Zakony krzyżowe na ziemiach polskich.
Krzyżacy.
Od lat nie słabnie dyskusja wokół tzw. przywileju kruszwickiego księcia Konrada Mazowieckiego z 1230 r. W stosunkowo niedawno wydanym i wciąż wznawianym podręczniku akademickim do historii średniowiecza S. Szczura (Historia Polski. Sredniowiecze, Kraków 2002) Autor lansuje tezę o prawdziwości dokumentu zwanego „przywilejem kruszwickim”. Jedynie zawarte w dokumencie pewne sformuowania np. „Saraceni” na określenie Prusów dało podstawy do uznania że sporządzono ów dokument posługując się obcym formularzem.
W najnowszej monografii Państwa zakonu krzyżackiego (Państwo zakonu krzyżackiego w Prusach. Władza i społeczeństwo, Warszawa 2008), którego pierwszą część już otrzymaliśmy, prof. Marian Dygo przytacza jednak argumenty za odrzuceniem autentyczności rzeczonego przywileju.
Dokument znamy jedynie z odpisu w regestrach papieskich, gdzie figuruje pod rokiem 1234. Zastanawiające jest bardzo dokładne okreslenie granicy nadań ziemi chełmińskiej w granicach rzek Wisły, Drwęcy i Osy, z uprawnieniami zwierzchnimi na tym terenie, a także całość zdobyczy w Prusach. Co ciekawe nie wspomina się w dokumencie ani słowem o uprawnieniach biskupa Prus – Chrystiana, mimo że figuruje on na liście swiadków dokumentu. W późniejszych przywilejach wystawionych przez samych Krzyżaków np. w związku z lokacją miast Chełmna i Torunia (wystawiony w 1233 r) brak tak dokładnego – jak w przywileju kruszwickim – okreslenia granic ziemi chełmińskiej. Tak dokładne opisanie granic pojawia się dopiero w tzw. II redakcji przywileju chełmińskiego z 1251 r.
Na przełomie 1233 i 1234 roku doszło prawdopodobnie do jakichś sporów Krzyżaków z księciem Konradem. Wskazują na to następujące wydarzenia.
1. Wydanie przez braci zakonnych przywileju lokacyjnego dla Chełmna i Torunia w którym Krzyżacy zastrzegli sobie uprawnienia władcze równe książęcym.
2. Zaś w 1234 margrabia Miśni Henryk najeżdza i zajmuje Płock – ośrodek władzy księcia Mazowieckiego.
Także papież Grzegorz IX wydaje 3 sierpnia 1234 roku bullę protekcyjną dla Krzyżaków. Papież przejmuje to co Krzyżacy zdobędą lub już posiadają – na własność św. Piotra po czym z powrotem nadaje te tereny Zakonowi w wolne posiadanie zastrzegając aby ziemie te nie zostały poddane komuś innemu. Za tą egzempcję – wyjęcie tych terenów spod jakiejkolwiek władzy Krzyżacy mieli płacić papiestwu czynsz rekognicyjny.
19 X 1235 r. zawarto ugodę pomiędzy Konradem Mazowieckim i Zakonem przy udziale legata paieskiego Wilhelma z Modeny i biskupa włocławskiego Michała. Dziwi bardzo dokładne okreslenie terytorium , które Konrad nadawał Krzyżakom w zamian za zwrot zagarniętej po braciach dobrzyńskich ziemi dobrzyńskiej. W ugodzie mówi się , że książę „odstępuje Krzyżakom terytorium Chełmno w granicach Wisły, Drwęcy i Osy jak to jest wyrażone w przywilejach mistrza i braci, które mają od księcia. Autor – Marian Dygo – przypuszcza więc, ze nie trzeba było by tego wszystkiego tak dokładnie określać, gdyby w Kruszwicy w 1230 r. , rzeczywiście Mazowiecki przekazał ziemię chełmińską, nic sobie w zamian nie rezerwując. [por. M. Dygo, Władztwo terytorialne (1226-1409) w: Państwo Zakonu Krzyżackiego w Prusach, Warszawa 2008, s. 58-63]
O pierwszych rokowaniach między księciem Konradem Mazowieckim a Krzyżakami w sprawie osadzenia zakonu nad dolną Wisłą dowiadujemy się z przywileju cesarza Fryderyka II tzw „złotej buli” z Rimini z 1226 roku. Ostatnio wykazano jednak ( T.Jasiński) że dokument ów jest fałszerstwem - wystawiony został w rzeczywistości około 1235 roku. Dowiadujemy się z niego że książę Konrad Mazowiecki obiecał oddać ziemię chełmińską i jeszcze jakąś inną na pograniczu Prus. W wyniku badań dyplomatycznych nad "Złotą Bullą" stwierdzono że dokument nawiązuje do sporu Konrada Mazowieckiego z zakonem o ziemię dobrzyńską, a to po likwidacji zakonu braci dobrzyńskich w 1235 roku kiedy Krzyżacy wykorzystywali fakt uwięzienia biskupa pruskiego Chrystiana uważanego przez nich za niepotrzebnego konkurenta w prowadzonej przez nich misyjnej akcji wśród Prusów. Ustalono że w czasie tego sporu Konrad Mazowiecki cofnął wszystkie nadania na rzecz zakonu. Zrozumiałe jest więc że wydanie Złotej Bulli miało uchronić Krzyżaków przed podobnym losem jak na Węgrzech. W wydanej bulli antydatowanej na 1226 roku cesarz potwierdza nadania Konrada Mazowieckiego i nadaje Prusy Krzyżakom w bezpośrednie władanie. Dyktator Złotej Bulli redagując ów dokument musiał uwzględnić postanowienia słynnej buli protekcyjnej papieża Grzegorza IX z 3 sierpnia 1234 roku w której mówi się że Prusy pozostają częścią Imperium Romanum. W świetle Złotej Bulli był Konrad Mazowiecki jak i wielki mistrz zakonu przynależny do Świetęgo Cesarstwa.
W marcu 1226 roku omawiano sprawę Prus na dworze cesarskim we Włoszech. W czerwcu 1226 r Prusy zostały nadane landgrafowi turyngskiemu Ludwikowi. We wrześniu 1227 r wobec śmierci landgrafa i choroby cesarza Fryderyka II oraz fiaska krucjat do Ziemi Świętej wielki mistrz zakonu Herman von Salza, przed opuszczeniem Włoch zdecydował się na podjęcie rokowań z Konradem Mazowieckim.
Początek XIII w na Mazowszu charakteryzował się licznymi najazdami pogańskich Prusów, którzy siedzieli pomiędzy dolną Wisłą a Niemnem. Podejmowane przez polskich książąt wyprawy krucjatowe do Prus spowodowały uaktywnienie się tych plemion. Na najazdy narażona była zwłaszcza ziemia chełmińska. Podjęto wprawdzie inicjatywę międzydzielnicowej obrony - stróżyBitwa pod Grunwaldem, miniatura z XV w. rycerskiej - ale idea ta szybko upadła wobec trudności w porozumieniu się książąt dzielnicowych i rycerstwa. Na dworze Henryka Brodatego i jego żony - księżnej Jadwigi zrodziła się inicjatywa sprowadzenia na pogranicze prusko-mazowieckie zakonu rycerskiego. W 1228 r dwaj bracia z zakonu krzyżackiego przyjęli od Konrada Mazowieckiego ziemię chełmińską i dziesięciny nadanie im przez biskupa Chrystiana. W 1230 r niewielki konwent krzyżacki osiadł naprzeciwko Torunia. W tzw" przywileju kruszwickim " (1230) mocno podkreślono pełne prawa krzyżackie do ziemii chełmińskiej. Ze względu na obcy formularz istnieją do dzisiaj kontrowersje odnośnie jego prawdziwości (zob. wyżej).
Uposażenie Krzyżaków w ziemi chełmińskiej miało być z prawnego punktu widzenia identyczne jak uposażenie np. biskupstw. Książę fundator zachowywał zwierzchnie prawa na tym terytorium , władze zakonu inaczej jednak rozumiały sens nadań mając na mysli pełne zwierzchnictwo.
Sprytne lawirowanie polityków krzyżackich między papiestwem i cesarstwem zaowocowało powstaniem potężnego państwa nad Bałtykiem . Od 1309 roku jego siedzibą był Malbork. Złota Bulla z Rimini i bulla Grzegorza IX potwierdzająca nadanie Krzyżakom ziemi chełmińskiej i przyjęcie Prus pod bezpośrednią jurysdykcję Stolicy Apostolsskiej miały na długie lata stanowić podstawę dla status quo Zakonu w tej części Europy.
Templariusze.
Zakon Ubogich Rycerzy Świątyni założył około 1118 roku rycerz Hugo de Payns z Szampanii z kilkoma towarzyszami. Na swoją siedzibę otrzymali od króla Jerozolimskiego Baldwina II meczet Al-Aksa gdzie mieściła się świątynia jerozolimska. W 1128 roku na synodzie w Troyes ukonstytuowali się jako zakon. Na czele zakonu stał wielki mistrz ,którego wybierało 13 elektorów : 8 rycerzy, 4 serwientów - braci służebnych i 1 kapelan. Ciałem doradczym wielkiego mistrza była kapituła składająca się z seneszala, marszałka, szatnego, komandora Królestwa Jerozolimy, komandora Grodu Jerozolimy, komandora Akki, Trypolisu, Antiochii. Gospodarką zakonu zajmował się z-ca wielkiego mistrza, seneszal, sprawami wojskowymi zawiadywał marszałek, a skarbnikiem był Komandor Królestwa Jerozolimy. W zakonie byli bracia - rycerze, bracia serwienci (służebni) , kapelani i słuzba oraz rzemieślnicy. W szeregi zakonu mogli czasowo wstepować świeccy rycerze żonaci, jednak nie przysługiwało im prawo noszenia białego płaszcza z czerwonym krzyżem.
Templariusze dotarli na ziemie polskie dopiero w latach trzydziestych XIII wieku i otrzymali nadania jednocześnie trzech władców: książąt Henryka Brodatego, Władysława Odonica i pomorskiego Barnima I. Najwieksze nadania poczynił Władysław Odonic, który uczestnicząc może w V wyprawie krzyżowej (1217-18) mógł zetknąć się z nimi w Palestynie lub na Węgrzech albo Chorwacji.W latach 1225-1232 książę nadał im szpital pod Gnieznem, ziemie wokół Krosna koło Wągrowca ale najtrwalszą darowizną okazały się Chwarszczany nad rzeką Myślą w ziemi kostrzyńskiej - nie wiadomo jednak czy nadanie to pochodzi od Odonica, czy może już od Henryka Brodatego (w XIV wiecznym nekrologu joannitów, nastepców templariuszy w Chwarszczanach to właśnie księcia Henryka Brodatego określa się mianem fundarora komturii w Chwarszczanach). Rzecz jest skomplikowana bowiem Henryk Brodaty nie wystawiał nigdy dokumentów fundacyjnych. Od Templariusz według śred. miniaturyHenryka Brodatego pochodziło nadanie w 1234 roku ziemi kinieckiej z ośrodkiem w Dargomyslu, ale dokument fundacyjny wystawił książę pomorski Barnim, podkreslając tym swoje uprawnienia do tych ziem. W 1238 r. Odonic nadał templariuszom dwór w Myśliborzu. W 1259 roku ks. wielkopolski Bolesław Pobożny potwierdził nadanie przez swojego ojca ziemi kostrzyńskiej zakonowi ubogich rycerzy. Wyznaczenie Chwarszczan na siedzibę komturii templariuszy w dokumencie Władysława Odonica spowodowało że już w połowie XIII w. bracia wznieśli tu kaplicę. W 1251 roku w dokumentach wystepuje rezydujący w Chwarszczanach brat Jan. Od 1282 roku poświadczony jest tytuł komtura dla przełożonych domu w Chwarszczanach. Przed 1291 r. Chwarszczany stały się głównym domem wyodrębnionej z przeoratu niemieckiego jednostki organizacyjnej obejmującej Polskę, Sławię i Nową Marchię. Jednak liczebność i struktura tego konwentu pozostają nieznane. Około 1290 r Przemysł II wielkopolski dodał templariuszom kompleksy lesne wokół Czaplinka, wcześniej zakon posiadał już Wałcz, utracony na przełomie XIII i XIV w. na rzecz Marchii Brandendburskiej. Komturię przeniesiono wówczas do Czaplinka. Około 1232 r. Odonic nadał jeszcze zakonowi Kożmino w okolicy Wałcza, a także posiadłości wokół Wielkiej Wsi na zachód od Międzyrzecza, gdzie templariusze prowadzili skuteczną kolonizacje, zakładając m inn. wieś Templewo (poswiadczoną przez bpa poznańskiego Bogufała ok 1251 r.) W 1226 r. Henryk Brodaty nadał zakonowi dobra wokół Małej Oleśnicy, koło Oławy. Na dyplomie z 1308 roku występuje 8 braci z tej miejscowości. Wspomniany wyżej przeze mnie XIV wieczny nekrolog joannitów wspomina Henryka Brodatego jako fundatora klasztoru w Leśnicy (potem komturii) dziś znajdującej się poza Polską. W przybliżeniu można ustalić datę założenia ośrodka na 1229 r. Z regestu zaginionego dzisiaj dokumentu z 1241 roku wynika że biskup lubuski nadał templariuszom dziesięciny ze 100 łanów wokół zamku Szydłów koło Gubina. Henryk Brodaty nadał też braciom posiadłości w Łukowie. Wydana w 1257 roku bulla papieska w sprawie organizacji biskupstwa w Łukowie, przeznaczonego dla misji wśród Litwinów i Rusinów, wymienia templariuszy tam osiadłych a jako fundatora podaje ks. Bolesława Wstydliwego. Polski kronikarz Jan Długosz umieścił templariuszy w Opatowie, czego dowodem miały być zniszczone w jego czasach (XV w) rzeżby postaci w habitach templariuszy na portalu opatowskiej kolegiaty. Henryk Brodaty miał templariuszy wypędzić a dobra ich oddać biskupstwu lubuskiemu.Wytłumaczeniem opatowskiej legendy templariuszy może byc ich udział w inicjatywach na pograniczu Rusi i Jaćwieży, gdy powołanie biskupstwa w Łukowie wywołało sprzeciw biskupów lubuskich. W trakcie licznych wtedy polemik pomylono ustalenia dotyczące roli zakonu w misjach na ziemiach pogranicznych.
Nadania ksiecia pomorskiego Barnima I splotły się z nadaniami Henryka Brodatego w odniesieniu do Rurki.Nie sposób dziś rozstrzygnąć (Brodaty jak zwylke nie wystawił dokumentu fundacyjnego) który z książąt nadał Rurkę templariuszom. Pierwszy rezydujący zakonnik tutaj jest poswiadczony w 1261 r. Przed kasatą templariuszy w Rurce rezydował komtur i co najmniej 4 braci, w tym jeden rycerz i jeden kapłan (siedziba w Rurce była na Pomorzu). Także śląski możnowładca Mroczko z rodu Pogorzelów w 1244 r. nadał zakonowi posiadłości w Sulęcinie, uzyskane wczesniej przez niego od biskupa lubuskiego.
Templariusze na ziemiach polskich podlegali władzy przeora niemieckiego obejmującego swą władzą także Czechy i Morawy. Komturie nie posiadały początkowo nawet swych własnych pieczęci, a dokumenty uwieżytelniano pieczęcią przeora. W 1288 pojawia się wiceprzeor, jednoczesnie komtur w Lesnicy. Wkrótce w obrębie przeoratu tworzy się nowa jednostka terytorialna obejmująca Polskę, Sławię i Nową Marchię. W 1291 jej preceptorem był komtur Chwarszczan. W 1308 preceptor krajowy rezydował w Małej Oleśnicy. Do dzisiaj pozostałością po templariuszach polskich jest np. kaplica w Chwarszczanach, czy ruiny w Rurce.
Joannici
Zakon św. Jana Chrzciciela, Joannici powstał jeszcze przed I krucjatą. Szpital św. Jana założyli mieszczanie włoscy z Amalfi. Z czasem dołączyli do braci szpitalników, opiekujących się chorymi w Jerozolimie rycerze. W 1113 roku papież Paschalis II zatwierdził ich jako zakon. Joannici mieli międzynarodowy charakter, dozwolono doń wstepować rycerzom z wielu różnych krajów. Siedzibą zakonu byłzamek Margat. Po upadku Akry w 1291 roku przeniesli się joanici na Cypr, póżniej Rodos, a w 1530 roku cesarz Karol V zezwolił im na osiedlenie się na Malcie.
Joannici, pierwszy zakon rycerski osiadły na ziemiach polskich, zostali sprowadzeni przez księcia Henryka Sandomierskiego gdzieś około 1162 roku lub pózniej do Zagości. Z czasem uzyskali dalsze nadania m. inn na Śląsku, Pomorzu, Kujawach i w Poznaniu. Można wyodrębnić dwie grupy domów joannickich istniejących na ówczesnych ziemiach polskich: małopolsko-kujawsko-pomorską i śląską. Osobno istaniały domy w Poznaniu i w Stargardzie Szczecińskim. Małopolsko-pomorską gałąż joannitów tworzyły domy powstałe w II połowie XII i na początku XIII wieku na terenie wpływów księcia krakowskiego Kazimierza Sprawiedliwego. Nie udało się grupie tych domów osiągnąć rangi komturii dużej niż do końca XIV wieku. Domy w Poznaniu i Stargardzie Szczecińskim ufundowali Mieszko Stary i Bogusław I zachodniopomorski. Dom poznański sprawował nadzór nad mniejszym ośrodkiem joannitów w Kościanie, którego data powstania i osoba fundatora nie są znane. Najgęściejszą sieć domów stworzyli joannici na Śląsku. Zgrupowane one były w dwóch grupach - wokół Kłodzka i Grobnik koło Głubczyc. Do grupy kłodzkiej należały oprócz Kłodzka należały Tyniec nad Slężą (nadanie biskupa wrocławskiego) i Bardo ( nadanie - bp wrocławski Zyrosław) . Komtur Tynca wzmiankowany jest już w 1261 r. W 1280 r. ks. Henryk Probus przekazał joannitom patronat kościoła w Brzegu. W 1285 r. ks. opolski Bolesław I nadał joannitom z Łosiowa (istniejąca placówka od 1238 r. z woli H. Pobożnego) patronat nad kościołem parafialnym w Starym Solcu. W 1337 roku zawarto umowę z joannitami a radą miejską Wrocławia na prowadzenie przez braci szpitala Bożego Ciała we Wrocławiu, gdzie z czasem rozwinął się klasztor joannitów . Śląski mozny Sieciech nadał joannitom przed 1224 rokiem dobra w Makowie (kościół św. Jana Chrzciciela - patrona joannitów). W XIII w. powstaje komturia w Kożlu. Przed 1203 r. powstał dom w Strzegomiu, z woli możnego kasztelana Imbrama ze Strzegomiów, dom ten nie podlegał żadnej z wcześniejszych placówek. Osrodkiem zakonu był kościół św. Piotra ( znajdujący się w innym miejscu niż obecna fara). Strzegom dał początek filii w Lwówku, Rychbachu, Cieplicach. W poł. XIII w. joannici objeli patronat nad Farą w Złotoryi. Do 1250 r. joannici z terenów ziem polskich byli niezalezni od przeoratu niemieckiego. W II poł. XIII w. sytuacja zmieniła się i Czechy, Węgry, Polska i Dania podlegała przeoratowi niemieckiemu. Wielki przeor rezydował w Wurzburgu jednak ciężko mu było podołać obowiązkom zwiazanym z zarządem tak rozległych terytoriów. Stąd wyodrębniono przeoraty lokalne. W 1246 roku bulla papieska dotycząca Strzegomia wymieniała już przeora polskiego (rezydującego w Strzegomiu), który jednak kilka lat potem władzę swoją utracił (1255) na rzecz przeora niemieckiego, któremu podlegały tereny Polski, Czech i Moraw. W XIV wieku joannici masową przejmują dobra templariuszy, po upadku tego zakonu.
Bożogrobcy
Zakon Kanoników Regularnych Stróżów Grobu Jerozolimskiego wywodzi się z kapituły kanonickiej załozonej w 1099 roku przy kościele Grobu Chrystusa przez Godfryda z Bouillon. Początkowo służbę pełniło 20 kanoników i 50 rycerzy. Podlegali bożogrobcy patriarsze Jerozolimy. Kapituła zakonu składała się braci z kapłanów i rycerzy, jednak z czasem dominującą pozycję uzyskali kapłani. W 114 roku patriarcha jerozolimski Arnulf z Rohez nadał im regułę św. Augustyna a w 1122 roku papież Kalikst zatwierdził zakon.
Jaksa, książę kopanicki, sprowadził do Miechowa bożogrobców (1163). Wywodzący się ze wspólnoty Kanoników Grobu Bożego zakon, stworzył na naszych ziemiach dość regularną i gęstą sieć swoich klasztorów. Do końca XII w. bozogrobcy posiadali trzy klasztory w Małopolsce: Miechów, Skaryszew i Chełm nad Rabą. Konflikt z Władysławem Łokietkiem zahamował rozwój zakonu w I poł XIV w. w Małopolsce. Dopiero pod koniec panowania Kazimierza Wielkiego powstał klasztor na krakowskim Stradomiu. Na przełomie XIV i XV w. bozogrobcy stworzyli sieć kościołów przy drodze z Miechowa do Żarnowca (Chodów, Uniejów, Żarnowiec). W 1198 r. rozpoczęli bozogrobcy ekspansję w Wielkopolsce. Zakładają dom w Gnieznie. W 1290 roku powstaje klasztor w Pyzdrach (podobno fundowany przez ks. Przemysła II). W 1325 roku powstaje szpital bozogrobców w Kole. W XV w. kasztelan sieradzki Marcin Zaręba funduje szpital bozogrobcom w Sieradzu. W 1257 r. powstał szpital w Chorzowie, w 1295 w Raciborzu. Biskup wrocławski Tomasz , w 1239 roku przekazuje w zarząd bozogrobcom szpital w Nysie. Po spaleniu Nysy przez husytów w 14328 r. bożogrobcy odbudowują w tym mieście kościół parafialny (filie szpitala nyskiego w Raciborzu, Dzierzoniowie (Rychbach) i Ząbkowicach). W 1320 r. książę płocki Wacław nadaje bożogrobcom dom w Wyszogrodzie i patronat nad parafią. Osiadaja także w Rypinie, Górznie (koscioły parafialne są prowadzone właśnie przez nich). W 1394 roku Jan z Tarnowa, wojewoda sandomierski osadza bożogrobców w Przeworsku (zapewne za namową biskupa lubuskiego Jana Mraza, który sam był bożogrobcą, a który starał się jeszcze zamanifestować zwierzchność biskupów lubuskich do tych terytorió, formalnie podległych archidiecezji w Haliczu) . Dom przeworski, dzięki opieceTarnowskich utworzył kilka filli: w Leżajsku, Giedlarowej, Urzejowicach, Rudołowicach. W l. 1430-70 Bożogrobcy wybudowali wspaniały kościół w Przeworsku, który został rodową nekropolią Tarnowskich i prepozytów bozogrobców przeworskich. Bożogrobcy podlegali władzy patriarchy jerozolimskiego, a generalnym przełozonym domu był przeor rezydujący w Jerozolimie, pózniej w Akce, a od XIV w. w Perugii. Filia zakonu na ziemiach polskich - w przeciwieństwie do gałęzi angielskiej czy na Cyprze, uzyskała wiekszą samodzielność.Od 1374 roku prepozyci miechowscy otrzymują godność wikariuszy reprezentujących patriarchę jerozolimskiego (rezydującego w Awinionie lub Rzymie) na obszarze Polski, Węgier i części Chorwacji. W 1412 roku prepozyci miechowscy otrzymują od papieża przywilej używania pontyfikaliów.
Bracia dobrzyńscy
W 1228 roku utworzono zakon braci dobrzyńców - Rycerzy Chrystusowych, których w 1235 roku wchłonęli krzyżacy. Wtedy to miał początek konflikt z Konradem Mazowieckim o ziemię dobrzyńską.
Kalatrawensi
Wykorzystując swoje cysterskie powiązania biskup Chrystian sprowadził na ziemie chełmińską do Tymawy kalatrawensów (1228) . Przybył tu tylko jeden hiszpanski rycerz w związku z czym placówka rychło upadła. Poza wspomnianymi: Henrykiem Sandomierskim i Jaksą z Miechowa, którzy brali udział w II wyprawie krzyżowej (1147-49), udział w V wyprawie (1217-21) brał Kazimierz Opolski a może Władysław Odonic.
