Podziały dzielnicowe na Śląsku w XIII w. Linia wrocławska.

[Artur Rogóż]

HENRYK I BRODATY (ur. Między 1165/1170, zm. 1238)
Już za życia swego ojca Bolesława Wysokiego zaczął uczestniczyć w życiu politycznym Śląska. Ponieważ od lat 80’ XII w. nie miał już żyjących braci w stanie świeckim, stał się jedynym następcą tronu. Henryk ożenił się z Jadwigą, córką Bertolda VI, hrabiego Andechs i bliskiego sojusznika Hohenstaufów. Henryk objął władzę na Śląsku w 1201 r. w wieku trzydziestu kilku lat. Już w 1202 r. utracił Henryk księstwo opolskie – opanowane przez jego stryja Mieszka Plątonogiego. W obronie Henryka wystąpił wówczas Kościół. W zawarciu pokoju pośredniczył m.in. arcybiskup gnieźnieński Henryk Kietlicz. Henryk musiał jednak zrzec się pretensji do ziem zajętych przez Mieszka. Piastowie podzielili się w ówczesnej Polsce na dwa obozy: juniorów – Leszka Białego i Konrada Mazowieckiego oraz starszych: Władysława Laskonogiego i Mieszka Raciborskiego. Pierwszym posunięciem politycznym Henryka była transakcja z Władysławem Laskonogim polegająca na zamianie ziem: Laskonogi zajął ziemię lubuską, natomiast Henryk ziemię kaliską. W 1206 r. przeciw Lskonogiemu zbuntował się Władysław Odonic, który zażądał dla siebie dzielnicy kaliskiej, nieprawnie jakoby przydzielonej Henrykowi. Odonica poparł arcybiskup Kietlicz. W tej sytuacji Henryk Brodaty udzielił im schronienia we Wrocławiu i oddał Odonicowi Kalisz, z zastrzeżeniem, że po opanowaniu Poznania Kalisz zostanie Brodatemu zwrócony. W 1208 r. doszło w Głogowie do porozumienia osłabionego politycznie Laskonogiego z Henrykiem podczas chrztu jego syna. W 1210 z kancelarii papieskiej została wysłana bulla dla książąt polskich, w której papież zobowiązywał odbiorców do przestrzegania zasady senioratu. Inicjatorem wystawienia bulli był najprawdopodobniej sam Henryk Brodaty, który był najstarszym Piastem po Mieszku Plątonogim. W 1210 r. tron krakowski zdobył Mieszko Plątonogi, niestety już w maju 1211 r zmarł. Brodaty nie przystąpił do walk o tron krakowski ze względu na ekspansję niemiecką grożącą ziemi lubuskiej. W 1210 r. margrabia łużycki Konrad zajął Lubusz. Jednak zmarł w maju tego roku, a Henryk uprzedził kuzyna zmarłego, Dytryka i zajął Lubusz. W 1217 r. zawarł Brodaty w Dankowie sojusz z Leszkiem Białym, ten zaś z Laskonogim. W 1218 r. z kolei władca Śląska porozumiał się z Władysławem Laskonogim w Sądowlu w wyniku którego ziemia lubuska ponownie trafiła do rąk Laskonogiego. Porozumienie miedzy trzema najsilniejszymi Piastami umożliwiło Leszkowi wyprawę zbrojną do Prus, a Laskonogiemu wyparcie z Wielkopolski Odonica. Henryk był jednym z głównych organizatorów dwóch krucjat do Prus w latach 1222-1223, które jednak nie powstrzymały pruskiej agresji. Pierwsza próba opanowania Krakowa również zakończyła się dla Henryka niepowodzeniem. W 1225 r. wkroczył książę śląski jedynie na 8 dni do Krakowa, a na wieść o napadzie landgrafa Ludwika na ziemię lubuską musiał się wycofać. Nad rzeką Dłubnią doszedł do porozumienia ze ścigającym go Leszkiem Białym i Konradem Mazowieckim. Henryk zdołał opanować tylko część ziemi lubuskiej. Rozpoczął tam natomiast silną akcję kolonizacyjną. Walki o ten obszar trwały aż do 1230 r, kiedy to arcybiskup magdeburski, który przejął tę ziemię od Ludwika musiał pogodzić się z przewagą Henryka Brodatego. 1227 r. Leszek Biały zwołał do Gąsawy ogólnopolski wiec, który miał zakończyć spór Laskonogiego z Odonicem, a Leszkowi miał umożliwić umocnienie władzy na Pomorzu. Wiec zakończył się zamordowaniem Leszka Białego, Henryk został ciężko ranny. W wyniku ustaleń i przywileju nadanego możnowładztwu w Cieni tron krakowski przejął Władysław Laskonogi. Szczęście szybko się jednak odwróciło, gdyż skomplikowała się sytuacja w Wielkopolsce, gdzie po raz kolejny przewagę w wojnie domowej uzyskał Władysław Odonic. W tych to okolicznościach w Krakowie pojawił się Henryk Brodaty, nie jako jednak udzielny książę, tylko jako namiestnik Laskonogiego. Ceną, za którą zapewne zdecydował się wesprzeć księcia wielkopolskiego militarnie, było uznanie linii śląskiej książąt piastowskich za dziedziców zarówno w Małopolsce, jak i w Wielkopolsce. W 1228 wojna z Mazowszem wybuchła z pełną siłą, tocząc się ze zmiennym szczęściem. Choć początek był pomyślny dla Henryka, któremu udało się odeprzeć najazd Konrada pod Międzyborzem, Skałą, wkrótce sytuacja uległa diametralnej zmianie. Henryk, z natury zwolennik silnej władzy książęcej, nie mógł się podobać możnym krakowskim. Henryk Brodaty, chcąc ułagodzić nabrzmiałe konflikty, w 1229 zwołał wiec dzielnicowy do Spytkowic. Książę został obezwładniony przez przeciwników podczas mszy świętej i uwięziony w Płocku. Konrad triumfował, tym bardziej że również w Wielkopolsce sytuacja rozwijała się po jego myśli. Pełne zwycięstwo nad stryjem odniósł Władysław Odonic, usuwając go z Wielkopolski. Władysław Laskonogi znalazł się na wygnaniu w Raciborzu, zaś Konrad mazowiecki już bez większych przeszkód wszedł w posiadanie Krakowa. Wojna nie była wprawdzie jeszcze zakończona, gdyż władzę nad Śląskiem wobec niewoli ojca przejął teraz Henryk Pobożny, który zaczął przygotowywać wyprawę zbrojną na Małopolskę, lecz zwycięstwo wydawało się tylko kwestią czasu. Do Płocka udała się świątobliwa żona Henryka – Jadwiga, która wyprosiła u Konrada zwolnienie swego męża. Nie uczynił tego oczywiście za darmo – warunkiem uwolnienia Henryka była rezygnacja z roszczeń do Małopolski. W 1231 zginął niespodziewanie Władysław Laskonogi, jedynym następcą i dziedzicem Laskonogiego, i to zarówno w Wielkopolsce, jak i w Małopolsce, stał się teraz Henryk Brodaty. Po śmierci księcia opolskiego, Kazimierza I, pod opieką Henryka znalazła się także księżna-wdowa Wiola wraz z nieletnimi synami – Mieszkiem i Władysławem, co wobec strategicznego położenia tej dzielnicy na drodze do Krakowa z pewnością ułatwiło Henrykowi walkę o tron. Dzięki poparciu Gryfitów i księżnej Grzymisławy udało się w 1232 r. wyprzeć Konrada Mazowieckiego z Małopolski. W 1233 doszło do podpisania ugody Henryka z Konradem w Chełmie. Książę śląski godził się na rezygnację z ziemi łęczycko-sieradzkiej, w zamian otrzymując uznanie swojej władzy w Krakowie. Latem 1234 Henryk zdecydował się na ponowną interwencję w Wielkopolsce. Sukces był zupełny i Odonic chcąc ratować choć resztkę władzy zgodził się na kompromisowy pokój zawarty za pośrednictwem arcybiskupa – musiał jednak oddać Henrykowi połowę Wielkopolski po linię rzeki Warty, z Kaliszem i Poznaniem na czele. Zdobycie Wielkopolski umożliwiło księciu śląskiemu rozwiązać problem Opolszczyzny. W 1234 Henryk zdecydował się wydzielić książętom opolskim pod swoim zwierzchnictwem ziemię kaliską i rudzką (wieluńską), w zamian za co przejął bezpośrednią kontrolę nad Opolem. Zdobycie Wielkopolski stworzyło z monarchii Henryków Śląskich największą w Polsce potęgę. Niestety nie było to państwo spójne terytorialnie i politycznie. Właściwie do każdego księstwa był inny tytuł własności i tylko na Dolnym Śląsku władza była wystarczająco silna, by nie martwić się o sukcesję. Ciągłe zagrożenie ze strony Konrada mazowieckiego i Władysława Odonica zmusiły Henryka w 1234 do dopuszczenia swojego syna imiennika do formalnych współrządów. Nastąpił też rozdział dworu i kompetencji między oboma Henrykami. Ojciec tytułował się odtąd księciem śląskim i krakowskim, zaś syn księciem śląskim i wielkopolskim. Henryk Brodaty wystarał się też o porozumienie z możnymi krakowskimi, dzięki któremu zostało zapewnione następstwo po nim synowi. W celu pełnego zabezpieczenia stanu posiadania Henryk rozpoczął też starania o koronację królewską dla syna. W tym celu nawiązał nawet kontakty z cesarzem niemieckim, Fryderykiem II. Narastający konflikt z kościołem i rychła śmierć zaprzepaściła jednak te ambitne plany.
W polityce wewnętrznej Henryk I Brodaty stał na straży utrzymania szerokich jeszcze wówczas uprawnień książęcych. Stosunki z kościołem katolickim nie układały się najlepiej. Henryk musiał zrezygnować z uprawnień sądowych w należącej w przeważającej większości do biskupa wrocławskiego kasztelani nysko-otmuchowskiej, zachowując tylko dochody z tego tytułu. Po koniec życia Henryk wdał się też w spór z biskupem wrocławskim o naruszenie immunitetów w dobrach kościelnych, w wyniku którego książę śląski znalazł się nawet pod klątwą kościelną. Sprawa nie doczekała się rozwiązania aż do śmierci Henryka. Innym ważnym aspektem polityki wewnętrznej Henryka była jego działalność gospodarcza, co przyniosło szybko wymierne korzyści – wzrost bogactwa ziemi śląskiej. Środkiem do podniesienia poziomu gospodarczego była intensywna kolonizacja na prawie niemieckim prawie niezamieszkałych obszarów Pogórza Sudeckiego i puszcz nadgranicznych. Henryk I Brodaty zmarł w 1238 r.
Z małżeństwa z Jadwigą posiadał Henryk w sumie czterech synów (oprócz Henryka także Bolesława i drugiego nieznanego z imienia zmarłego w dzieciństwie przed 1208, oraz Konrada Kędzierzawego zmarłego tragicznie w wyniku wypadku podczas polowania w 1213) oraz cztery córki (Agnieszkę, Zofię i Annę zmarłe w dzieciństwie oraz Gertrudę – niedoszłą małżonkę Ottona Wittelsbacha, późniejszą ksienię klasztoru w Trzebnicy.
Całość swojego dziedzictwa pozostawił Henryk Brodaty swemu jedynemu pozostałemu przy życiu synowi, Henrykowi II Pobożnemu.
HENRYK POBOŻNY
Nie wiadomo dokładnie, kiedy się urodził, pierwszą pewną wiadomość o nim mamy dopiero z 1208 roku. Gdzieś pomiędzy 1214 a 1218 rokiem ojciec ożenił Henryka z księżniczką czeską - Anną, córką króla Czech Przemysła Ottokara, co umożliwiło Henrykowi I aktywniejszą politykę międzynarodową.
Henryk I Brodaty dość szybko dopuścił swego jedynego pozostałego przy życiu syna do współrządów, gdyż już od 1222 roku potwierdzał on dokumentowe nadania ojca. Dwa lata później dysponował też już odrębną pieczęcią, dworzanami i notariuszem. Ukoronowaniem tej ścisłej współpracy było oficjalne mianowanie Henryka II Pobożnego w 1234 roku koregentem. Pomimo że Henryk II w chwili śmierci ojca miał około czterdziestu lat, przejęcie dziedzictwa nie odbyło się bez komplikacji. Silne i niepodważalne rządy Pobożny sprawował tylko na dziedzicznym Dolnym Śląsku. W Wielkopolsce (po linię rzeki Warty, gdyż w pozostałej części utrzymał się Władysław Odonic) i ziemi krakowskiej tytuł do sprawowania opierał się na elekcji możnych. Na Opolszczyźnie i ziemi sandomierskiej Henryk II Pobożny sprawował władzę z tytułu opieki nad dorastającymi Mieszkiem II Otyłym i Bolesławem Wstydliwym. Właśnie te ziemie pierwsze wyłamały się spod jego rządów. Wprawdzie Henryk pozostał w dobrych stosunkach z nowymi książętami Opola i Sandomierza, lecz musiał zwrócić im suwerenną władzę. Tymczasem skomplikowała się sytuacja na północy. Otóż Brandenburczycy, korzystając ze śmierci Henryka Brodatego, zajęli ważny gród w Santoku i zagrozili Lubuszowi. Do tych problemów doszły wkrótce nowe: było to zagrożenie ze strony Władysława Odonica i Konrada mazowieckiego oraz nieuregulowany konflikt z kościołem, z arcybiskupem gnieźnieńskim Pełką, a tyczący się prerogatyw książęcych w dobrach biskupich. Henrykowi sprzyjało jednak szczęście – w 1239 r. zmarł Władysław Odonic, pozostawiając dwóch nieletnich synów, Przemysła i Bolesława. Korzystając z tych okoliczności książę śląski zajął większość posiadłości Odonica z Gnieznem na czele, pozostawiając Władysławowicom Nakło nad Notecią i Ujście. Kolejne posunięciem Henryka było porzucenie obozu niemieckich cesarzy Hohenstaufów wspieranych wcześniej przez jego ojca i przejście na stronę papieską, co od razu zażegnało konflikt z kościołem. Następnie unikając konfliktów z innymi książętami piastowskimi wydał swoją córkę Konstancję za syna Konrada mazowieckiego, Kazimierza, oddając w posagu bogatą kasztelanię lądzką. Następnie w 1239 uderzył na Brandenburczyków, pobił ich w bitwie pod Lubuszem i odzyskał zajęty gród w Santoku. Wydawało się, że najtrudniejsze chwile już są za Henrykiem. Najgorsze jednak miało dopiero nadejść. Otóż na wschodzie pojawił się nowy groźny przeciwnik: Mongołowie pod wodzą Batu-chana. W Małopolsce Mongołowie nie mieli równego sobie przeciwnika, pokonując zastępy rycerstwa krakowskiego i sandomierskiego kolejno pod Turskiem Wielkim, Tarczkiem i Chmielnikiem. Henryk II Pobożny czekając na obiecaną pomoc ze strony zachodnich władców zaczął koncentrować ocalałe resztki oddziałów małopolskich i świeże oddziały śląskie i wielkopolskie w rejonie Legnicy. Bitwa rozegrała się 9 kwietnia 1241 i zakończyła sromotną klęską wojsk Henryka II i śmiercią księcia na polu bitwy. Przyczyny przegranej powszechnie upatruje się w nieznanych Europejczykom sposobach walki i w niespodziewanej ucieczce z pola walki hufca Mieszka II Otyłego. Ciało Henryka Pobożnego, jako że pozbawione głowy i obdarte z ubrań, zostało zidentyfikowane przez jego żonę dzięki pewnemu szczegółowi anatomicznemu. Henryk II Pobożny miał mieć bowiem u lewej stopy sześć palców, co zostało potwierdzone podczas otwarcia jego grobowca w 1832 roku. Henryk został pochowany w ufundowanym przez siebie klasztorze franciszkańskim we Wrocławiu. Śmierć Henryka II Pobożnego na polach pod Legnicą w krótkim czasie doprowadziła do rozpadnięcia się tzw. Monarchii Henryków Śląskich. Henryk pozostawił po sobie pięciu synów (byli to Bolesław II Rogatka, Mieszko lubuski, Henryk III Biały, Konrad I głogowski i Władysław wrocławski, arcybiskup Salzburga) i pięć córek (Gertruda – żona Bolesława I mazowieckiego, Konstancja – żona Kazimierza I kujawskiego, Elżbieta – żona Przemysła I, Agnieszka – opatka klasztoru cysterskiego w Trzebnicy i Jadwiga – opatka klasztoru klarysek we Wrocławiu). Henryk Pobożny w okresie krótkich, zaledwie trzyletnich samodzielnych rządów wykazał się nieprzeciętnymi zdolnościami politycznymi. Był także inicjatorem sprowadzenia do Polski zakonu franciszkanów.
BOLESŁAW II ROGATKA
Bolesław II był najstarszym synem Henryka Pobożnego. W chwili śmierci Pobożnego z piątki synów księcia za pełnoletnich mogło zostać uznanych dwóch najstarszych – Bolesław i niewiele od niego młodszy Mieszko. Przez pierwsze miesiące zapewne w trudach polityki pomagała im matka, Anna. Niektóre źródła mówią nawet wprost o jej regencji. Nie trwało to jednak zbyt długo i jeszcze w tym samym roku Bolesław objął samodzielną władzę. Początek rządów Bolesława nie był udany. Wprawdzie Mongołowie wkrótce wycofali się na Węgry, ale i tak sytuacja Bolesława nie należała do najłatwiejszych. Dziedzictwo ojcowskie oprócz Dolnego Śląska obejmowało również większość Wielkopolski i ziemię krakowską. W Małopolsce jeszcze w lipcu 1241 roku pojawił się odwieczny pretendent do Krakowa – Konrad mazowiecki który wobec zupełnej bierności księcia śląskiego zajął Kraków. Również w Wielkopolsce na wieść o klęsce legnickiej książęta dotychczas sprawujący władzę tylko w Nakle i Ujściu nad Notecią, czyli Przemysł I i Bolesław Pobożny, zdecydowali się odzyskać dzielnicę należącą niegdyś do ich ojca Władysława Odonica. Możni i rycerstwo wielkopolskie poparło ich dążenia. Tym razem Bolesław postanowił jednak nie ustępować bez walki i początkowo wydawało się, że uzyska dla Śląska przynajmniej południowo-zachodnią część tej dzielnicy z Santokiem i Międzyrzeczem na czele. Nieustępliwość Władysławowiców spowodowały jednak, że ostatecznie w 1247 roku i z tych nabytków musiał Bolesław zrezygnować.
Początkowo Bolesław nie zamierzał dopuścić do żadnych podziałów ojcowskiej dzielnicy i całość władzy chciał skupić w swoim ręku. Wprawdzie już w 1242 roku niespodziewanie zmarł drugi pod względem starszeństwa brat Bolesława, Mieszko, którego wcześniej musiał wyposażyć w ziemię lubuską, lecz wkrótce kolejni bracia zaczęli osiągać wiek sprawny. Opór Bolesława przed rezygnacją z części władzy udało się złamać dopiero siłą, kiedy stronnikom juniorów udało się uwięzić księcia śląskiego i osadzić w wieży legnickiej. Do przejściowego porozumienia z młodszym Henrykiem III doszło w 1247 roku, kiedy dopuścił brata do formalnych współrządów. Współpraca między braćmi nie układała się jednak zbyt dobrze i już rok później zdecydowano się na podział jednolitej dotychczas dzielnicy na części legnicko-głogowsko-lubuską oraz wrocławską. Bolesławowi jako starszemu przysługiwało prawo wyboru dzielnicy – ten wybrał Legnicę, może dlatego że Ziemia Legnicka obfitowała w złoto znajdywane w rzekach Kaczawie i Wierzbiaku. Wybór Legnicy mógł być także podyktowany narastającym konfliktem z możnymi potężnego Wrocławia – Rogatka liczył, że Henryk III nie poradzi sobie z tą sytuacją i księstwo z powrotem wpadnie w jego ręce. Te oczekiwania nie potwierdziły się jednak - Henryk III Biały okazał się władcą silnym, nie dającym nikomu narzucać swojej woli. Dodatkowym punktem umowy podziałowej był obowiązek przyjęcia jako współrządców młodszych braci, którym przeznaczona była kariera duchowna. Także tutaj Henrykowi III sprzyjało szczęście, gdyż Władysław w przeciwieństwie do podopiecznego Bolesława - Konrada był raczej zgodnym współrządcą (choć i między nimi dochodziło do sporów), a przede wszystkim nie domagał się własnej dzielnicy. Podział z 1248 roku z pewnością nie zadowolił Bolesława, przez co zarysowała się perspektywa konfliktu zbrojnego między braćmi. Aby zdobyć środki niezbędne do prowadzenia działań wojennych, władca legnicki zdecydował się na sprzedaż połowy ziemi lubuskiej arcybiskupowi magdeburskiemu. Niestety, również Henryk, szukając sojusznika we władcy Miśni - Henryku Dostojnym, w zamian za pomoc obiecał gród w Szydłowie, a po zwycięstwie nad Henrykiem - Krosno nad Odrą. Na szczęście układ ten nie wszedł w życie.
W 1249 roku niespodziewanie do kraju powrócił ze studiów młodszy brat, Konrad, którego Bolesław bezskutecznie próbował wykierować w karierze duchownej. Proponowane mu jednak stanowisko biskupa w bawarskiej Passawie nie odpowiadało jego ambicjom i również Konrad wystąpił z żądaniami wydzielenia mu osobnej dzielnicy. Rogatka oczywiście nie wyraził na to zgody, w związku z czym Konrad znalazł się na dworze nieprzychylnych Bolesławowi książąt wielkopolskich. Do ostatecznej walki doszło dwa lata później, kiedy książę legnicki nie dał rady połączonym siłom wielkopolskim Przemysła I i wrocławskim Henryka III Białego. Bolesław musiał wtedy w końcu zgodzić się na wydzielenie dzielnicy głogowskiej Konradowi.
W latach 50. i 60. Henryk III Biały stał się najpotężniejszym księciem piastowskim na Dolnym Śląsku. Związał się sojuszem z władcami czeskimi Wacławem I i Przemysłem Ottokarem II (w latach 1251, 1252, 1259, 1261 widzimy nawet Henryka na dworze królewskim w Pradze.) Współpraca z Przemyślidami nie przyniosła jednak spodziewanych rezultatów, a długotrwała wojna czesko - węgierska o spadek po Babenbergach przeniosła się również na tereny polskie, kiedy to władcy Wielkopolscy Przemysł I i Bolesław Pobożny sojusznicy Arpadów wielokrotnie w latach 1253-1254 bezkarnie pustoszyli księstwo wrocławskie.
W polityce wewnętrznej Henryk III Biały stał na straży prerogatyw książęcych. Szczególnie nie popularna była jego polityka bezwzględnej egzekucji dóbr zagarniętych przez możnych w dobie zamieszania po klęsce legnickiej, co doprowadziło nawet w 1266 roku do rozruchów rycerskich. Hasłem naczelnym rebelii stała się sprawa podziału księstwa wrocławskiego pomiędzy Henrykiem III, a Władysławem, natenczas już arcybiskupem salzburskim . Na czele buntu nie stał raczej Władysław, który dotychczasowo w zgodzie z Henrykiem współrządził i jego również musiał bunt zaskoczyć. Być może, że rację ma polski historyk Jerzy Mularczyk, który przywódcę powstania widzi w biskupie wrocławskim Tomaszu I, który poprzez osłabienie Henryka III chciał wzmocnić pozycję kościoła, zwłaszcza, że polityka rewindykacyjna księcia uderzała także w hierarchię duchowną, czemu ten nie chciał z pewnością przyglądać się bezczynnie. Drugim spiskowcem miał być Bolesław II Rogatka, który liczył na przejęcie władzy we Wrocławiu. Przebieg buntu z połowy 1266 roku nie jest znany, zakończył się on jednak z pewnością niepowodzeniem, skoro podział księstwa nie nastąpił. Innym przejawem rządów Henryka III Białego była intensywna kolonizacja niemiecka Dolnego Śląska, czy wydatnie przyczyniło się do wzrostu gospodarczego jego ziem. Wiele miast zawdzięcza też Henrykowi prawa miejskie i rozbudowę (min. we Wrocławiu na Ostrowie Tumskim wybudował potężny zamek). Henryk III Biały zmarł nagle w wieku nie więcej niż 39 lat. Miał jedynego syna i następcę, Henryka oraz córkę Jadwigę. Opiekę nad małoletnim synem przejął najmłodszy brat Henryka, Władysław. Nie mogąc się stale opiekować małoletnim bratankiem będący w ciągłych rozjazdach pomiędzy Salzburgiem i Wrocławiem Władysław wysłał w 1267 r. Henryka do Pragi na dwór czeskiego króla Przemysła Ottokara II. Zostawszy świeckim władcą Wrocławia – mimo swych kościelnych godności nie wahał się Władysław zwalczać roszczeń biskupa wrocławskiego. Wielkie zasługi położył także w kanonizacji swej babki św. Jadwigi. Umarł Władysław w 1270 r. W swym testamencie prawo do połowy księstwa wrocławskiego zapisał jedynemu synowi Henryka III, Henrykowi IV.
HENRYK IV PROBUS
Po śmierci Władysława Henryk IV powrócił do Wrocławia, a formalnie regencję przejął Przemysł Ottokar II. Za pełnoletniego uznano go dopiero w 1273 r. i z miejsca książę zaczął prowadzić bardziej niezależną politykę zawierając przyjazne stosunki z księciem opolskim Władysławem i poznańskim Przemysłem II. Henryk IV aktywne wspierał Przemysła Ottokara II w 1276 r., kiedy oddziały posiłkowe Wrocławian walczyły w Czechach z wojskami króla rzymskiego Rudolfa z Habsburga. Klęska króla czeskiego nie zachwiała wiernością Prawego i to pomimo ofiarowywanego od Rudolfa tytułu księcia Rzeszy w zamian za odstąpienie od sojuszu z Czechami. Z osłabienia króla czeskiego próbował skorzystać książę legnicki Bolesław II Rogatka. Już na początku lat siedemdziesiątych wysunął on żądania do jednej trzeciej księstwa wrocławskiego, jako należnego mu spadku po zmarłych braciach Henryku III Białym i Władysławie. W 1277 r. Bolesław postanowił przejść do działania napadając na przebywającego w Jelczu Henryka i uwożąc go do Wlenia.. W obronie swojego władcy możni wrocławscy zaczęli zbierać rycerstwo, sprawy Prawego zdecydowali się również bronić Przemysł II Wielkopolski i brat stryjeczny Henryka –Henryk III Głogowczyk. Król czeski ograniczył się tylko do próśb o uwolnienie. Do rozstrzygającej krwawej bitwy pomiędzy oddziałami koalicji i Bolesława Rogatki doszło 24 kwietnia 1277 w bitwie pod Stolcem. Zwycięstwo przypadło stronie legnickiej dzięki odwadze i talentom militarnym syna Rogatki Henryka V Brzuchatego – Przemysł II i Henryk III znaleźli się w niewoli.
Wolność Henryk IV Prawy razem z niefortunnymi obrońcami odzyskał dopiero pod koniec roku, kiedy zdecydował się zaakceptować wyniki rozmów Przemysła Ottokara z jego przeciwnikami. Ostatecznie Prawy został zmuszony oddać Rogatce jedną szóstą księstwa ze Środą Śląską na czele, Ottonowi V w zastaw Krosno Odrzańskie (uzyskane od książąt głogowskich w 1273 lub 1274 r.), wreszcie Bolesławowi Pobożnemu okup pieniężny.
W 1278 r. rycerze wrocławscy spod znaku Henryka IV uczestniczyli w wielkiej bitwie pod Suchymi Krutami, w której zginął Przemysł Ottokara II. Sam książę wrocławski w wyprawie nie uczestniczył, jednak na wieść o śmierci króla czeskiego, jako jego bliski krewny (był wnukiem królewny czeskiej Anny) i sojusznik wyruszył do Pragi by objąć tam rządy w imieniu małoletniego Wacława II. Próba zdobycia regencji zakończyła się fiaskiem (regentem został Otto V Brandenburski), Henryk otrzymał jednak od Rudolfa z Habsburga ziemię kłodzką.
Stosunki z sąsiadami księstwa wrocławskiego nie układały się najlepiej. W 1280 r. doszło do najazdu książąt legnickich i margrabiego brandenburskiego, odpartego z niezwykłym trudem. W celu unormowania sytuacji w lutym roku następnego doszło do zorganizowania międzydzielnicowego zjazdu do Baryczy, gdzie miano wypracować metody wzajemnej współpracy. Henryk IV miał jednak inne plany i uwięził zgromadzonych książąt Henryka III Głogowczyka, Henryka V Brzuchatego i Przemysła II próbując wymusić na nich ustępstwa polityczne. Ostatecznie Przemysł II został zmuszony do wydania księciu wrocławskiemu ziemi wieluńskiej, zaś Henrykowie do uznania zwierzchności lennej. W kolejnych latach polityce Prawego na Śląsku tym razem dobrowolnie podporządkowali się Przemko ścinawski i Bolko I opolski. Z zwierzchnictwa wyłamał się za to Henryk V Brzuchaty.
Pierwszą próbę opanowania Krakowa Henryk IV podjął na przełomie 1280 i 1281 r., co stanowiło odpowiedź na najazd Leszka Czarnego na księstwo wrocławskie podjęty w obronie uwięzionych w Baryczy książąt. Wyprawa ta zakończyła się jednak niepowodzeniem.
W latach 1282-1287 Henryk IV Prawy popadł w długotrwały spór z biskupem wrocławskim Tomaszem II Zarembą. Głównym przedmiotem wybuchłego konfliktu były majątki i ziemie zajęte przez kościół w trudnym okresie, który nastąpił po klęsce legnickiej. Inną sporną sprawą było nagminne łamanie immunitetu sądowego kościoła wrocławskiego. Tomasz II korzystając z poparcia legata papieskiego w 1284 rzucił klątwę kościelną na księcia. Książę wrocławski nie zamierzał jednak podporządkować się woli biskupa i jeszcze w tym samym roku złożył odwołanie do papieża Marcina IV. Wkrótce stało się oczywiście jasne, że z Rzymu nie należy się spodziewać korzystnych wiadomości. W 1285 r. doszło do dodatkowego zaognienia sytuacji na Śląsku w związku z zajęciem przez Henryka IV należącej w przeważającej mierze do biskupstwa kasztelani nysko-otmuchowskiej. Upokorzony postępowaniem księcia biskup wrocławski został zmuszony do emigracji do sąsiedniego księstwa raciborskiego. Ostatni akt dramatu rozegrał się w 1287 r. w najechanym przez Henryka IV Raciborzu. Tomasz nie mając już możliwości ucieczki, zdecydował się w końcu na ugodę, podporządkowując się księciu. Tymczasem w polityce zewnętrznej Henryk IV kontynuował próby dalszego podporządkowania sobie polskich książąt, co miało go przybliżyć do upragnionego celu korony królewskiej. W 1284 r. korzystając ze zdrady wielkopolskiego rodu Zarembów udało mu się opanować gród w Kaliszu. Wkrótce stało się jasne, że straty tej książę Wielkopolski dobrowolnie nie zaakceptuje, w związku z czym doszło do rozmów, w wyniku których Przemysł II w zamian za Kalisz oddał mu ziemię ołobocką.
W 1288 r. zmarł książę krakowsko-sandomierski Leszek Czarny nie pozostawiając potomstwa. Otworzyło to przed Prawym szansę urzeczywistnienia ambitnych planów zdobycia Krakowa i koronacji królewskiej. Głównym kontrkandydatem do tronu był wybrany przez możnych małopolskich książę płocki Bolesław II, któremu nie udało się jednak opanować Krakowa bronionego przez czołowego stronnika Prawego kasztelana Sułka z Niedźwiedzia. 26 lutego 1289 pod Siewierzem rozegrała się krwawa bitwa pomiędzy wojskami Bolesława, a oddziałami Henryka z księstw opolskiego, głogowskiego i ścinawskiego. Starcie zakończyło się pewnym zwycięstwem oddziałów koalicji mazowiecko-kujawskiej, w bitwie zginął wspierający Henryka IV, książę ścinawski Przemko. Pomimo tego sukcesu niespodziewanie książę płocki zrezygnował wkrótce z kandydowania do spadku po Leszku Czarnym zostawiając zdobycie całości dziedzictwa jego przyrodniemu bratu Władysławowi Łokietkowi. W toczonej dalej wojnie początkowo szczęście sprzyjało księciu kujawskiemu, który korzystając z pomocy biskupa krakowskiego Pawła z Przemankowa zdołał nawet opanować gród wawelski. Ostatecznie wojnę zwyciężył książę wrocławski, który w połowie 1289 r. przybył osobiście na czele posiłków zbrojnych pod Kraków. Pomimo przewagi Henryka Łokietek utrzymał się w Sandomierzu. W kwietniu 1290 r. jednak książę chorujący od dłuższego czasu, prawdopodobnie na skutek podawanej mu trucizny, zmarł nie pozostawiając potomków. Według przekazów, umierając Prawy kazał sporządzić dwa dokumenty. Jeden dotyczący spraw kościoła wrocławskiego, który nadawał biskupowi upragnione uprawnienia książęce w kasztelani nysko-otmuchowskiej, drugi polityczny – regulujący kwestię dziedziczenia. Chodzi tutaj o zapis Małopolski Przemysłowi II, zaś księstwa wrocławskiego najwierniejszemu stronnikowi Prawego na Śląsku – Henrykowi III Głogowczykowi. W razie bezpotomnej śmierci, któregoś z wymienionych książąt dzielnice będące dotąd w ich posiadaniu przejść miały w posiadanie drugiego, co dodatkowo regulował układ pomiędzy zainteresowanymi. Wielu historyków podważa jednak istnienie drugiego z dokumentów.
Decyzję przekazania księstwa wrocławskiego Henrykowi III Głogowczykowi sprzeciwili się jednak wrocławscy możni i mieszczanie, którzy uważali władcę Głogowa za nazbyt rządzącego silną ręką. Potęga miasta była wystarczająca, aby zmusić Głogowczyka do ucieczki. W jego zastępstwie do Wrocławia zaproszono Henryka V Brzuchatego. Możni liczyli, że książę Legnicy będzie władcą słabym, w którego imieniu będzie można rządzić. Książę głogowski nie zamierzał jednak rezygnować i krok po kroku zaczął wydzierać dla siebie dziedzictwo Probusa. Jeszcze w 1290 roku Henryk V utracił Krosno nad Odrą, Chojnów, Bolesławiec, Gościszów, Nowogrodziec, Ścinawę, Trzebnicę, Milicz. Henryk V Brzuchaty nie spełnił jednak pokładanych przez inspiratorów zamachu z 1290 roku nadziei, gdyż okazał się silnym władcą. Nie będąc pewny poparcia dawnego stronnictwa Probusa zaczął powoli odsuwać ich od wpływu na rządy. W 1293 r. Henryk Brzuchaty został porwany i doprowadzony do Głogowczyka, gdzie przez kilka miesięcy więziony był w skrzyni. Wolność odzyskał po podpisaniu pokoju wrocławsko-głogowskiego na mocy którego musiał oddać Głogowczykowi dużą część księstwa wrocławskiego i uznać jego zwierzchność. Henryk Gruby zmarł w lutym 1296 r. pozostawiając trzech synów (Bolesława III Rozrzutnego, Henryka VI Dobrego i Władysława) i cztery córki. Dzieci te w chwili śmierci ojca były jeszcze małoletnie w związku z czym Henryk wskazał brata Bolka jaworskiego, jako ich opiekuna.