Organizacja Polski piastowskiej

Podstawą średniowiecznej gospodarki za czasów pierwszych Piastów było rolnictwo. Przeważająca liczba ludności zamieszkiwała wsie w tym okresie.
Liczba ludności stopniowa zaczęła się zwiększać. Miało to duże znaczenie dla rozwoju gospodarczego, ponieważ wymuszało zagospodarowywanie nowych terenów na potrzeby rolnictwa. Aby powiększyć tereny na role wykarczowano (wycięto) lasy, osuszono wiele bagien. Chłopi coraz częściej przebywali duże odległości w poszukiwaniu terenów do zagospodarowania.
Zaczęły tworzyć się osady. Osadnictwo skupiało się w dolinach rzek, gdzie lekkie, choć z reguły mało wydajne gleby były łatwe w uprawie. Osada liczyła najczęściej kilka, rzadziej kilkanaście gospodarstw.
Warka
Posty: 1570
https://www.artistsworkshop.eu/meble-kuchenne-na-wymiar-warszawa-gdzie-zamowic/
Rejestracja: 16 paź 2010, 03:38

Organizacja Polski piastowskiej

Post autor: Warka »

Władza książęca w okresie wczesnopiastowskim miała charakter autorytarny, jednak nie była to władza absolutna. Najważniejszy i decydujący głos należał do elity państwa – do możnych (principes). Ta grupa sprawowała funkcje urzędnicze. W państwie obowiązywało prawo książęce. Był to całokształt uprawnień monarchy do sprawowania władzy sądowej nad podległą mu ludnością. Miał także prawo do pobierania danin oraz korzystania z posług.



Centrum władzy znajdowało się na dworze książęcym. Wokół księcia znajdowała się jego rodzina oraz kościelni dostojnicy, urzędnicy, pisarze i w końcu drużyna.

Do najważniejszych urzędów Polski średniowiecznej należały:

* urząd wojewody – był zarządcą dworu księcia (monarchy); sprawował sądy w jego zastępstwie, pełnił dowództwo wojskowe, sprawował także nadzór nad administracja terenową i kontrolował ściąganie świadczeń
* urząd podkomorzego (komornika) – był osoba odpowiedzialną za zarządzanie dworem i państwem; do jego kompetencji należał nadzór nad skarbem państwa;
* urząd włodarza – osoba ta pełniła zarząd nad majątkami księcia (monarchy)
* urząd cześnika, strażnika, miecznika, koniuszego oraz łowczego – osoby te sprawowały nadzór nad odpowiednią, powierzoną im częścią gospodarstwa dworskiego
* urząd kanclerza – urząd pojawił się w XIII wieku; kanclerz był zazwyczaj osobą duchowną; odpowiadał za kancelarię i monarszą kaplicę; bardzo szybko obok wojewody stał się najważniejszą osobą w państwie

Podstawą administracji terenowej był sieć grodów. Wokół grodu koncentrował się okręg grodowy (później nazwany kasztelanią). Na jego czele stał pan grodowy (później kasztelan). Okręgi grodowe były następnie grupowane z prowincje. Zazwyczaj około 90 okręgów, stanowiło jedną prowincję. Państwo Piastów składało się z 7-8 prowincji. Na czele prowincji stał komes – wojewoda. Ludność podlegała władzy księcia i musiała ponosić na jego rzecz, a tym samym na rzecz państwa daniny i świadczenia. Do najważniejszych tego typu ciężarów należały:

* powołowe, poradlne lub podymne – danina płacona w zależności od wielkości posiadanego majątku
* podworowe – coroczna danina w bydle; ściągana z całej wsi
* stan – obowiązek goszczenia urzędników oraz dostarczenia im środków transportu

Rozbicie dzielnicowe przyniosło wielkie przeobrażenia o charakterze gospodarczym i społecznym. Rozpoczęło się osadnictwo na prawie niemieckim, oraz związana z nim akcja nadawania immunitetów i powstawanie miast i ich samorządu. Zaczął się powoli kształtować stan kmiecy oraz mieszczański. W rozbitym na dzielnice kraju powstało wiele ośrodków władzy, którymi były dwory książąt piastowskich. Realna władza, którą posiadał książę zależała od kilku czynników: od wielkości dzielnicy, od liczby pretendentów do tronu po jego śmierci, od potęgi i siły miejscowego możnowładztwa, a także od możliwości współpracy z Kościołem , w końcu od osobistych zdolności księcia. W okresie rozbicia dzielnicowego odrębną i silną pozycję wykształciło sobie duchowieństwo, ale także i grupa możnych. podstawy prawne do takiego stanu rzeczy stworzyły immunitety, które zwalniały od ciężarów na rzecz państwa (immunitet gospodarczy), a immunitet sądowy przynosił dodatkowe dochody księciu w postaci opłat za procesy.



W XIV wieku zmianie uległa organizacja państwa. W XII-XIII wieku rozkładowi pod wpływem akcji nadawania immunitetów, uległo prawo książęce. Przestała także istnieć organizacja kasztelańska. Od tej pory centrum sprawowania władzy stała się królewska kancelaria. Kierowali nią kanclerz i podkanclerzy. Za skarb odpowiadał podskarbi królewski. Dopiero w XV wieku nastąpiło oddzielenie skarbu monarchy od skarbu państwowego. Zarząd nad dworem sprawował marszałek dworu, później zwany marszałkiem koronnym. Ważną funkcją była instytucja starościńska. Starostowie byli urzędnikami mianowanymi przez króla. Zastępowali go w poszczególnych dzielnicach państwa. Do ich kompetencji należało sądownictwo, sprawy dotyczące obronności kraju oraz zwoływanie pospolitego ruszenia.



Pierwsze lata sprawowania władzy w Polsce przez dynastię Jagiellonów przyniosły także istotne zmiany. Ukształtowało się w Polsce społeczeństwo stanowe oraz powstał polski system parlamentarny. Wzrosła rola szlachty, dzięki nadawanym przez królom przywilejom. Osłabła rola mianowanych przez króla starostów, co nie sprzyjało centralizacji władzy monarszej. Pod koniec XV wieku ukształtował się Sejm Walny, który wyłonił się ze zjazdów ogólnopaństwowych, na które przybywali reprezentanci wszystkich dzielnic. Na tych zajadach w wiekach wcześniejszych zatwierdzane były traktaty międzynarodowe, umowy i kodyfikacje prawa. Udział w nich brali członkowie rady królewskiej, którzy pochodzili ze stanu szlacheckiego. W obradach uczestniczył król. Znaczenie Sejmu Walnego rosło wraz ze słabością władzy królewskiej oraz ugruntowaniem się zasady elekcyjności tronu.



Przyjmuje się, że pod koniec XV wieku (na sejmie w Piotrkowie w 1493 r.) ukształtował się ostatecznie polski dwuizbowy sejm, który składał się z senatu i izby poselskiej.
Warka
Posty: 1570
Rejestracja: 16 paź 2010, 03:38

Re: Organizacja Polski piastowskiej

Post autor: Warka »

Pierwsi historyczni władcy Polski posiadali bardzo szerokie uprawnienia. Nie ma jednak dowód (nie podają je źródła) na charakter absolutny ich władzy. Książęta i królowie piastowscy posiadali szerokie uprawnienia w sferze ustawodawczej, sądowniczej, wojskowej i administracyjnej. Taka pozycja panującego była związana z prawem książęcym. Prawo to obejmowało ogół kompetencji, z których korzystał władca. Właśnie jemu przysługiwało prawo do poboru danin, który w XIV wieku został uzupełniony o regalia. Pozycja władcy była wzmacniana przez sukcesy w walkach w władcami państw ościennych oraz przez nabytki terytorialne. Już za panowania pierwszych Piastów następował proces centralizacji władzy książęcej i królewskiej. Na proces te nie mały wpływ miał Kościół, bowiem to właśnie chrześcijaństwo, przyjęte przez Mieszka I, usankcjonowało jego władzę nie tylko w państwie polskim, ale także na arenie europejskiej, został uznany za prawowitego władcę. U boku króla funkcjonowała rada, składająca się z dostojników kościelnych i świeckich. Bolesław Chrobry miał posiadać rade liczącą 12 osób. Rada miała charakter organu doradczego. Z jej decyzjami i opinią liczył się panujący. Rada nie miała jednak charakteru formalnego w strukturze państwa, mimo tego wypowiadała się w najważniejszych dla niego sprawach. Ludność mogła uczestniczyć w życiu publicznym, będąc uczestnikiem wiecu.



Monarcha i jego władza zmieniała się przez cały omawiany okres. Często jego pozycja zależała od stosunku do władzy królewskiej grupy możnych w państwie. To właśnie oni pełnili najważniejsze funkcje państwowe, a więc wchodzili w skład królewskiego dworu. Równocześnie jednak możni tworzyli także i opozycję wobec panującego. Ta dwoistość stała się przyczyną podziałów wśród tejże grupy. Możni z tytułu zajmowanych przez nich urzędów i pastowanych godności, otrzymywali od monarchy uposażenie w postaci nadań ziemskich. Z tej przyczyny z czasem uzyskali niezależność materialną oraz usamodzielnili się, osłabiając władzę centralną. Takie tendencje były już widoczne od lat 40-tych XI wieku. Statut Bolesława Krzywoustego jeszcze te procesy nasilił. Po 1138 r. w państwie polskim rozbitym na dzielnice zwyciężyły tendencje decentralizacyjne. Władza seniora uległa osłabieniu, rozluźniły się stosunki łączące go z braćmi juniorami. W wieku XIII upadła zasada pryncypatu. W Polsce podobnie jak w krajach sąsiednich rozwijał się już za panowania pierwszych Piastów system lenny. Już od XII wieku obserwuje się stopniową rezygnację monarchów z posiadanych przez siebie uprawnień, poprzez nadawanie możnym immunitetów, które przybierały formę przywilejów. Wyróżniamy immunitet skarbowy, zwany też ekonomicznym, który zwalniał z opłat na rzecz monarchy, oraz immunitet sądowy, który wykluczał obszar posiadający tego rodzaju immunitet spod jurysdykcji sądów królewskich. Wraz z postępującym nadawaniem immunitetów możni zyskiwali coraz więcej uprawnień, które do tej pory przysługiwały tylko władcy. Mowa tutaj chociażby o regaliach. Immunitety uzyskiwali nie tylko panowie świeccy, ale także duchowni i klasztory. Różnicowanie się ludności, doprowadziło w XIII wieku do powstania stanów: stanu duchownego, rycerskiego (szlacheckiego) i później mieszczańskiego. Pierwsze dwa wymienione posiadały największy zakres uprawnień.



Charakterystyczną cechą monarchii patrymonialnych było odróżnienie urzędów dworskich od państwowych. Mianem dostojników, określano najwyższych urzędników państwowej administracji. Były one sprawowane tylko przez osoby wywodzące się z warstwy możnych. Najwyższym dworskim urzędnikiem był komes nadworny. Do niego należał zarząd dworem. Zastępował także panującego w sprawach dotyczących rządzenia krajem oraz sprawował władzę sądową. Komes dowodził także wojskiem. To ostatnie z czasem stało się jego najważniejszą funkcją. Nazwa komes została w tym czasie zmieniona na – wojewodę. Po wojewodzie najważniejszą osobą na dworze był kanclerz. On prowadził kancelarię królewską. Zazwyczaj urząd ten pełniony był przez osobę duchowną, z racji posiadana umiejętności pisania i czytania. Do zadań kanclerza należało prowadzenie korespondencji. Wśród innych dostojników dworskich należy wymienić skarbnika, który zarządzał królewskim skarbem i finansami oraz archiwum. Inne urzędy dworskie to urząd stolnika, łowczego, koniuszego czy cześnika. Po 1138 r. hierarchia urzędnicza w Polsce uległa rozwojowi. Na dworach poszczególnych książąt w każdej z dzielnic powstał nowy, rozbudowany aparat urzędniczy. W celu zapewnienia sprawności zarządzania dzielnicą, zostali powołani zastępcy dotychczasowych urzędników, a mianowicie podkomorzy, podczaszy i inni.



rzed 1138 r. Polska dzieliła się na kilka prowincji: krakowską, gnieźnieńską, poznańską, sandomierską, śląską, mazowiecką, kujawską łęczycko-sieradzką oraz pomorską. Jednostką podstawową podziału terytorialnego państwa były grody, bądź okręgi grodowe, które w XII wieku otrzymały nazwy kasztelani. W XIII wieku ich liczba wynosiła ponad 100. najwyższymi urzędnikami w tych jednostkach byli komesi grodowi, zwani później kasztelanami. Do ich kompetencji należały sprawy z zakresu administracji, powierzonym im obszarem, sprawy wojskowe oraz sądowe. Swoje obowiązki kasztelan wykonywał przy pomocy podległych mu urzędników – chorążego, wojskiego, sędziego grodowego i innych. W podziale administracyjnym państwa jednostką najniższą było opole. Na opole składało się kilka lub kilkanaście wsi.

Władca jako najwyższy wódz, musiał stać na straży niepodzielności terytorium państwa. Na terenie kraju w każdym z grodów funkcjonowała drużyna grodowa, która odpowiadała za jego obronę w razie ataku. System obronny państwa oparty był więc o grody kasztelańskie, oraz grody leżące na terenach przygranicznych. Ważną rolę, jednak dopiero w XIII wieku odgrywały ufortyfikowane miasta. Na utrzymaniu władcy piastowskiego w XI i XII wieku pozostawała drużyna. Jej członkowie podlegali jej rozkazom, ale jednocześnie prestiż drużyny wpływał na pozycję jaką monarcha posiadał w państwie. Za panowania pierwszych Piastów liczebność drużyny możemy szacować na kilkanaście tysięcy wojów. Istniał w niej widoczny podział na starszych, bardziej doświadczonych wojów, oraz na grupę młodszą. Z czasem ze starszej drużyny wyłonią się urzędnicy pełniący wysokie funkcje państwowe i wojskowe. W tej sytuacji młodsza drużyna była właściwą siłą zbrojną państwa. W drugiej połowie XI wieku utrwalił się zwyczaj, że rycerstwo musiało się stawić na wezwanie królewskie konno i zbrojnie, aby ruszyć na wojenną wyprawę. Wojskiem dowodził monarcha, ale czasem w jego zastępstwie na czele armii stawał wojewoda



Piastowie przejęli oraz rozbudowali system danin obowiązujący w państwie polskim. W XI wieku jego podstawą była danina z chłopskiego gospodarstwa, określana mianem poradlnego. Początkowo płacono ją w nierogaciźnie, później w zbożu, a z czasem w pieniądzu. Posługi, czyli służebności, związane były z systemem komunikacji. Monarcha miał obowiązek dokonywać objazdu swojego kraju. W tym czasie utrzymanie króla i jego dworu spadało na barki poddanych. Do powyżej wymienionych służebności należy zaliczyć: powóz (przewóz) i przewód. Rozwój gospodarki towarowo-pieniężnej oraz wprowadzenie immunitetów, zwolniło częściowo ludność od świadczeń na rzecz panującego.



Panujący miał prawo do bicia monety oraz do określania nominalnej jej wartości. Mógł także przeprowadzić wymianę obowiązującej monety, czyli tzw. renowację. Za panowania Bolesława Śmiałego w Polsce upowszechniła się polska moneta, a w XIV wieku wprowadzono srebrny grosz. W monarchii piastowskiej, tak jak w innych państwach wczesnośredniowiecznej Europy, nie stosowano rozróżnienia na skarb państwowy i skarb monarszy. Te dwa pojęcia były pojęciami tożsamymi. Do najważniejszych natomiast wydatków państwowych należy zaliczyć w tym czasie wydatki na wojsko oraz opłacenie rzeszy urzędników.



Do władcy należało też początkowo sądownictwo. On pełnił w państwie funkcję najwyższego sędziego. Sąd monarszy, jemu podlegający oraz sądy kasztelańskie były traktowane jako sądy państwowe. W chwili nieobecności króla, w jego imieniu i w jego zastępstwie wyroki były wydawane przez urzędników państwowych wojewodów lub kasztelanów. Po 1138 r. na każdym z dworów panującego księcia działał sąd książęcy. Istniała zasada, że każda ze spraw mogła zostać wniesiona przed sąd monarszy. W XII wieku pojawiła się funkcja sędziego dworskiego
ODPOWIEDZ

Wróć do „Gospodarka, kultura i społeczeństwo”