Przydatne źródła dotyczące polskiego średniowiecza

[Artur Rogóż]

W naszych polskich realiach do końca XII wieku posiadamy zarejestrowanych jedynie 150 dokumentów pisanych; w tym jedynie kilkanaście wystawiono w Polsce. Jedynie bogate opactwa i biskupstwa, a także kancelaria czy w okresie rozbicia dzielnicowego - kancelarie książęce - mogły sobie pozwolić na utrwalanie czynności prawnych za pomocą dokumentu.Znajomość pisma dostępna była jedynie elitom kościelnym nie mówiąc już o znajomości języka średniowiecznego dokumentu - łaciny. Pierwszym znanym i zachowanym dokumentem był list księcia Władysława Hermana z 1086 roku kierowany do katedry w Bambergu wystawiony przy okazji zwrotu katedrze złotych krzyży.

Zbiory średniowiecznych dokumentów zostały wydane w specjalnych zbiorach zwanych Kodeksami Dyplomatycznymi. Większość zbadanych dokumentów średniowiecznych wydana została w takich właśnie kodeksach opracowanych dla różnych części ziem polskich. Szczególnie ważne i cenne roczniki i kroniki średniowieczne czy też katalogi biskupie i kanonicze, a także nekrologi (spisy zmarłych dobroczyńców katedr i klasztorów) zostały zamieszczone w wydawnictwie wielotomowym Monumeta Poloniae Historica (w skrócie MPH), rozpoczętym jeszcze w końcu XIX wieku a kontynuowanym w XX w. (tzw. seria nowa). Niektóre z tych wydawnictw - to też znaki czasów - zostały zdigitalizowane w specjalnych Bibliotekach Cyfrowych np. Kujawsko-Pomorskiej Bibliotece Cyfrowej, Wielkopolskiej Bibliotece Cyfrowej, Małopolskiej Bibliotece Cyfrowej itp. Poniżej przedstawiam tylko najważniejsze zbiory źródeł do historii średniowiecznej Polski. Bardziej szczegółowe zestawienia można znaleźć w wydawnictwach specjalistycznych, podręcznikach akademickich do historii średniowiecza czy na uniwersyteckich seminariach naukowych z mediewistyki.


ROCZNIKI

1.

Rocznik świętokrzyski dawny (1122 r.) . Relacjonuje wydarzenia z l. 948-1136. Do roku 1119 zapiski skopiowane z tzw. Rocznika Rychezy (zaginionego dzisiaj), lata 1119-22 oryginalne zapiski i jeszcze dodano zapiski z 1136 r. Wydano w: Monumenta Poloniae Historica, t.II (A. Bielowski) Lwów 1872.
2.

Rocznik kapituły krakowskiej: przepisano do niego treść Rocznika Rychezy (Annales Regni Polonorum deperditi) prócz tego zawiera: a. Kalendarz katedry krakowskiej (1257-71), b. obituarium biskupów i duchowieństwa kapituły katedralnej krakowskiej doprowadzone do 1468, c. zapiski dworskie z czasów Jadwigi Andegaweńskiej i Władysława Jagiełły, d. katalog biskupów krakowskich do bpa Jana Rzeszowskiego (1481), rocznik zawiera też zapiski poszczególnych wikariuszy katedralnych, statuty bp Jana Grota i diecezji krakowskiej z l. 1335-35, a także adnotacje Jana Długosza. Wydano w MPH t.2, t.5 (series nova) i t. 10 cz.2, Warszawa 1974-78
3.

Rocznik Traski – obejmuje lata 965-1340, przy tym od 1270 podaje szersze informacje od innych roczników, autor rocznika był może dominikaninem, blisko związanym z dworem krakowskim. wyd. w MPH, t. 2, Lwów 1872, ss. 826-861
4.

Rocznik Wielkopolski – wydano w MPH t.3 Warszawa 1961


KRONIKI


1.Gall Anonim – Kronika , obejmuje okres do 1113 r. (zrodziła się na dworze księcia B. Krzywoustego) Wydano w: Anonim Gall, Kronika. tł. R. Grodecki. Wrocław 2003

2.Kronika Mistrza Wincentego zwanego Kadłubkiem (okres od czasów legendarnych do 1205 – bitwa pod Zawichostem) z inspiracji i na dworze K. Sprawiedliwego, wydano w: MPH t. 2. (wydał A. Bielowski) Lwów 1872

3.Kronika Janka z Czarnkowa (obejmuje okres 1370-84) wydano w. MPH t.2, Lwów 1872

4.Kronika Wielkopolska (dzieje do roku 1273 spisane przez kanonika kapit. Poznańskiej Godzisława Baszkę) wyd. w: „Kronika Wielkopolska”. Przekł. K. Abgarowicz, Warszawa 1965.

5. Kronika Mierzwy (franciszkańska) bazuje do 1202 na Kadłubku, a później do 1288 r. oryginalne zapiski, powstała w środowisku franciszkanów krakowskich. J. Banaszkiewicz Kronika Dzierzwy. Wrocław 1972

6.Kronika polska (polsko-śląska). Oparta na Kadłubku, ale lata 1139-1278 opisuje dzieje Piastów śląskich.Wyd. MPH t. III

7.Roczniki Jana Długosza – składające się z dwunastu ksiąg spisane w XV w. i opisujące całą dotychczasową historię p. polskiego. wyd. Jan Długosz, Roczniki, czyli Kroniki sławnego Królestwa Polskiego, ks. I-XII, wyd. PWN Warszawa 1961-2004

ZBIORY DOKUMENTÓW
1.

Kodeks Dyplomatyczny Polski. t.1-3. Warszawa 1847-1858
2.

Kodeks Dyplomatyczny Małopolski. t.1-4, wyd. F. Piekosiński. Kraków 1876-86
3.

Kodeks Dyplomatyczny Sląska. t.1-3. Wyd. K. Maleczyński, A. Skowrońska. Wrocław 1956-64
4.

Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski. Poznań-Warszawa1877-1982
5.

Zbiór dokumentów katedry i diecezji krakowskiej. Wyd.S. Kuraś. t.1-2. Lublin1965-73
6.

Zbiór dokumentów małopolskich. T 1-8. wyd. S. Kuraś, I. Sułkowska-Kuraś. Wrocław 1962-1975
7.

Dokumenty kujawskie i mazowieckie przeważnie z XIII w. wyd. B. Ulanowski .Kraków 1887
8.

Pommerellisches Urkundenbuch, wyd. M. Perlbach. Gdańsk 1822
9.

Pommersches Urkundenbuch. t.1-7, wyd.R. Klempin i in. Szczecin1868-1934
10.

Bullarium Poloniae, t.1-6, wyd. S. Kuraś, I. Sułkowska-Kuraś, Rzym-Lublin 1982-1998
11. Z. Kozłowska-Budkowa, Repertorium polskich dokumentów doby piastowskiej do końca XII w., Kraków 1937

Proszę o sukcesywną aktualizację.

[Artur Rogóż]

Pierwsze wzmianki o ziemiach polskich w źródłach historycznych:


- Jordanes – „Historia Gotów” (551 r.), opis plemion słowiańskich znad Wisły;

- „Geograf Bawarski” - anonimowa notatka z połowy IX wieku, zawiera opis terytoriów plemiennych, głównie słowiańskich, położonych na północ od Dunaju i na wschód od Łaby;

- „Żywot Św. Metodego” wzmianka o państwie Wiślan;

- Al Masudi (arabski historyk, geograf i podróżnik, X wiek, autor „Złotych łąk”) – wzmianka o Wolinie i Krakowie

- Ibrahim ibn Jakub (arabski podróżnik z Hiszpanii, X wiek) – opis państwa Mieszka I;

- Widukind z Korwei (kronikarz niemiecki, X wiek) – dzieje Sasów, wzmianka o państwie polskim;

- Thietmar (kronikarz niemiecki, biskup z Merseburga) – opisy Słowian Połabskich i ziem polskich

- „Powieść lat minionych” Nestora, XII wiek, wzmianki o początkach państwa polskiego;

- Kosmas (pierwszy kronikarz czeski, XII wiek), stosunki polsko-czeskie za panowania Bolesława Krzywoustego.