Unia polsko – litewska i wojna z Zakonem Krzyżackim

[Warka]

Kształtowanie się państwa litewskiego. Początki państwowości litewskiej sięgają I połowy XIII w. Pod wpływem zagrożenia zewnętrznego plemiona litewskie, zamieszkujące obszar Żmudzi i Auksztoty, uważanej za Litwę właściwą, zaczęły łączyć swoje siły przeciw wrogowi. Prowadziło to do powstawania związków plemiennych, na których czele stawało kilku naczelników - przywódców. Około 1240 r. jednemu z nich Mendogowi udało się pokonać pozostałych rywali i objąć samodzielne rządy w Auksztocie. W ciągu kilku lat swojego panowania (zm. 1263 r.) zdołał on zawładnąć znaczną częścią Rusi Czarnej z Nowogródkiem i Grodnem. Ponadto zawarł sojusz z Krzyżakami i za ich pośrednictwem zdecydował się w 1251 r. przyjąć chrzest. Jednym z większych sukcesów Mendoga było także uzyskanie w 1253 r. korony królewskiej.
R E K L A M A czytaj dalej ↓

Mendogowi nie udało się jednak przeprowadzić pełnej chrystianizacji Litwy, a pod koniec swojego życia sam odstąpił nawet od chrześcijaństwa i wznowił walkę zbrojną z Zakonem. W 1263 r. został zamordowany przez własnych poddanych. Po jego śmierci nastąpił chwilowy kryzys władzy w kraju. Dopiero rządy Trojdena (1269/1270 - 1281/1282) i Pukuwera (1292 - 1294) ustabilizowały sytuację wewnętrzną Litwy, co umożliwiło podjęcie przez syna i następcę tego ostatniego, Giedymina, dalszej ekspansji w kierunku ziem ruskich i zajęcie następnie znacznej ich części aż po wschodnią Smoleńszczyznę i południowe Polesie.

Giedymin (1315 - 1341) uchodzi za właściwego twórcę potęgi państwowej Litwy. Mimo licznych jego sukcesów byt państwa litewskiego był wciąż zagrożony przez Krzyżaków. Głównym obiektem ich ataków była Żmudź. W tej sytuacji Giedymin zawarł w 1325 r. przymierze z królem polskim, Władysławem Łokietkiem, którego ostrze skierowane było przeciwko Zakonowi. Jego formalnym wyrazem było małżeństwo syna Łokietka, Kazimierza Wielkiego, z córką Giedymina, Aldoną. Później doszło do rozluźnienia tych więzów, a oba państwa stanęły przeciwko sobie, walcząc o wpływy na Rusi Halicko - Włodzimierskiej.

Po śmierci Giedymina Litwa została podzielona między siedmiu jego synów, przy czym jeden z nich otrzymał godność wielkoksiążęcą, co dawało mu w ten sposób władzę zwierzchnią nad pozostałymi braćmi. Początkowo tron wielkoksiążęcy objął Jawnuta, po nim zaś już w 1345 r. Olgierd. Z Olgierdem zgodnie współdziałał jego młodszy brat Kiejstut, któremu przypadła w udziale dzielnica trocka. W tym czasie Litwa prowadziła energiczną ekspansję na Ruś, gdzie niebawem spotkała się z przeciwdziałaniem Moskwy, oraz z trudem odpierała ataki Krzyżaków na ziemie rdzennie litewskie.

W 1377 r. zmarł Olgierd, a władzę wielkoksiążęcą objął jego najstarszy syn z drugiego małżeństwa, Jagiełło. Z początku stryj Kiejstut lojalnie popierał poczynania młodego władcy. Wkrótce jednak między nimi wystąpiły rozbieżności, na tle stosunku do Zakonu. Do otwartego konfliktu doszło po zawarciu przez wielkiego księcia układu z Krzyżakami (1380 r.). Kiejstut wystąpił przeciwko swojemu bratankowi, ale nie udało mu się go pokonać. Wkrótce po tym stryj Jagiełły zmarł w niewyjaśnionych okolicznościach.

Wraz ze śmiercią Kiejstuta Jagiełło coraz dotkliwiej zaczął odczuwać grożące mu niebezpieczeństwo ze strony Zakonu. Z kolei na wschodzie Moskwa rozpoczęła próby oderwania od Litwy zadnieprzańskich ziem ruskich. Na dodatek w tym czasie dał o sobie znać syn zmarłego Kiejstuta, Witold, który dążył do odebrania ojcowskiego dziedzictwa. Jagiełło odstąpił bowiem, w zamian za czteroletni rozejm, połowę Żmudzi Krzyżakom (układ z 1382 r.). Ponadto zobowiązał się przyjąć za ich pośrednictwem chrzest. Witold doprowadził jednak do zerwania tego układu i sam sprzymierzył się z Zakonem, z którym niebawem podjął kroki zbrojne przeciwko Jagielle. W tej sytuacji wielki książę litewski zaczął szukać sojusznika w Polsce.

Przyczyny unii polsko - litewskiej. Podstawową przyczyną unii polsko - litewskiej było dążenie do połączenia sił obu państw do walki z Zakonem Krzyżackim. Ponadto za unią przemawiały również względy gospodarcze. Zarówno mieszczaństwo polskie jak i litewsko - ruskie zainteresowane było w ożywieniu wzajemnych kontaktów handlowych. Na czoło wysuwała się też sprawa Rusi. Panowie polscy dostrzegali w unii możliwość ekspansji gospodarczej i politycznej na ziemie ruskie państwa litewskiego. Z kolei dla feudałów litewskich była to doskonała okazja do uzyskania praw analogicznych z prawami feudałów polskich. Przywileje stanowe polskiej szlachty stanowiły dla bojarów litewskich atrakcyjną ofertę. Należy podkreślić także interesy kościoła katolickiego, który dążył do jak najszybszej chrystianizacji pogańskich obszarów i rozciągnięcia na nie swojego zwierzchnictwa. I wreszcie dzięki unii Polska miała możliwość wzmocnienia swojej pozycji na arenie międzynarodowej.

Unia w Krewie (1385 r.). Panowie polscy nie pragnęli zachowania unii polsko - węgierskiej, toteż zamiast starszej córki Ludwika, Marii, poślubionej przez Zygmunta Luksemburskiego, wybranego na króla Węgier, powołali na tron młodszą Jadwigę, która natychmiast po przybyciu w 1384 r. do Polski została koronowana. Na męża młodziutkiej władczyni, po uprzednim wydaleniu z Krakowa jej pierwszego narzeczonego, Wilhelma Habsburga, wybrano wielkiego księcia litewskiego - Jagiełłę.

W styczniu 1385 r. przybyli zatem do Krakowa posłowie litewscy, aby podjąć wstępne uzgodnienia dotyczące małżeństwa. Natomiast w sierpniu tego samego roku doszło do zawarcia w Krewie umowy między poselstwem polskim a Jagiełłą. Na mocy wystawionego przez tego ostatniego dokumentu, w zamian za rękę Jadwigi i godność króla polski, wielki książę zobowiązywał się:

- przyjąć wraz ze swoimi poddanymi chrzest w obrządku Kościoła rzymskiego,

- przyłączyć (inkorporować) Wielkie Księstwo Litewskie do Królestwa Polskiego,

- przywrócić Królestwu polskiemu utracone prowincje (chodziło tu głównie o Pomorze),

- zwrócić Wilhelmowi Habsburgowi równowartość posagu Jadwigi ustalonego niegdyś na 200 tys. florenów.

W lutym 1386 r. przybyły do Krakowa Jagiełło poddał się uroczystej ceremonii chrztu, podczas której otrzymał imię Władysław. Następnie odbył się ślub Jadwigi i Jagiełły, a 4 marca 1386 r. koronacja Władysława II (1386 - 1434).

Realizacja układu w Krewie. Wkrótce po koronacji Władysław Jagiełło, w otoczeniu duchowieństwa polskiego, udał się na Litwę, aby osobiście przeprowadzić misję chrystianizacyjną wśród swoich poddanych. Chrzest miał charakter zbiorowy i obejmował wszystkich Litwinów. Wobec opornych stosowano przymus. W wyniku akcji chrystianizacyjnej w Wilnie zostało zorganizowane biskupstwo katolickie, które następnie podporządkowano metropolii gnieźnieńskiej.

Tymczasem trudności nastręczała kwestia inkorporacji Litwy do Polski, na którą nie godzili się Litwini. Ponadto realizacja tego postanowienia była trudna ze względu na strukturę wewnętrzną państwa litewskiego. Składało się ono bowiem z wielu dzielnic znajdujących się we władaniu spokrewnionych ze sobą książąt. Podporządkowani byli oni wielkiemu księciu litewskiemu, ale zachowywali przy tym samodzielność w rządach wewnętrznych. Władysław Jagiełło przyjąwszy godność królewską otrzymał tytuł "najwyższego księcia Litwy". Z tymże rządy na Litwie sprawował w jego imieniu namiestnik. Został nim, jako wielki książę, brat stryjeczny Jagiełły, Witold.

Geneza wojny z Krzyżakami. Witold był zagorzałym przeciwnikiem unii polsko - litewskiej. Dążył on bowiem do utrzymania samodzielności Litwy. Pragnąc zatem nie dopuścić do zbytniej przewagi Polski wielki książę prowadził wrogą Władysławowi Jagielle politykę, próbując wejść w porozumienie z Krzyżakami. W tym samym czasie w konszachty z Zygmuntem Luksemburczykiem, a następnie z Zakonem wszedł książę piastowski Władysław Opolczyk, przygotowując z nimi nawet plan rozbioru ziem polskich, które by im przypadły w wyniku zwycięskiej wojny z królem polskim. Wobec zaogniającej się sytuacji Władysław Jagiełło zawarł ugodę z Witoldem, na której podstawie ten ostatni miał uzyskać rządy nad całym Wielkim Księstwem Litewskim i wystąpić przeciwko Zakonowi. Jednak ten sojusz nie trwał długo, bowiem już wkrótce Witold zawarł przymierze z Krzyżakami, ustępując im Żmudź. Zabezpieczona w ten sposób Litwa podjęła wojnę z Tatarami, która zakończyła się dla Witolda klęską. Wojska litewskie wspierane przez oddziały rycerstwa polskiego poniosły druzgocącą klęskę w 1399 r. nad rzeką Worsklą. W tej sytuacji doszło do ponownego zbliżenia polsko - litewskiego. W 1401 r. został zawarty nowy układ, w Wilnie i Radomiu (tzw. unia wileńsko - radomska), mocą którego Jagiełło przekazywał Witoldowi dożywotnio władzę wielkoksiążęcą na Litwie, z zachowaniem jednak własnych praw zwierzchnich. Z kolei Witold zobowiązał się do udzielenia Koronie pomocy w walkach przeciw wszystkim jej nieprzyjaciołom. Ponadto ustalono, że po śmierci Witolda Litwa wróci pod bezpośrednią władzę Jagiełły.

Tym czasem stosunki z Krzyżakami stawały się coraz bardziej napięte. W 1399 r. zmarła Jadwiga, zwolenniczka utrzymania pokoju z Zakonem. Wkrótce po tym ucisk rządów krzyżackich na Żmudzi doprowadził do zorganizowania przez tutejsza ludność wielkiego powstania (1409 r.), które natychmiast poparł zbrojnie Witold. Wielki mistrz Zakonu rozpoczął przygotowania do wojny z Litwą, po stronie której opowiedziała się Polska. W 1409 r. wybuchła wielka wojna z Krzyżakami.

Walka z Zakonem i bitwa pod Grunwaldem. Działania wojenne rozpoczęli Krzyżacy od najazdu na ziemię dobrzyńską. Jednak okazało się, że obydwie strony nie są jeszcze przygotowane do prowadzenia działań zbrojnych. Doszło zatem do zawarcia na jakiś czas rozejmu. W tym czasie Krzyżacy rozwinęli w całej zachodniej Europie szeroką akcję propagandową, według której rozpoczęta przez nich wojna miała mieć charakter krucjaty podjętej przeciwko poganom. Zakon zamierzał w ten sposób zapewnić sobie sojuszników wśród panujących. Niebawem wojnę wypowiedział Polsce Zygmunt Luksemburczyk, sprzymierzeniec wielkiego mistrza. Ponadto Zakon popierał także papież.

Działania zbroje rozpoczęto latem 1410 r. Pod Czerwińskiem wybudowano specjalny most pontonowy, aby ułatwić przeprawę przez Wisłę w celu połączenia się wojsk polskich z litewsko - ruskimi dowodzonymi przez Witolda. Następnie połączone siły przekroczyły granicę pruską i ruszyły w kierunku Malborka. Do bezpośredniego spotkania obu armii doszło 15 lipca 19410 r. pod Grunwaldem. Tutaj odbyła się decydująca rozprawa. Na czele wojsk krzyżackich stał wielki mistrz Ulrich von Jungingen. Natomiast naczelne dowództwo nad połączonymi siłami polsko - litewsko - ruskimi sprawował Władysław Jagiełło. Była to jedna z największych bitew w historii średniowiecza.

Oto fragment przebiegu bitwy pod Grunwaldem spod pióra Jana Długosza, wybitnego historyka polskiego z XV wieku:

"(…) Polacy…w kilkanaście chorągwi rzucili się na owe szesnaście znaków krzyżackich, do których i inne się przyłączyli, i krwawą z nimi stoczyli bitwę. A lubo Krzyżacy przez jakiś czas wytrzymywali natarcie, w końcu jednak przeważną liczbą wojsk królewskich zewsząd otoczeni, pobici zostali na głowę. Prawie wszystko rycerstwo, walczące pod owymi szesnastu znakami, legło na placu lub dostało się w niewolę. Po zniesieniu zatem i rozbiciu całej potęgi nieprzyjacielskiej, przy czym także wielki mistrz pruski Ulryk, marszałkowie, komturowie, rycerze wszyscy i znakomitsi w wojsku pruskim panowie poginęli, reszta nieprzyjaciół poszła w rozsypkę, a raz tył podawszy pierzchała ciągle w popłochu. Władysław król polski, nie rychłe wprawdzie i ciężkim okupione trudem, zupełne jednak nad mistrzem i Krzyżakami otrzymał zwycięstwo. (…)

(…) Znaleziono zaś w obozie krzyżackim kilka wozów naładowanych samymi dybami i okowami, które Krzyżacy z pewnością sobie rokując zwycięstwo (…) do petania Polaków przygotowali".

(Tekst cytowany za: Polska w okresie monarchii stanowej. Wybór tekstów, opracował R. Heck, PWN, Warszawa 1955, str. 155).

Bitwa zakończyła się druzgocącą klęską Zakonu. Straty jakie ponieśli w niej Krzyżacy były olbrzymie. W walce padł wielki mistrz Ulrich von Jungingen oraz kwiat rycerstwa zakonnego i zachodniego. Ponadto w ręce polskie wpadła cała artyleria i 52 chorągwie krzyżackie.

Pokój toruński (1411 r.). W 1411 r. został zawarty pokój w Toruniu. W myśl jego postanowień Zakon zobowiązał się zwrócić Polsce ziemię dobrzyńską oraz wypłacić stronie polskiej odszkodowanie pieniężne. Żmudź miała zostać zwrócona Litwie, ale tylko na okres życia Jagiełły i Witolda.

Unia w Horodle (1413 r.). W 1413 r. podczas zjazdu Jagiełły, Witolda, panów polskich i litewskich w Horodle wystawiono akt, który miał na celu potwierdzenie odrębności państwa litewskiego. W akcie tym zostało również podkreślone, że po śmierci Witolda zostanie zachowane na Litwie stanowisko wielkiego księcia, na które kandydata miał wyznaczać król polski za radą panów świeckich i duchownych obydwu państw. Z kolei po zgonie Jagiełły jego następca powinien zostać wybrany za zgoda wielkiego księcia i panów litewskich. Ważnym postanowieniem aktu horodelskiego było także nadanie bojarom litewskim, którzy przyjęli wiarę katolicką, tych samych praw, jakie przysługiwały szlachcie polskiej. Oznaką tego było m.in. przyjęcie do rodów herbowych polskich wielu litewskich rodów bojarskich.