Czechami. Co ciekawe książęta śląscy stanęli po stronie Czech, zaś Bolesław Wstydliwy, Bolesław Pobożny, Leszek Czarny po stronie Węgrów. W tym czasie miał tez miejsce inny proces, bardzo charakterystyczny dla tej dzielnicy. Mianowicie chodzi o rozpad Śląska na małe księstewka. W 1248 roku Bolesław Rogatka dzieli się władzą z Henrykiem III, jednak [pretensje do tych ziem ma także Konrad, który zaczyna rządzić z Bolesławem, a w wyniku działań Przemysła I otrzymuje księstwo głogowskie. W 1266 roku umiera Henryk III, do współrządców z Władysławem przygotowany jest Henryk IV Probus (umiera w 1290 roku) w 1278 roku umiera Bolesław Rogatka jego księstwo rozpada się na legnickie i jaworskie. Dalsze rozdrobienie Śląska pogłębiają zastawy, czyli pod zastaw oddane ziemie: Henryk III gród Szydłów Margrabiemu Brandenburskiemu, Bolesław Rogatka Lubusz arcybiskupowi magdeburskiemu i marchii brandenburskiej. Również Wielkopolska przechodzi ciężkie chwile dzielona między synów Odonica. Część otrzymuje Przemysł I (zachód z Poznaniem), a Bolesław Pobożny wschód z Kaliszem i Gnieznem. W 1257 roku umiera Przemysł. Bolesław Pobożny zostaje księciem całej Wielkopolski. W 1279 roku umiera Bolesław Pobożny Przemysł II zostaje panem całej Wielkopolski. Wielkopolska graniczy także z bardzo agresywną Marchią Brandenburską (1265 i 66 opanowują Santok, a w 1270 roku opanowali Drezdenko. Przez krótki okres czasu rozdrobnieniu uległo także Mazowsze do 1313 roku dzieli się na płockie (związane z Bolesławem II i czerskie z Konradem. Powstaje także problem dzielnicy kujawskiej z której wywodzi się przyszły król Polski Władysław Łokietek. Problem polega na tym, ze na małe księstwa przypada bardzo dużo dziedziców. Właśnie to jest jedną z przyczyn inicjatyw zjednoczeniowych, jakie pojawiają się pod koniec XIII wieku. Inne przyczyny to: gospodarka towarowo – pieniężna (rozwój rynków lokalnych powoduje, że cła i różne opłaty osłabiają kupców)., rozwój życia miejskiego (głównie kupieckiego i rzemieślniczego, któremu zależy na silnym państwie.), rycerstwo otrzymało już wystarczająco dużo uprawnień i jest już zadowolone z pozycji jaką utrzymuje (do tego występuje problem władzy centralnej chroniącej rycerzy przed kościołem i możnymi). Także możni dążyli do zjednoczenia, otrzymali już wystarczająco dużo przywilejów, a coraz większe rozdrobnienie nie sprzyjało im także gospodarczo. Jeszcze jednym czynnikiem zjednoczeniowym był kościół. Po pierwsze zależało na utrzymaniu jedności prowincji kościelnej. Podział na diecezje nie zgadzał się z granicami państw, co powodowało, że dobra biskupie były w różnych księstwach, co powodowało niemałe zamieszanie oraz straty głównie gospodarcze. Kościół, a w zasadzie dobra kościelne ucierpiały w czasie najazdów książąt na siebie (1238 najazd Świętopełka na Kujawy, 1271 najazd Bolesława Wstydliwego na Śląsk). Poza tym można powiedzieć że w rodzinie Piastów mimo wszystko panowała wewnętrzna solidarność, to znaczy prawo pierwokupu i dziedziczenia ziemi pozostawało w rodzinie. Już pod koniec XIII wieku książęta podjęli próby stworzeni jednorodnego państwa. Służyć temu miało porozumienie jakie zawarli Leszek Czarny, Henryk IV Probus, Przemysł II i Henryk głogowski. W 1288 roku zmarł Leszek Czarny (bezpotomnie) Tron krakowski został oddany Henrykowi Probusowi. W tym czasie na arenie pojawił się książę kujawski Władysław Łokietek, który rozpoczął walkę o Kraków, a po pokonaniu go przez Henryk IV zdobył Sandomierz. Mimo usilnych zabiegów nie udało się utrzymać jedności Śląska, a zwłaszcza jego rdzenia księstwa wrocławskiego, które po śmierci Henryka Grubego podzieliło się na władztwa: legnickie, brzeskie i wrocławskie. Tymczasem gdy bracia kłócili się miedzy sobą na arenę walk wkroczył nowy czynnik: Przemyślidzi. Wacław II król Czech zaczął ubiega się o swoje prawa do Krakowa, które miała mu zapisać Gryfina, wdowa po Leszku Czarnym. Poza tym rozpoczął proces, który w ostateczności wobec słabości Śląska i jego książąt zakończył się pełnym uzależnieniem Piastów Śląskich od korony Czeskiej. W 1289 roku Wacławowi udało się zhołdować księstwo bytomskie, a w 1291 cieszyńskie i opolskie, zaś w 1292 raciborskie. Po hołdzie, jaki złożył Rudolfowi Habsburgowi Probus (1280), Wacław otrzymał spuściznę Probusa jako lenno. Stronnictwo czeskie w Małopolsce dokonało elekcji Wacława (głównym orędownikiem takiej elekcji był biskup Paweł z Przemankowa) Przemysł II zrzekł się Krakowa, zaś biskup bomberski Arnold w 1291 roku zajął Kraków. Wacław wydał tez tak zwany przywilej lutomski (1291), który gwarantował zdobycze kościoła i rycerstwa. W tym samym czasie na północy dojrzewało pierwsze w miarę zjednoczone państwo, które przy odrobinie szczęścia mogło stać się zaczynem nowego państwa. Przemysł w 1293 roku uznał zrzeczenie się praw do Krakowa za niebyłe, zaś w czerwcu 1295 roku w Gnieźnie z rąk arcybiskupa Jakuba Świnki otrzymuje koronę królewską. W swoim władaniu ma Wielkopolskę i Pomorze (na mocy umowy z 1282 roku z Mszczujem księciem pomorskim). Niestety w lutym 1296 roku w wyniku zamachu (organizatorami są prawdopodobnie Brandenburgowie) Przemysł II ginie. Spadkobiercami Przemysła są Władysław Łokietek i Henryk Głogowski. Ten pierwszy w wyniku umowy otrzymuje Pomorze i Wielkopolskę, zaś Henryk otrzymuje treny przygraniczne ze swoim księstwem. W 1297 roku ostatecznie Łokietek zrezygnował z południ Polski (Krakowa i Sandomierza). W 1300 roku Wacław II został oficjalnie koronowany na króla Polski przez arcybiskupa Jakuba Świnkę. Poza zasięgiem Wacława pozostały Kujawy i Ziemia Dobrzyńska oraz Śląsk właściwy.



O nowy kształt państwa. (1300-1332)

Nastąpiło bardzo silne załamanie zwartości geograficznej i etnicznej Polski. Przyczyną były siły odśrodkowe, jak i ekspansywny żywioł niemiecki. Wacław II mimo iż bliski zjednoczenia dzielił ziemie polskie na przykład przyrzekając Pomorze Gdańskie Brandenburgii. Granica etniczna znacznie się wycofała, a rdzeniem państwa stały się ziemie w dorzeczu Wisły i Warty (jeśli chodzi o Śląsk to w granicach etnicznych została tylko ziemia wschowska, dolna Wisła, aż po Toruń zajęli Krzyżacy do 1343 roku w posiadaniu Ziemi Dobrzyńskiej oraz Kujaw, lenno płockie zagarnęli Luksemburgowie.) wiele zmieniło się także w osadnictwie wiejskim. Europa Zachodnia przeżywa w tym czasie poważny kryzys związany z przeludnieniem oraz dżumą. Tymczasem Europa Środkowa i Wschodnia przeżywają boom gospodarczy (zwłaszcza, że dżuma omija słabo zaludnione tereny na przykład Polski). Następują zmiany w osadnictwie związane przede wszystkim z planową działalnością państwa (ludność pochodzi z samej Polski oraz z Europy Zachodniej). Część wsi zostaje relokowana część lokowana na „surowym korzeniu”. Udaje się także ustalić jednolity podział na grunty (tak zwane łany) oraz zagospodarować nieużytki (Podhale i Beskidy, Puszcza Sandomierska, Niepołomicka i Radomska, Podlasie). Wiele miast w Wielkopolsce było relokowanych, a umowy dzierżawy zostały doprecyzowane. Równie dynamicznie jak wieś rozwijało się miasto. Rozwijało się rzemieślnictwo i gospodarka towarowo-pieniężna (odbiorca był głównie rynek lokalny). Akcja zakładania miast odbywała się w sposób świadomy. Na Śląsku nowo lokowanych miast było 20, w Małopolsce 30-50, w Wielkopolsce 40-60, na Mazowszu 4-36, a Pomorze Gdańskie 8-10. Największe miasto Kraków liczyło 14 tysięcy ludzi (Poznań 4 tysiące, Bochnia, Sandomierz, Kalisz i Gniezno 2000-2500). Mieszczanie zaczynają walczyć o samorząd, jednak jeszcze niezbyt wyraziście. Następuje także rozwój górnictwa (XIII wiek sól w Bochni i Wieliczce założone przez Bolesława Wstydliwego, a zwłaszcza jego żonę błogosławioną Kingę). Innym surowcem był ołów wydobywany w Bytomiu, Olkusz i Chrzanowie (w Sławkowie znajdowały się kopalnie biskupie). Następuje wszechstronny rozwój handlu zagranicznego, głównie w dwóch kierunkach. Pierwszy z nich północ-południe to przewożenie ołowiu i soli oraz miedzi, żelaza z Czech i Węgier na północ, a na południe tranzytem odbywa się sprzedaż sukna. Drugi kierunek wschód –zachód powstaje dopiero w tym okresie (1241 z Włodzimierza przez Kraków-Sandomierz-Wrocław-Praga do Bawarii). Po 1340 roku zmienił się cel szlak skręcił na południe nad morze Czarne na Krym i Mołdawię.



Rządu Wacława II w Polsce oparły się głównie na sile militarnej i na starostach, jednak zaczyna się topnienie stronnictwa czeskiego (głównie z powodu grabieży i rządów twardej ręki, konfliktu z księciem kujawskim, dobrzyńskim i Bolkiem płockim). Wacław II zajął się walką o tron węgierski dla swojego syna Wacława III . w 1301 roku nastąpiło zakończenie panowania Arpadów. Wacław rozpoczyna walkę. W 1304/05 roku wraca Łokietek, wybucha powstanie na Kujawach i w Wielkopolsce. W 1305 roku umiera Wacław II, a jego syn umiera rok później w Ołomuńcu.



Zjednoczenie państwa polskiego przez Łokietka.

Władysław wraca dzięki pomocy węgierskich wojsk. Pierwszym punktem oparcia jest ziemia sandomierska. Po śmierci Wacława II pod władze Łokietka przechodzi ziemia sieradzka i łęczycka, Kraków i Pomorze Gdańskie (władane przez kasztelana Bogusza, Kazimierza ks. Kujaw oraz Przemysła brata Kazimierza. Jednak szybko wybucha bunt przeciwko Władysławowi (między innymi z Henrykiem Głogowskim o Wielkopolskę oraz z biskupem Muskatą). Władysław musiał zdobywać zamki w Lipowcu i Bieczu. Muskata ponownie się zbuntował, jednak za okrucieństwa gwałty i rozboje został ekskomunikowany przez Jakuba Świnkę. Dzięki czemu Łokietkowi udaje się aresztować Muskatę (zostaje ekskomunikowany przez legata papieskiego Gentlisa) w latach 1311/12 ma miejsce jeszcze jeden bunt mianowicie wójta Alberta. Związany był z opozycja w Małopolsce popierającą Jana Luksemburskiego starającego się o przejęcie praw do polskiej korony. Z pomocą buntownikom spieszył także Bolko Opolski, jednak jego najazd został odparty. W wyniku zakończenia buntu Łokietek zdecydował się wzmocnić radę miejską kosztem wójtów. Duże znaczenie dla przyszłej historii Polski miała sprawa Pomorza Gdańskiego, do którego pretensje zgłaszała Brandenburgia (która coraz głębiej penetrowała ziemie polskie. Zajęła Santok i Drezdenko oraz tereny nad Notecią i Drawą. Wacław obiecał Pomorze Brandenburgii. Najpierw na Gdańsk najechali Brandenburczycy, gdy obrona polska zaczęła słabnąć do Łokietka zgłosili się Krzyżacy z oferta pomocy. Ten nie mając innego wyjścia zgodził się, ale tylko na pomoc, jednak Krzyżacy zdradzili układ i w 1308 roku zajęli Pomorze Gdańskie i włączyli do swojego terytorium. Te wydarzenia nie są w stanie zatrzymać odnowienia Królestwa Polskiego. W 1318 roku ma miejsce zjazd w Sulejowie (wystosowano list do papieża w Awinionie (Jan XXII nie lubi Jana Luksemburczyka, więc można było liczyć na jego poparcie. 20 stycznia 1320 roku ma miejsce koronacja władysława Łokietka na króla Polski. (w spalonej częściowo katedrze na Wawelu). Łokietek postanowił odwołać się do kościoła (papieży w Awionionie) i złożył skargę. W wyniku procesu w 1321 roku sędziowie (abp gnieźnieński Jarosław, biskup poznański Domrat i opat klasztoru mogileńskiego) wydali wyrok korzystny dla Polski, czyli zwrot Pomorza. W 1326 roku Krzyżacy najechali na Kujawy, rzecz zakończyła się rozejmem. W 1329 roku Polska znalazła się w kleszczach sojuszu krzyżacko-luksemburskiego. Realizacja założeń tego sojuszu była wyprawa Jana Luksemburskiego na Litwę i Krzyżaków na ziemie dobrzyńską. Rok 1331 spowodował wznowienie działań wojennych, a w 1332 roku Krzyżacy mimo zwycięstwa Polaków pod Płowcami zajęli Kujawy. Wiele zmieniło się w czasie panowania Łokietka w polityce zagranicznej. Najważniejszym celem było odciągnięcie uwagi Przemyślidów, a potem Luksemburgów od Węgier. Służyło temu małżeństwo Karola Roberta króla węgierskiego z dynastii andegaweńskiej, z córką Łokietka Elżbietą. Drugim kierunkiem była Litwa, obu krajom zagrażali Krzyżacy, więc syn Łokietka Kazimierz pojął za żonę córkę Giedymina z Aldoną. W 1329 roku zawarto pokój z Brandenburgią w Lansbrgu. W 1327 roku miała miejsce wyprawa Jana Luksemburskiego na Kraków (interweniował Karol Robert). Jan uznał władzę zwierzchnią nad Niemodlinem, Raciborzem, Cieszynem, Bytomiem, Opolem, Wrocławiem (po śmierci Henryka VI). w 1329 roku Luksemburgowie zhołdowali ks. Płockiego, ścinawskiego, legnicko-brzeskiego i żagańskiego. W 1336 księstwo ziembicke zostaje zajęte przez Karola Luksemburskiego. W 1333 roku umarł Władysław Łokietek jego syn automatycznie został wybrany królem i rozpoczęło się panowanie jedynego króla polskiego z przydomkiem Wielki.

Warto się jeszcze przyjrzeć kulturze Polski XIV wieku. Podstawą budownictwa jak zresztą we wszystkich budowlach gotyckich była cegła. Zdecydowanie więcej powstaje budownictwa „cywilnego” (głównie dzięki interwencji króla). Budowle gotyckie w Polsce: Katedra wawelska, Kościół Najświętszej Marii Panny w Krakowie, katedry w Poznaniu, Gnieźnie i Włocławku, kolegiaty w Wiślicy i Sandomierzu, kościół św. Jakuba w Toruniu, Kościół Najświętszej Marii Panny w Gdańsku, katedra we Wrocławiu, bazyliki we Wrocławiu, katedra św. Jana w Warszawie. Zamki z tego okresu powstały między innymi w Będzinie, Kruszwicy, Bolesławcu. Najsłynniejsze rzeźby: ks. Salomea w kolegiacie głogowskiej, poza tym triumfy święci rzeźba nagrobna i drewniana (Madonny w Szaflarach i Czchowie, krucyfiksy min w Krakowie (krucyfiks królowej Jadwigi), statua Kazimierza Wielkiego w kolegiacie wiślickiej. Jeśli chodzi o malarstwo, zaczyna się rozwijać polichromia (św. Jan w Gnieźnie, bożogrobcy w Miechowie), witraże we Włocławku i u dominikanów w Krakowie. Zaczyna się rozwijać także złotnictwo, przykładem mogą być insygnia grobowe oraz kielich dla kolegiaty kaliskiej.. znacznie wzrasta rola pisma (powstaje na przykład Zwierciadło saskie dla Sądu Najwyższego Prawa Niemieckiego). Język polski wchodzi do użycia powstaje kronika Janka z Czarnkowa (do 1384 roku) kroniki książąt polskich do 1382 roku Kronika krakowska (1202-1377), w rocznikach porusza się także sprawy lokalne (Rocznik Traski (Kraków kościół franciszkanów), Rocznik miechowski, Rocznik Świętokrzyski, Rocznik Małopolski). Wśród dzieł hagiograficznych powstają żywoty św. Salomei, Jacka Jadwigi Śląskiej, bł. Kingi, cuda św. Wojciecha, Kazania świętokrzyskie i Psałterz floriański oraz Psałterz puławski.