Państwo Kazimierza Wielkiego (1333-1370)

[Warka]

Po śmierci Władysława Łokietka w 1333 roku władzę w odrodzonym zjednoczonym państwie polskim objął jego syn, Kazimierz. Jego trzydziestosiedmioletnie panowanie (1333-1370) przyniosło Polsce stabilizację polityczną oraz znaczny rozwój gospodarczy i kulturalny.

W dziedzinie polityki zagranicznej na czoło wysunęły się dwa problemy: uregulowanie stosunków z Janem Luksemburskim (królem Czech) oraz z Zakonem Krzyżackim. W 1335 roku na zjeździe w Wyszechradzie na Węgrzech, Kazimierzowi udało się uzyskać zrzeczenia się pretensji do tronu polskiego. Układ ten został potwierdzony w 1339 roku, na drugim zjeździe w Wyszechradzie. To właśnie na tym zjeździe Kazimierz wszedł w ściślejszy kontakt z Andegawenami (dynastia panująca na Węgrzech). W zamian za poparcie przez nich polityki zagranicznej Kazimierza, przyznał on im prawo do sukcesji w Polsce, po ewentualnej swej bezpotomnej śmierci. W 1339 roku Kazimierz zrzekł się także praw do tych księstw śląskich, które uznawały władzę zwierzchnią króla czeskiego - Jana Luksemburczyka. Wyjątek stanowiło księstwo świdnicko-jaworskie. W sprawie z Krzyżakami spór przeniósł się z drogi zbrojnej na drogę dyplomatyczną. Dotyczył on Pomorza Gdańskiego, Kujaw i ziemi dobrzyńskiej. Ostateczni po wielu pertraktacjach, w 1343 roku doszło do podpisania wieczystego pokoju w Kaliszu między państwem polskim a Krzyżakami. Na jego mocy Zakon zwrócił Polsce całe Kujawy i ziemię dobrzyńską. Mimo, iż utrzymał nadal w swym posiadaniu Pomorze Gdańskie i ziemie chełmińską, to musiał uznać on w królu polskim swego dobroczyńcę, który dał im dobrotliwie te tereny. Warunki pokoju kaliskiego były bardzo korzystne dla Polski.

Stosunki z państwem czeskim uległy zmianie po śmierci Jana Luksemburskiego. Na tron czeski wstąpił Karol Luksemburski, który został także cesarzem. W 1348 roku wydał on akt inkorporacji (włączenia) Śląska do Czech. W tym samym roku został zwarty z Karolem pokój w Namysłowie, który potwierdzał dotychczasowe zobowiązania Kazimierza oraz przewidywał zrzeczenie się przez Luksemburgów prawa do Mazowsza. Walki dyplomatyczne między państwem polskim a czeskim trwały do 1356 roku, kiedy to doszło do podpisania układu w Pradze, na mocy, którego Kazimierz zrzekł się prawa do całego Śląska. Było to w czasie, kiedy państwo polskie było zaangażowane w walkach na wschodzie o Ruś. Układ z Pragi odciął polski Śląsk od reszty kraju na okres ponad 60 lat.

Kazimierz, rozpoczął także ekspansję terytorialną na teren Rusi Halickiej. W 1339 roku zawarł on układ o dziedziczeniu z Jerzym II Trojdenowiczem, który przewidywał przejęcie Rusi Halickiej przez Kazimierza, po śmierci Jerzego. Kiedy w 1340 roku Jerzy II został zamordowany, Kazimierz w latach 1340-1349 zorganizował kilka wypraw na te tereny. Ostatecznie opanował on następujące ziemie: Księstwo halickie oraz zachodnią część Wołynia. Kolonizacja na Rusi była prowadzona bardzo intensywnie przez szlachtę małopolską, która widziała w niej możliwość awansu społecznego i związany z tym wzrost swego bogactwa.

W 1351 roku po bezpotomnej śmierci księcia mazowieckiego Bolesława, Mazowsze stało się lennem króla polskiego. W 1356 roku Kazimierz Wielki uzależnił od Polski ponadto Wschowę, Santok i Drezdenko. W 1368 roku przyłączono Wałcz, Drawsk i Czaplinkę. Spowodowało to przerwanie połączenia Brandenburgii z państwem krzyżackim, a tym samym odsunęło od Polski poważne niebezpieczeństwo, wynikające z dotychczasowego połączenia tych dwóch ziem.

Pomyślny rozwój gospodarczy państwa umożliwił czerpanie dochodów z handlu i przemysłu. Kazimierz Wielki popierał własnych rodzimych kupców. Handel opierał się na przywilejach udzielanych przez państwo mieszczanom. Dotyczyły one przymusu drożnego i prawa składu. Przymus drożny polegał na pierwszeństwie kupna przewożonego towaru przez miejscowych mieszczan. Określał on także wyraźnie szlaki, którymi musieli przejeżdżać obcy kupcy. Pozwoliło to w dużym stopniu na kontrolę handlu oraz umożliwiło reformę systemu ceł. Cła graniczne stanowiły 20-25% dochodów króla.

Od 1338 roku mennica królewska rozpoczęła wybijanie srebrnych groszy, które były wzorowane na monecie czeskiej. Doprowadziło to do rozwoju i ujednolicenia wymiany w całym kraju, a także pozwoliło na stworzenie jednolitego systemu celnego. Dokonana została też reorganizacja dochodów skarbowych. Za stały został uznany podatek zwany poradlnym, który nałożono na wszystkie kategorie dóbr. Wyznaczono także specjalnych urzędników, którzy mieli czuwać nad dochodami z dóbr królewskich. W 1368 roku wydano pierwsze przepisy, które regulowały prawo górnicze w państwie polskim. Wprowadzono także zarząd kopalni soli w Bochni i Wieliczce, który powarzono żupnikom. W ciągu swego panowania król dokonał lokacji 500 wsi na prawie niemieckim oraz ponad 60 nowych miast.

Kazimierz wzmocnił znaczenie urzędu starosty królewskiego. Urząd ten został wprowadzony przez Władysława Łokietka. Starosta był powoływany przez króla dla poszczególnych ziem, wchodzących w skład państwa. Początkowo stał on także na czele szlachty w chwili wojny.

Rozpoczął się także proces wykształcania się centralnych urzędów, takich jak: marszałek, podkanclerz, czy podskarbi. Dotyczył on w pierwszej kolejności urzędników ziemi krakowskiej. Z panów małopolskich powstała rada królewska, jako organ doradczy króla. Zajmowała się ona polityką państwową. Sprawami polityki zajmowały się także zjazdy, w których brali udział urzędnicy ziemscy, dostojnicy, a także przedstawiciele szeregowego rycerstwa, czy mieszczaństwa. Z tych zjazdów z czasem wykształciły się sejmiki.

Zmianie uległo także sądownictwo. Funkcjonowali sędziowie królewscy, a od XIV wieku działały także dwa sądy dla szlachty: ziemski, który rozstrzygał drobne sprawy, głównie cywilne oraz grodzki, w którym zasiadał starosta, a który rozpatrywał cięższe przestępstwa. Pojawił się także nowy sąd - sąd podkomorski, który rozpatrywał sprawy graniczne. Kazimierz Wielki stworzył też sąd wyższego prawa niemieckiego na zamku krakowskim. Sąd ten rozstrzygał sprawy sołtysów i wójtów.

Jednym z wielu skutków rozbicia dzielnicowego była niejednolitość praw istniejących w państwie. Każda ziemia miała swoje własne prawo. Dlatego też konieczne stało się wprowadzenie jednego ogólnopaństwowego ustawodawstwa. Kodyfikacja prawa została dokonana w latach 1346-1347. Zostały wtedy wydane dwa statusy: dla Małopolski (tzw. status wiślicki) oraz dla Wielkopolski (tzw. status piotrkowski). Ich poszczególne artykuły były sformułowane w taki sposób, aby mogły odpowiadać potrzebom całego państwa. Status wiślicki zawierał wiele nowych postanowień: ograniczał on między innymi samowolę urzędników królewskich a ponadto uściślał obowiązujące normy w zakresie prawa karnego. Z innych reform z prawa karnego wprowadzono: zasadę wyższości interesu państwa nad interesami jednostki; odpowiedzialność indywidualną za popełnione przestępstwa; zabroniono prowadzenia procesów przeciwko osobom nieletnim; zakazano zemsty rodowej i samosądu oraz ograniczono i złagodzono kary fizyczne.

Jeśli chodzi o wojsko, to istniał obowiązkowy udział w wojnie wszystkich właścicieli dóbr ziemskich (poza duchowieństwem, które musiało uiszczać dobrowolna daninę), w tym również drobnych posiadaczy i coraz liczniejszej grupy sołtysów. Szlachta i sołtys musieli wraz ze swym pocztem, stawiać się na wezwanie w szeregach chorągwi terytorialnych. Wzmocniono poza tym dyscyplinę w armii. Rozwijało się też budownictwo obronne. Budowano wiele murów i zamków. Powstało 50-kilka zamków, prawie 30 murowanych fortyfikacji miejskich, które tworzyły łańcuch obronny państwa. Nic dziwnego, iż z czasem powstało powiedzenie o Kazimierzu Wielki, iż „zastał Polskę drewniana, a zostawił murowaną”.

Za panowania Kazimierza Wielkiego powstała pierwsza w Polsce, a druga w Europie Środkowej (po Pradze) wyższa uczelnia - uniwersytet w Krakowie. W 1364 roku został wydany przez króla akt fundujący 11 katedr (w tym 8 prawniczych, 2 medyczne i 1 sztuk wyzwolonych) uczelni. Uczelnia ta, mimo, iż pozostawała pod kontrolą kanclerza państwa, to uzyskała szeroką autonomię. Miała dostarczać państwu wykwalifikowanych urzędników. Plany rozwoju uniwersytetu wobec rychłej śmierci króla nie zostały do końca zrealizowane, choć już w połowie XIV wieku znacznie poszerzył się krąg elity intelektualnej w Polsce. Znaczny był też udział Polaków na uniwersytetach w Paryżu i w Pradze. Było to możliwe dzięki rozwojowi miejskich szkół parafialnych, które reprezentowały wysoki stopień nauczania. Polska stała się partnerem polityki europejskiej.

Wzrost poziomu życia, który nastąpił między innymi dzięki rozwojowi gospodarczemu, przyczynił się do wzrostu zainteresowań umysłowych. Na terenie miast rozpowszechniła się nauka czytania i pisania. Część szlachty i nawet mieszczaństwa nawiązała szersze kontakty z zagranicą, czy to z uniwersytetami (głównie w Paryżu, Bolonii i Pradze), czy z firmami handlowymi i finansowymi (głównie w miastach Flandrii, czy południowych Niemiec). W miejsce dotychczasowej wiejskiej i zamkniętej kultury zaczęła się pojawiać nowa kultura - otwarta. Liczne kontakty jeżdżących po Europie Polaków, a także włączenie ziem ruskich wraz z odmienną religią i językiem, zmieniły stosunek do cudzoziemców.

W 1364 roku odbył się zjazd monarchów w Krakowie nazwany „Uczta u Wierzynka”. Uczestniczyli w nim ówczesny cesarz, królowie Węgier, Cypru, Danii, a także wiele książąt, którzy przybyli tu w celach rozmów politycznych. Zjazd ten był zewnętrzną oznaką wzrostu autorytetu władcy polskiego.

W miejsce dawnej, tradycyjnie stosowanej nazwy Królestwa Polskiego (Regnum Poloniae) rozpowszechnił się nowy termin Korona Królestwa Polskiego (Corona Regni Poloniae). Obejmował on następujący obszar geograficzny: polskie ziemie etniczne, ziemie o wspólnej tradycji - Śląsk i Pomorze Wschodnie. Od tego też momentu państwo było niezależne od monarchy, szerzej od dynastii. Traktowane było jako wspólne dobro Polaków. Wszyscy, łącznie z królem, mieli obowiązek prawować dla jego dobra. Król przestał być właścicielem państwa.