Ruch egzekucyjny - opracowanie

Podstawowym problemem stojącym przed królem Władysławem II Jagiełłą było powstrzymanie ekspansji krzyżackiej. Zwycięska wojna trwająca od 1409 r. do roku 1411, z wielkim zwycięstwem polsko-litewskim pod Grunwaldem w 1410 r., zapoczątkowała zmierzch potęgi państwa krzyżackiego. Związek Państwa polskiego z Wielkim Księstwem Litewskim został zacieśniony unią w Horodle w 1413 r. (zadecydowano tam m.in. o wspólnych zjazdach polsko-litewskich oraz dokonano adopcji do polskich herbów 47 bojarskich rodów litewskich). Zapewnienie „posiadania” tronu polskiego dla swych synów uzyskał Jagiełło poprzez wydawanie przywilejów dla szlachty polskiej (przywilej czerwieński w roku 1422, przywilej brzeski w 1425 r., w którym sformułowano m. in. zasadę „neminem captivabimus nisi iure victum”, oraz przywilej jedlnieński w roku 1430). Przyczyniło się do tego zwycięstwo zasady elekcyjności tronu, po śmierci Kazimierza III Wielkiego w 1370 r. (elekcji dokonywano na zjeździe elekcyjnym, następnie odbywała się koronacja i nowy władca potwierdzał prawa i przywileje stanowe).
Husarz
Posty: 803
https://www.artistsworkshop.eu/meble-kuchenne-na-wymiar-warszawa-gdzie-zamowic/
Rejestracja: 31 paź 2010, 04:37

Ruch egzekucyjny - opracowanie

Post autor: Husarz »

Wstąpienie na tron w 1506 r. Zygmunta I, którego nazwano Starym, gdyż liczył wówczas
już prawie 40 lat, ograniczyło aktywność szlachty. Nowy król wolał współpracować
z senatem, którego skład w czasie długich, 42-letnich rządów ukształtował wedle własnej
woli. Na urzędy, z którymi związana była godność senatorska, władca mianował swych
wypróbowanych współpracowników, byłych sekretarzy, często niepochodzących ze starych rodów możnowładczych. Całkowite ignorowanie sejmowej reprezentacji szlacheckiej okazało się jednak niemożliwe wobec kryzysu skarbu, spowodowanego kosztami
Konstytucja, konstytucja sejmowa (łac. constitutio od
constituere – ustanawiać, uchwalać) – termin odnoszony do
każdej ustawy uchwalonej przez sejm Rzeczypospolitej.
Król Aleksander Jagiellończyk w obecności senatorów duchownych
i świeckich (siedzą) oraz posłów (stoją) przyjmuje z rąk kanclerza Jana
Łaskiego dokument wraz z pieczęcią, by odciskając ją w przygotowanym
laku, zatwierdzić nowe prawo (rycina z tzw. Statutu Łaskiego, wydanego
w 1506 r. zbioru praw Rzeczypospolitej).
O początkach polskiego
parlamentaryzmu
’ kl. 1, s. 229
Kto zasiadał w senacie
’ s. 210–211206 P o z n a ć p r z e s z ł o ś ć, z r o z u m i e ć d z i ś – k l a s a 2 , c z ę ś ć 1 16. U s t r ó j R z e c z y p o s p o l i t e j s z l a c h e c k i e j
207
zaciągu wojsk najemnych. Środki doraźne – cła oraz rozbudowa żup
solnych w Wieliczce i Bochni – nie były w stanie pomnożyć dochodów
na tyle, by uwolnić króla od konieczności zwracania się do sejmu o podatki. I choć posłowie je uchwalali, to jednak monarsze nie udało się
doprowadzić do ustanowienia stałego, niezależnego od sejmu opodatkowania. W tej sytuacji konieczne okazywało się zaciąganie kredytów
pod zastaw królewszczyzn, co formalnie od 1504 r. było zakazane. Pró-
bę zaradzenia rosnącym problemom finansowym Rzeczypospolitej podjął ruch egzekucyjny, stworzony przez posłów wywodzących się ze średniozamożnej
szlachty. Domagał się on egzekucji praw, tzn. poprawy funkcjonowania państwa, a najważniejszą częścią tego programu było uzdrowienie finansów państwowych poprzez
egzekucję dóbr, czyli odzyskanie bezprawnie zastawionych królewszczyzn.
Punkt zwrotny w dziejach ruchu egzekucyjnego nadszedł w 1537 r., kiedy zwołane
na wojnę z Mołdawią pospolite ruszenie, zebrawszy się pod Lwowem, przerodziło się
w rokosz. Możnowładztwo nazwało go pogardliwie wojną kokoszą, sugerując, że
ucierpiał odeń głównie okoliczny drób. Tymczasem to właśnie wówczas szlachta po raz
pierwszy poczuła swą siłę i zgłosiła pod adresem króla szereg postulatów. Znienawidzonej królowej Bonie Sforzy [sforcy] wytykano chciwość, która miała przejawiać się
skupywaniem dóbr królewskich ze szkodą dla okolicznej szlachty i przeznaczaniem
dochodów z nich na własne wydatki, niemające nic wspólnego z potrzebami państwa.
Krytycy Bony wyolbrzymiali też jej zgubny wpływ na Zygmunta Starego. To królowa
miała doprowadzić najpierw do uznania w 1522 r. zaledwie dwuletniego wtedy Zygmunta Augusta wielkim księciem litewskim, następnie zaś do przeprowadzenia w 1530 r.
jego elekcji vivente rege – koronowania na króla Polski za życia ojca. Mogło to stanowić
precedens prowadzący do zniesienia istniejącej od 1374 r. elekcyjności
tronu, dlatego Zygmunt Stary musiał uroczyście zobowiązać się, że
elekcja vivente rege nigdy już się nie powtórzy. O wzroście znaczenia
szlachty świadczy też fakt, że podczas sejmu w 1538 r. posłowie nie dopuścili do ukarania przywódców rokoszu. Stopniowo izba poselska
wyzwalała się spod wpływu króla i możnych, mających dotąd znaczny
wpływ na wybór posłów. Wśród przywódców tworzącego się ruchu
egzekucyjnego znaleźli się przedstawiciele średniej szlachty: marszałek
izby poselskiej Mikołaj Sienicki oraz członkowie rodzin możnowładczych: Piotr Zborowski, Rafał Leszczyński i Hieronim Ossoliński.
W pierwszych latach swego panowania Zygmunt August, który objął tron w 1548 r.,
kontynuował politykę ojca. Małżeństwo z Barbarą Radziwiłłówną naraziło króla na ataki
ze strony zwolenników ruchu egzekucyjnego, uważających ten związek za dowód uzależnienia monarchy od magnaterii. Skutecznym instrumentem w zmaganiach z królem
była odmowa uchwalania podatków. Gdy w 1558 r. Moskwa najechała na Inflanty, Zygmunt August przez pewien czas prowadził wojnę bez wsparcia finansowego sejmu. Na
dłuższą metę nie było to jednak możliwe, dlatego podczas sejmu obradującego w Piotrkowie w 1562 i 1563 r. władca zdecydował się na sojusz ze stronnictwem egzekucyjnym.
Egzekucja dóbr. Główny postulat ruchu egzekucyjnego dotyczył uzdrowienia skarbu,
czemu miało służyć odzyskanie królewszczyzn zastawionych możnym w zamian za
pożyczki. Konfiskacie miały podlegać dobra oddane w zastaw po 1504 r., kiedy procederu tego zakazano. O skali zjawiska świadczy fakt, że sam Zygmunt August zastawił
na różnych warunkach 58 miast i blisko 700 wsi. Restytuowane dobra królewskie miały
Królewszczyzny – dobra ziemskie
należące do domeny monarszej,
zarządzane przez starostów. Dochody z nich zasilały skarb Rzeczypospolitej.
Bona Sforza, księżniczka
Mediolanu poślubiona
przez Zygmunta Starego
w 1518 r., ubrana zgodnie z polską modą (portret Łukasza Cranacha
młodszego z ok. 1555 r.).
Precedens (od łac. praecedere – iść
przodem) – przypadek wyjątkowy,
pierwszy z serii, za którym idą inne,
podobne. W warunkach dominacji
prawa zwyczajowego precedens
tworzył normy prawne, których
trzymano się w przyszłości.
O I wojnie północnej
’ s. 134–135
być odtąd nadawane w dożywotnią dzierżawę osobom „dobrze zasłużonym” dla Rzeczypospolitej. Nowi dzierżawcy mieli zadowolić się 20% zysku przynoszonego przez
starostwo, a pozostałe 80% dzielono następująco:
n 3/4 miało trafiać do skarbu królewskiego i stanowić źródło utrzymania dworu, administracji i polityki monarchy,
n 1/4 zaś do skarbu koronnego (mieścił się on w zamku w Rawie Mazowieckiej).
Tę ostatnią kwartę, tzn. ćwierć, przeznaczano na utrzymanie kilkutysięcznego wojska
zawodowego, zwanego kwarcianym, które strzegło południowo-wschodnich kresów
Korony przed najazdami tatarskimi. Aby określić dochodowość poszczególnych dóbr,
sejm zlecił przeprowadzanie co pięć lat lustracji królewszczyzn. W praktyce lustracje
generalne, czyli obejmujące cały kraj,
przeprowadzano raz na sto lat,
zadowalając się lustracjami poszczególnych
dóbr z chwilą
zgonu dzier-
żawców.
Problemem okazały się niekonsekwencje w wykonaniu uchwał sejmowych. Egzekucja dóbr nie objęła Litwy, a Zygmunt August, chcąc zrekompensować niektórym moż-
nym utratę niedawnych nadań, rezygnował z przysługującej mu części dochodu z dzier-
żawionych przez nich dóbr. Dalsze ustępstwa w tej mierze poczynili Henryk Walezy
i Stefan Batory, wskutek czego Zygmunt III Waza już na początku swego panowania
miał problemy z utrzymaniem niedużego przecież dworu i konieczne okazały się doraź-
ne reformy zarządu dobrami królewskimi. Reforma egzekucyjna, gdyby ją konsekwentnie przeprowadzono, mogła zwiększyć dochody państwa, choć znając skutki rewolucji
militarnej XVII w., należy wątpić, by mogła ona na dłuższy czas spełnić nadzieje swych
twórców, pragnących, by król utrzymywał się „ze swego”.
Egzekucja praw. Program ruchu egzekucyjnego, którego jednym z postulatów była egzekucja dóbr, miał na celu usprawnienie zarządzania krajem, co nazywano egzekucją praw.
Domagano się wyrównania obciążeń podatkowych poszczególnych ziem i zniesienia
przywilejów skarbowych możnowładztwa, ale konsekwencje tych kroków sięgały
znacznie dalej – aż do likwidacji odrębności prowincji, z których składała się Rzeczpospolita, takich jak Prusy, Litwa, Mazowsze czy księstwa śląskie. W rezultacie włą-
czono do Korony Prusy Królewskie, likwidując odrębność ich skarbu i sejmu. Podobnie
Podział dochodów
z królewszczyzn
Komisja
lustracyjna
ustala dochód
z królewszczyzny.
Urzędnik kancelarii
królewskiej
Dochód starosty
Z czasem należne Koronie „trzy
części” trafiały coraz częściej do
kieszeni starostów, a król zmuszony
był prosić sejm o podatki.
20 %
80 %
Poseł
Senator
kwarta
(1⁄4)
trzy części
(3⁄4)
Skarb królewski
Skarb koronny
w Rawie
Mazowieckiej Wojsko kwarciane
O prowincjach Rzeczypospolitej w XVI w.
’ s. 113–116208 P o z n a ć p r z e s z ł o ś ć, z r o z u m i e ć d z i ś – k l a s a 2 , c z ę ś ć 1 16. U s t r ó j R z e c z y p o s p o l i t e j s z l a c h e c k i e j
209
wyobrażano sobie umocnienie związku Królestwa Polskiego z Wielkim Księstwem
Litewskim, lecz bezdzietny i przeczuwający swą rychłą śmierć Zygmunt August zdołał
ostatecznie przeforsować zawarcie unii realnej na sejmie w Lublinie w 1569 r.
Kolejny kompleks postulatów dotyczył sprawnego działania instytucji państwowych, szczególnie sądownictwa. Dotychczas to król, jako najwyższy sędzia, rozstrzygał
apelacje od wyroków sądów niższych instancji. Obowiązki te schodziły jednak na drugi
plan wobec konieczności bieżącego sterowania polityką państwa, co powodowało wieloletnie zaległości wymiaru sprawiedliwości. Ruch egzekucyjny postulował więc utworzenie niezależnych od króla sądów apelacyjnych. Postulat ten spełniono w 1578 r., powołując trybunały koronne: dla Wielkopolski z siedzibą w Piotrkowie (zwanym odtąd
Trybunalskim), a dla Małopolski w Lublinie, oraz w 1581 r., gdy utworzono trybunał
litewski w Wilnie. Szlacheckich sędziów trybunalskich wybierały sejmiki, duchownych zaś kapituły. Z myślą o uzdrowieniu sądownictwa domagano się też zakazu łączenia w jednym ręku urzędów centralnych z lokalnymi, ale zamiar ten nie powiódł się,
podobnie jak próba poddania dygnitarzy kontroli specjalnego urzędnika (instygatora).
Sukces ruchu egzekucyjnego wpłynął na umocnienie pozycji sejmu, a zwłaszcza
izby poselskiej w strukturze władz Rzeczypospolitej. Powrót do wspólnych rządów
króla z możnymi, co miało miejsce za Zygmunta Starego, nie był już możliwy
ODPOWIEDZ

Wróć do „Polityka wewnętrzna i przemiany ustrojowe”