Kultura Łużycka czy Kultura Kurhanów Zachodniobałtyjskich?

Pierwsze na ziemiach polskich ślady wczesnego człowieka (gatunek Homo erectus) odkryto na Dolnym Śląsku w okolicy Trzebnicy oraz w Rusku koło Strzegomia. Homo erectus przywędrował z Afryki do południowo-zachodniej Europy już 1,2 miliona lat temu, a najwcześniejsze znaleziska w środkowej Europie (m. in. na Ukrainie zakarpackiej) datowane są począwszy od ok. 800 tys. lat temu. Narzędzia kamienne z Trzebnicy (choppery i należące do tradycji mikrolitycznej) pochodzą przypuszczalnie sprzed ok. 500 tys. lat z okresu interstadiału ferdynandowskiego, z kolei te z Ruska – sprzed ok. 440-370 tys. lat z czasów interglacjału mazowieckiego, jako że zasiedlenie ziem polskich przez Homo erectus uzależnione było od periodycznych ociepleń. Znalezione na lokacji w Trzebnicy kości ssaków kopytnych i ości ryb świadczą o mięsożerności tego gatunku człowieka.
Warka
Posty: 1570
https://www.artistsworkshop.eu/meble-kuchenne-na-wymiar-warszawa-gdzie-zamowic/
Rejestracja: 16 paź 2010, 03:38

Kultura Łużycka czy Kultura Kurhanów Zachodniobałtyjskich?

Post autor: Warka »

Kultura Łużycka czy Kultura Kurhanów Zachodniobałtyjskich (?) na stanowisku Szczepanki 8
Adam Lisiecki
1. Wstęp
Prace wykopaliskowe na stanowisku nr 8 w Szczepankach, nastawione na badanie epoki kamienia (GUMIŃSKI 2004, tam dalsze dane oraz ilustracje dotyczące charakterystyki stanowiska oraz metodyki badań), nieoczekiwanie przyniosły odkrycie osadnictwa z przełomu epok brązu i żelaza.
Już wcześniej było wiadomo, że na północ od stanowiska Szczepanki 8, na obszarze należącym do wsi Dudka miała istnieć nawodna osada z wczesnego okresu epoki żelaza, opisywana przez badacza niemieckiego – K.O. Rossius’a, wspominana później przez Łucję Okulicz (OKULICZ 1970: 166). Jednakże wedle weryfikacyjnych badań osiedli nawodnych przeprowadzonych w latach 1993-1994 nie natrafiono na żadne ślady działalności człowieka w miejscu, gdzie miało się znajdować ww. osiedle (ŁAPO, OSSOWSKI 2000: 131). Dlatego też odkrycia ze Szczepanek byłyby pierwszym śladem osadnictwa z przełomu epok brązu i żelaza w tej okolicy.

2. Przebieg badań
Wykopy założono na kulminacji wyspy. W roku 2002 sondażowy wykop oznaczony literą K miał wymiary 2x2m i mieścił się w obrębie metrów 16-17W i 48-49N (fig.1). Wtedy też, w czasie prowadzonych badań, natrafiono na nieliczne zabytki ceramiczne z epoki brązu lub wczesnego okresu epoki żelaza, krzemienie i kości oraz na skraj obiektu nazwanego K-1.
W roku 2003 kontynuowano badania poszerzając wykop K o kolejne 3m² w celu uchwycenia pozostałej części obiektu K-1. Wykop ten – KB – w kształcie litery L przylegał do wykopu K (dalej nazywany: KA) i obejmował następujące metry: 15-16W i 47N oraz 15W i 48N.
Pod darnią znajdował się piasek z próchnicą i pojedynczymi kamieniami. W tej warstwie sięgającej mniej więcej do około 20-25cm, posiadającej ślady orki widoczne na profilach wykopów, znaleziono kilkadziesiąt zabytków w tym współczesne żelazne spoiwo, fragment drutu kolczastego, monetę z 1949 roku i hak oraz kilkadziesiąt krzemieni (w tym trapez, tylczak, poprzecznik i drapacz z fr. wiórowca) i kilkanaście fragmentów ceramiki (głównie drobne fragmenty, w tym fragment ceramiki neolitycznej).
Na głębokości około 20-25cm w SW narożniku wykopu KB (fig.1; kwadrat 16W 47N) natrafiono na dwie wyróżniające się kolorem brązowoceglaste plamy, wychodzące swoim zasięgiem poza wykop, z wieloma kamieniami dookoła i w stropie, które w przekroju miały miąższość około 10-15cm. Pośród kamieni znaleziono jedynie bryłkę hematytu.
W czasie dalszej eksploracji, na głębokości około 30-35cm natrafiono na zarysy dwóch obiektów K-1 i K-2 (fig.1). Natomiast dookoła obiektów rozciągały się pokłady jasno-żółtego, miejscami jasno-brązowego, zglinionego piasku oraz bardzo duże ilości kamieni. Liczne zabytki z tej głębokości to ceramika, krzemienie oraz pojedyncze fragmenty kości.
Niższe warstwy dookoła obiektów to zorsztyniony piasek z miejscowymi wtrętami piasku białożółtego ze żwirem i gliną zwałową.
Ostatnie zabytki w warstwach poza obiektami znaleziono na głębokości około 45cm od powierzchni ziemi, a więc już zdecydowanie niżej od stropów obiektów – były to cztery krzemienie. Natomiast najwięcej zabytków koncentrowało się w obrębie obiektu K-1.

Tabela 1. Liczebności krzemieni i ceramiki w kolejnych poziomach głębokościowych, bez uwzględniania zabytków z obiektów.

Głęb. od pow. ziemi (w cm)
Ilość krzemieni Ilość ceramiki
Darń i piasek
z próchnicą i kamieniami
0-15 14 7
15-20 16 6
20-25 8 7
Piasek zgliniony 25-30 4 7
Poziom stropów obiektów 30-35 0 3
Piasek zorsztyniony 35-40 1 0
40-45 2 0
45-50 1 0

Biorąc pod uwagę naruszenie warstw przez wkopane obiekty i orkę, można podzielić występowanie zabytków na kilka poziomów (tab. 1). W pierwszym obejmującym najwyższe warstwy, oprócz dobrze datujących zabytków współczesnych wystąpiły głównie krzemienie i trochę ceramiki. Następnie warstwa piasku zglinionego pomiędzy poziomem 25cm a poziomem stropów obiektów (35cm). Ostatnia warstwa z zabytkami to zorsztyniony piasek występujący poniżej poziomu stropów obiektów i w niej wystąpiły tylko krzemienie.
Powyższy rozkład jest dość zaskakujący. W poziomie najwyższym ilość krzemieni osiąga ponad 35 sztuk, gdy ceramiki nie przekracza 15 sztuk. W warstwie od około 25cm do poziomu stropów obiektów, zmniejsza się ilość znalezionych krzemieni a wzrasta ceramiki w stosunku do warstwy wyższej. Na poziomie stropów obiektów – na głębokości 30-35cm nie znaleziono żadnego krzemienia. W niższej warstwie znajdowano już tylko krzemienie – 4 sztuki.

3. Obiekt K-1
W planie obiekt miał kształt owalny, natomiast w profilu (cięcie AB) nieckowaty i miąższość około 30-35cm (fig. 1). Wypełnisko było raczej jednorodne i składało się szarobrązowego piasku z resztkami próchnicy, z domieszką żwiru i pojedynczymi kamieniami. W obiekcie znaleziono kilkadziesiąt fragmentów ceramiki, kilka kości, bryłkę hematytu oraz 3 krzemienie i kilka wytworów kamiennych.
Na uwagę zasługuje przede wszystkim dziwny układ niektórych zabytków. Np. posiadający ślady obtłuczenia, dużych rozmiarów kamień nr 71 leżał tuż przy brzegu obiektu, około 10 cm od stropu i przykrywał skupisko kości. Były to: fragment kości szczęki z zębami oraz fragmenty kości czaszki należące do sarny, dwa kręgi rybie oraz dość liczne drobne drzazgi kostne przemieszane z piaskiem. Drobne kości leżały także poza kamieniem.
Drugie skupienie zabytków wystąpiło również na poziomie 45-50cm. Blisko siebie leżały: fragment naczynia (fig. 2a), drobne kości oraz kamienne ciosło (fig. 2l).
Kolejnymi zabytkami – znalezionymi tym razem na samym dnie obiektu – były: fragment kamienia przypominającego swym kształtem siekierkę (fig. 2m), fragment (wygładzonego?) kamienia o przekroju płasko-wypukłym i drugi kamień o zbiegających się ściankach, krzemień, oraz fragment kręgu szyjnego sarny.
Funkcja tej jamy jest dosyć zagadkowa ze względu na układ niektórych zabytków, niewielką ilość kości i kilka naturalnych kamieni o kształtach przypominających narzędzia.

4. Obiekt K-2
Obiekt ten znajdował się niecałe pół metra od wyżej opisanego. W planie miał on kształt owalny, natomiast jego dno (cięcie CD) było nieco płytsze (sięgało do 20-25cm) i bardziej płaskie niż w obiekcie K-1 (fig. 1). Wypełnisko obiektu było jednorodne i składało się z szarobrązowego piasku z resztkami próchnicy, domieszką żwiru i kilkoma kamieniami. W jego obrębie znaleziono jedynie kilka fragmentów ceramiki oraz krzemień.

5. Ceramika
W obydwu częściach wykopu K znaleziono zaledwie kilkadziesiąt fragmentów ceramiki, w tym kilka fragmentów wydzielonych. Odkryta ceramika jest barwy brązowej, szarobrązowej lub jasnobrązowej. Do jej produkcji dodawano tłucznia kamiennego różnej wielkości (często grubego) i przeważnie w kolorze różowym, nierzadko z miką. Powierzchnie naczyń były równe i szorstkie bądź obmazywane. Opis fragmentów wydzielonych przedstawia tabela 2.

Tabela 2. Zestawienie wydzielonej ceramiki

Głębokość lub obiekt Morfologia Kolor i jakość wypału Domieszka
Wykończenie powierzchni Zdobienie Fig.
15-20 cm wylew ze ściętą krawędzią jasnobrązowy K+xyz równa karbowana krawędź, pod nią stemple "łezki" 2d
30-35 cm fr. misy z wew. okapem szarożółty, słaby wypał, przełom gruzełkowaty PMK+xy równa, szorstka z wystającym drobnym tłuczniem - 2b
35-40cm wylew z płaską krawędzią o Ø mniejszej od Ø brzuśca jasnobrązowy K równa, wygładzona - 2f
obiekt K-1 wylew z płaską krawędzią brązowoszary Krxyz równa - 2e
obiekt K-1 fr. talerza z płaską krawędzią jasnobrązowy przełom warstewkowany PKr+yz równa nacięcia/odciski paznokciem? na krawędzi 2c
obiekt K-1 fr. naczynia baniastego o Ø wylewu mniejszej od Ø brzuśca; krawędź płaska brązowy, przełom ciemnoszary gruzełkowaty, warstewkowany słaby wypał MPK+rxyz obrzucany rzadką glinką (obecnie część glinki złuszczona), wew. pow. równa - 2a


Wszystkie fragmenty naczyń, oprócz jednego o pochodzeniu prawdopodobnie neolitycznym (fig. 2d), należą do typowych pod względem morfologii i technologii dla przełomu epoki brązu i żelaza, mimo to są trudne do przyporządkowania kulturowego. Taki zestaw – misa, talerz czy naczynie baniaste – występują zarówno w kulturze łużyckiej jak i w kulturze kurhanów zachodniobałtyjskich (KKZB). Naczynia baniaste, niskie o krótkiej szyjce, o domieszce średnio lub gruboziarnistej i chropowaconych ściankach były częstym znaleziskiem na łużyckim stanowisku osadniczym w Worytach. To samo dotyczy mis, które są tam najliczniejszym typem naczyń. Występują tam również talerze. Naczynia woryckie często są chropowacone poprzez obrzucanie czy obmazywanie, co jest cechą typową dla naczyń z osad (DĄBROWSKI, MOGIELNICKA-URBAN 1981: 213-222).
Bardzo podobne naczynia występują też jednak w inwentarzu kultury kurhanów zachodniobałtyjskich (OKULICZ 1970: 256-259, tabl. XXV-XXVIII,). Wydaje się, że ceramika ta może nawiązywać zwłaszcza do grupy II według systematyki Hoffmanna – tak pod względem domieszki, jak i morfologii i obrzucania powierzchni naczyń. Wedle tego autora grupa II jest datowana na VI okres epoki brązu i HaD (HOFFMANN 1998: 14-17), a więc mniej więcej na przełom okresu subborealnego na subatlantycki. Opisywane naczynia morfologicznie nawiązują też do ceramiki KKZB z niedalekiej osady w Paprotkach Kolonii (KARCZEWSKI 1998: 112-116, tabl. 1-8), a nawet do ceramiki z Żubronajci na Suwalszczyźnie (SZYMAŃSKI 1998: 122-123).
Jak widać, obecnie trudno jest jednoznacznie przyporządkować omawiane fragmenty naczyń do jednej kultury. Ogólnie się przyjmuje, że ceramika pierwszej fazy KKZB nawiązuje do naczyń łużyckich. Obecnie można jedynie stwierdzić, że jest to ceramika albo łużycka, albo należąca do wczesnej KKZB.

6. Krzemienie
W czasie badań znaleziono 53 krzemienie, wykonane z surowca morenowego – powszechnego i łatwo dostępnego na Mazurach. Są to: 3 rdzenie, 2 wióry i 12 fragmentów, 28 odłupków lub ich fragmentów, 2 okruchy oraz 6 narzędzi. Nieznaczna część tych krzemieni została wykonana w technice łuszczniowej (narzędzia nie były wykonane w tej technice). Prawie wszystkie krzemienie pokryte są biało-niebieskawą patyną, kilka jest przepalonych. Chyba wszystkie narzędzia krzemienne (tablica 3), a przynajmniej te wykonane z wiórów, pochodzą z epoki kamienia i to raczej z wczesnych lub środkowych okresów osadniczych (por. GUMIŃSKI w tym tomie).

Tabela 3. Zestawienie wydzielonych krzemieni

Głębokość Surowiec Kora Półsurowiec Dług. mm Szer. mm Grub. mm Wytwór Miejsce retuszu Fig.
10-15cm morenowy - fr. wióra >13 10 3 półtylczak poprzecznik GW 2g
15-20cm przepalony - fr. wióra >11 11 1 trapez GWS 2h
15-20cm morenowy - fr. wióra >15 20 3 drapacz + fr. wiórowca GW+ GL 2k
20-25cm morenowy + fr. odłupka >16 >26 10 odłupek retuszowany GW -
20-25cm morenowy - fr. wióra >13 5 2 tylczak GP 2i
45-50cm morenowy + odłupek 21 18 6 odłupek retuszowany DP+ GWL 2j


Mimo że większość narzędzi (o ile nie wszystkie) i wiórów należy przypisać epoce kamienia, to część odłupków (a może i wiórów) a zwłaszcza ze śladami techniki łuszczniowej można łączyć z opisywaną tu fazą osadniczą.
Materiały krzemienne wiązane z późną epoką brązu w północno-wschodniej Polsce pochodzą z 86 miejscowości. Odnotowano występowanie retuszowanych wiórów i odłupków, a prócz tego wymienia się: dość liczne grociki, rzadkie siekierki, oraz drapacze, zgrzebła, skrobacze, tylczak i rylec. Wedle Dąbrowskiego krzemieniarstwo łużyckie kontynuuje tradycje trzcinieckie tak co do techniki łuszczniowej, jak i doboru miejscowego surowca. Autor ten przyjmuje również wtórne użytkowanie narzędzi, może nawet i paleolitycznych bądź zgodnie z ich przeznaczeniem, bądź jako surowca (DĄBROWSKI 1997, str. 72-76).
Natomiast w kulturze kurhanów zachodniobałtyjskich przewagę miała technika łuszczenia twardym tłukiem i uzyskiwanie odłupków i wiórów o bardzo nieregularnych kształtach z mocno zaznaczonymi śladami odbić (ZALEWSKI, MELLIN 1991: 37-41).

7. Kamienie
W wykopie K znaleziono bardzo dużo kamieni. Niektóre mogły spełniać rolę tłuków czy rozcieraczy. Widać na ich powierzchni obtłuczenia lub zarysowania. Szczególną uwagę zwróciło kilka kamieni znalezionych w obrębie obiektu K-1. Zastanawiający jest kamień nr 71, tak z powodu rozmiarów (ok. 20 cm długości) jak i kontekstu znalezienia. Włożony(?) do jamy przykrywał skupisko drobnych kości tuż przy samej jego krawędzi obiektu.
Na poziomie 45-50cm leżała kamienna siekierka lub raczej ciosło pracujące horyzontalnie, na którego powierzchni widać obtłuczenia (fig. 2l). Ma ona przekrój czworościenny, zbliżony do równoległoboku. Podobne ciosło znaleziono w pobliskiej, ale paraneolitycznej osadzie w Dudce (GUMIŃSKI 2001: 145, 148, fig. 10h, 12v) – można więc ewentualnie sugerować powtórne użytkowanie tego narzędzia. Zbliżone wytwory, płaskie siekierki o trapezoidalnym kształcie, dość wąskim, spłaszczonym lub zaokrąglonym obuchu i wąskim klinowatym ostrzu, Łucja Okulicz określiła jako typowe dla wczesnej epoki żelaza (OKULICZ 1976: 284)
Kolejnymi znaleziskami z obiektu K-1 były: fragment kamienia o bardzo kruchej strukturze przypominający siekierkę z wnękami (fig. 2m), fragment kamienia o zbiegających się ściankach oraz fragment kamienia o przekroju płasko-wypukłym, być może ze śladami gładzenia. Generalnie jednak znaleziska te zostały ukształtowane przez czynniki przyrodnicze i zbieżność tych form z prostymi narzędziami należy raczej uznać za przypadkową. Z drugiej strony przyjmuje się, że cechą charakterystyczną KKZB jest bogaty zestaw narzędzi kamiennych (OKULICZ-KOZARYN 1989: 588).
W zespołach kultury łużyckiej, aż po wczesną epokę żelaza występują rozmaite wyroby kamienne ale niezbyt licznie.

8. Kości
W wykopie K znaleziono bardzo małą ilość szczątków zwierzęcych, co mogło być spowodowane ich szybkim rozkładem na kulminacji wzniesienia (por. GUMIŃSKI w tym tomie). Te, które zostały znalezione, są bardzo drobne i słabo zachowane. Jedynie w obiekcie K-1 znaleziono kilkanaście fragmentów, z których część udało się zidentyfikować. Należały one do sarny: rozpoznano 5 zębów ze szczęki (2 przedtrzonowce i 3 trzonowce z szyku górnego), kilka fragmentów czaszki (kości podniebiennej) i krąg szyjny.
Znaleziono także dwa kręgi rybie należące do rodziny karpiowatych, a które mogą mieć duże znaczenie przy określaniu chronologii stanowiska. Należy jednak brać pod uwagę i taką ewentualność, że ryby mogły zostać przyniesione z daleka. Jeśli jednak pochodzą one z miejscowych wód, to raczej z jeziornych, gdyż ciek wodny Pamer przypominał wtedy raczej ten dzisiejszy, a więc płytki, zarośnięty, z małymi szansami na rybę. Mogłoby to oznaczać, że ludzie pojawili się tu znów, po długiej przerwie od końca neolitu, właśnie wtedy gdy jezioro się odradzało lub odrodziło – a więc w okresie wilgotniejszym i chłodniejszym.

9. Klimat, hydrośrodowisko a osadnictwo
Wyspa, na której znajduje się stanowisko, niemal do końca epoki kamienia otoczona była przynajmniej z dwóch stron rozległymi wodami jeziora Staświńskiego. Korzystne wtedy warunki osadnictwa nad samym jeziorem, pod koniec neolitu zaczęły się jednak psuć. Nadmierna i coraz szybciej postępująca eutrofizacja oraz ogólne obniżanie się poziomu wód w okresie subborealnym doprowadziło do zanikania jeziora, które prawdopodobnie z początkiem epoki brązu przekształciło się w niedostępne i bezużyteczne bagno (GUMIŃSKI 1999: 56). Podobne procesy zachodziły też nad innymi jeziorami, np. Wielkie Jezioro Woryckie, położone pomiędzy Ostródą a Olsztynem, jeszcze w neolicie (w okresie atlantyckim) osiągnęło największą głębokość, natomiast od okresu subborealnego zaczęło się spłycać i zarastać (STUPNICKA 1981: 51). Zatem na Pojezierzu Mazurskim obserwuje się ogólną tendencję, że od subborealu nasiliły się procesy prowadzące do szybkiego zarastania, zatorfiania i wypłycania jezior, czemu sprzyjał koniec subborealu, bo był to okres suchy i ciepły (DĄBROWSKI 1997, str. 102). Dla środkowego okresu subborealnego szacuje się, że opady były na poziomie ok. 400-500 mm, co spowodowało obniżenie się poziomu wód gruntowych i zahamowało proces tworzenia się torfu (KONDRACKI 1972: 51-54).
W świetle dotychczasowych badań, nie ma na stanowisku materiałów potwierdzających użytkowanie wyspy od czasów neolitu po schyłek epoki brązu. Innymi słowy w epoce brązu istniała tu przerwa osadnicza. Bagna, rozciągające się w tym czasie na całym obszarze jeziora Staświńskiego, były zapewne mało atrakcyjnym miejscem osadniczym.
Dopiero na przełomie subborealu i subatlantyku nastąpiła wyraźniejsza zmiana klimatu na chłodniejszy i wilgotniejszy, której towarzyszyły większe opady i podniesienie się poziomu wód (KONDRACKI 1972: 51-54). Prawdopodobnie wtedy właśnie odradzające się jezioro mogło stać się znów miejscem przydatnym dla osadnictwa.
Faza przejściowa z subborealu do subatlantyku odpowiada VI okresowi epoki brązu (DĄBROWSKI 1997: 102), czyli datowana jest na około 750-620 lat p.n.e., chociaż jak sam autor przyznaje daty te należy traktować bardzo umownie (DĄBROWSKI 1997: 88).

10. Wnioski
Opisywana tu faza pobytu ludności z końca epoki brązu na najwyżej położonej części wyspy nie pozostawiła po sobie wielu zabytków. Ten stan utrudnia rozstrzygnięcie postawionego w tytule pytania. Wydaje się, że łatwiej jest określić, kiedy ponownie zasiedlono wyspę, niż kim byli ludzie, którzy tu przybyli. Pozostawione nieliczne zabytki wskazują na niewielką grupę związaną albo z kulturą łużycką, albo z KKZB, albo też reprezentującą fazę przejściową między obiema kulturami.
Należałoby się też zastanowić, po co przybyli tu ludzie w tamtych czasach. Nie było to chyba tylko krótkotrwałe obozowisko łowieckie, skoro wykopano kilka obiektów. Ich wypełniska są jednak ubogie i dość dziwne, a zachowane kości (wyłącznie zwierząt dzikich) mało charakterystyczne dla końca epoki brązu. Czy przyczyną powrotu osadnictwa było znów powstałe tu jezioro? A jeśli tak, to co było głównym zajęciem tej ludności? I dlaczego zajmowali tylko samą kulminację wyspy?. Jak widać, te dość ubogie ślady osadnicze mogą generować więcej pytań, niż jesteśmy w stanie na nie odpowiedzieć. Wydaje się jednak, że sam fakt odkrycia tego typu punktu osadniczego z przełomu epoki brązu i żelaza wart jest odnotowania.

11. Bibliografia

DĄBROWSKI J.
1997 Epoka brązu w północno-wschodniej Polsce, Białystok.
DĄBROWSKI J., MOGIELNICKA-URBAN M.
1981 Analiza materiałów kultury łużyckiej ze stanowisk 1-5 w Worytach, in: Woryty, studium archeologiczno-przyrodnicze zespołu osadniczego kultury łużyckiej, J. Dąbrowski ed., Wrocław, p. 203-228.
GUMIŃSKI W.
1999 Środowisko przyrodnicze a tryb gospodarki i osadnictwa w mezolicie i paraneolicie na stanowisku Dudka w Krainie Wielkich Jezior Mazurskich, Archeologia Polski 44, p. 31-74.
2001 Kultura Zedmar. Na rubieży neolitu „zachodniego”, in: Od neolityzacji do początków epoki brązu, J. Czebreszuk, M. Kryvalcevič, P. Makarowicz eds, Poznań, p. 133-152.
2004 Szczepanki 8. Nowe stanowisko torfowe kultury Zedmar na Mazurach, w niniejszym tomie.
HOFFMANN M.
1998 Ceramika z obszaru południowo-wschodniego pobrzeża Bałtyku w I tysiącleciu p.n.e. – próba typologii i periodyzacji, in: Ceramika zachodniobałtyjska od wczesnej epoki żelaza do początku ery nowożytnej, M. Karczewski ed., Białystok, p. 11-38.
KARCZEWSKI M.
1998 Ceramika kultury kurhanów zachodniobałtyjskich z osady w Paprotkach Kolonii, stan. 41 w Krainie Wielkich Jezior Mazurskich, in: Ceramika zachodniobałtyjska od wczesnej epoki żelaza do początku ery nowożytnej, M. Karczewski ed., Białystok, p. 95-116.
KONDRACKI J.
1972 Polska północno-wschodnia, Warszawa.
ŁAPO J.M., OSSOWSKI W.
2000 Weryfikacyjne badania osiedli nawodnych na wschodnich Mazurach, przeprowadzone jesienią 1993 roku i wiosną 1994 roku, Światowit 2, fasc. B, p. 128-138.
OKULICZ Ł.
1970 Kultura kurhanów zachodniobałtyjskich we wczesnej epoce żelaza, Wrocław.
1976 Osadnictwo strefy wschodniobałtyckiej w I tysiącleciu przed naszą erą, Wrocław.
OKULICZ-KOZARYN J.
1989 Kultura kurhanów zachodniobałtyjskich, in: Pradzieje Ziem Polskich, tom I, cz. 2, J. Kmieciński ed., Warszawa, p. 584-603.
STUPNICKA E.
1981 Warunki rozwoju osadnictwa kultury łużyckiej w Worytach na tle budowy geologicznej terenu i ewolucji jezior woryckich, in: Woryty, studium archeologiczno-przyrodnicze zespołu osadniczego kultury łużyckiej, J. Dąbrowski ed., Wrocław, p. 43-54.
SZYMAŃSKI P.
1998 Żubronajcie – Przyczynek do badań nad wczesnożelazną ceramiką suwalszczyzny, in: Ceramika zachodniobałtyjska od wczesnej epoki żelaza do początku ery nowożytnej, M. Karczewski ed., Białystok, p. 119-138.
ZALEWSKI M., MELLIN I.
1991 Wykorzystanie krzemienia we wczesnej epoce żelaza w Polsce północno- wschodniej, in: Archeologia bałtyjska, Olsztyn, p. 37-41.
Tabela uwzględnia ilość ceramiki przed sklejeniem kilku fragmentów.
Analizę kości wykonał Krzysztof Świeżak.

Kazik36
Posty: 338
Rejestracja: 22 lut 2011, 06:05

Re: Kultura Łużycka czy Kultura Kurhanów Zachodniobałtyjskic

Post autor: Kazik36 »

Czy to są najświeższe informacje z tych terenów wykopaliskowych?
ODPOWIEDZ

Wróć do „Ziemie polskie przed przybyciem Słowian”