Województwo i powiat w dawnej Polsce

Społeczeństwo polskie epoki Odrodzenia i wczesnego Baroku charakteryzowało się silnym dynamizmem demograficznym. Polska stała się w tym czasie nie tylko jednym z największych, ale i najludniejszych krajów w Europie. Po włączeniu Inflant i rozejmie w Jamie Zapolskim w 1582 roku Rzeczpospolita obejmowała obszar 815 tys. km². Jednak największy rozwój terytorialny przypada na I połowę XVII wieku, po pokoju wieczystym w Polanowie z 1634 roku. Obszar państwa wraz z lennami wyniósł wówczas blisko milion km², dokładnie 990 tys. km². W ówczesnej Europie tylko państwo rosyjskie miało większe terytorium.
Husarz
Posty: 803
https://www.artistsworkshop.eu/meble-kuchenne-na-wymiar-warszawa-gdzie-zamowic/
Rejestracja: 31 paź 2010, 04:37

Województwo i powiat w dawnej Polsce

Post autor: Husarz »

Pierwszy podział terytorialny państwa polskiego wykształcił się w dobie średniowiecza, w okresie monarchii stanowej. Układ ten okazał się stosunkowo trwały; z pewnymi zmianami przetrwał do pierwszego rozbioru Polski.



Obszary odziedziczone w spadku po księstwach dzielnicowych nazywano ziemiami, zaś dzielnice, w których utrzymała się pełna hierarchia urzędnicza z wojewodą na czele ? województwami. Istniał również podział kraju na pięć prowincji, związany z odbywaniem sejmików generalnych. Ziemie, pomimo iż stanowiły najważniejsze jednostki podziału terytorialnego, nie posiadały własnej organizacji urzędów, zarząd ziemią skupiał pan ziemi. Stosunek ziemi do województwa kształtował się różnie, na ogół jednak jednostki te pokrywały się.
Do połowy XV w. istniały w strukturze województwa kasztelanie. Zastąpiono je, wyodrębniającymi się w XVI wieku, powiatami. Powiaty były początkowo jedynie okręgami sądowymi i skarbowymi; w skład województwa i ziemi wchodziło ich od kilku do kilkunastu. Z upływem czasu powiat stał się okręgiem administracyjnym z odrębną hierarchią urzędniczą. Obok powiatów utrzymał się podział kraju na okręgi starostw generalnych i grodowych, przy czym okręg starościński był zawsze większy od powiatu.


Podział na ziemie i województwa wytwarzał się w sposób zupełnie naturalny, nie był wynikiem żadnych przemyśleń ani sztucznych postanowień. Inaczej rzecz się miał a z powiatem, który, utworzony w oparciu o kryteria czysto ekonomiczne, stanowił wyłącznie racjonalistyczny element podziału terytorialnego. Miasta i wsie nie były traktowane w I Rzeczypospolitej jako jednostki administracyjne.


Duży wpływ na ewolucję podziału terytorialnego w dawnej Polsce wywarła Unia Lubelska. Wraz z powiększaniem terytorium kraju, wzrastała liczba województw i ziem. Oprócz Litwy w skład Rzeczypospolitej wchodziły: Małopolska, Wielkopolska oraz Ziemia Dobrzyńska i Kujawy. Wkrótce częściami składowymi Korony stały się ziemie: śląskie, pruskie i Ruś. W pierwszej połowie XVI w. wcielono do Królestwa Księstwo Mazowieckie. Inflanty pozostały przy Królestwie jako województwo inflanckie. Od tego czasu Korona składała się z dwudziestu dwóch województw i kilku ziem, zaś Wielkie Księstwo Litewskie - z ośmiu województw oraz równorzędnego administracyjnie księstwa żmudzkiego.


Poszczególne jednostki podziału terytorialnego I Rzeczypospolitej charakteryzowało duże zróżnicowanie pod względem obszaru i struktury administracji. Większe województwa istniały na wschodzie, mniejsze na zachodzie kraju. Nazwy swe brały od miast stanowiących ośrodek życia politycznego i gospodarczego, bądź od krain geograficznych, i tak istniały województwa: poznańskie, lubelskie, krakowskie a także podolskie czy ruskie. Nowe województwa wytyczano wraz z pozyskiwaniem kolejnych nabytków terytorialnych. Skutkiem ekspansji w XVIII w. obszar Rzeczypospolitej wynosił 733 tys. km, a liczba województw wzrosła do trzydziestu trzech.


Po zjednoczeniu państwa polskiego zarząd lokalny nadal spoczywał w rękach urzędników ziemskich, utracili oni jednak w dużej mierze swoje dawne funkcje. Na czele hierarchii ziemskiej stał wojewoda, ale właściwy zarząd krajem pozostawał w rękach starostów. Wszystkie urzędy ziemskie obsadzane były dożywotnio przez króla; przy czym nominacja wojewody wymagała konsultacji z panami ziemi. Kandydatów na urzędników ziemskich wybierano na sejmikach elekcyjnych spośród szlachty osiadłej w danej ziemi. O wysokości uposażenia kandydata decydował monarcha. Z upływem czasu, w związku z umacnianiem się pozycji reprezentacji stanowych, osobowa podległość urzędników królowi ulegała stopniowemu ograniczeniu, podległość służbowa wojewody i starosty utrzymywała się jeszcze przez długi czas.


Urząd wojewody ukształtował się w dobie wczesnego średniowiecza. Miał charakter stały, był nieodwołalny i niedziedziczny. Wojewoda stał na czele województwa i pełnił jednocześnie funkcję zwierzchnika rady panów. Przewodził sejmikom elekcyjnym i sprawował dowództwo nad oddziałami pospolitego ruszenia. Urzędnikowi temu przysługiwały uprawnienia kontrolne i nadzorcze nad miastam a w Małopolsce sprawował nadzór nad sądami ziemskimi. Dominująca pozycja wojewody w strukturze administracji i większe znaczenie urzędu, wynikało z przysługującego wojewodzie członkostwa w Senacie.


Starosta nie brał udziału posiedzeniach Senatu. Pochodził ze swobodnej nominacji królewskiej i mógł być w każdej chwili odwołany. Urząd starosty ewoluował w XIV w. Starosta stał na czele okręgu starościńskiego, sprawując w nim zarząd z polecenia królewskiego i niewiele miał wspólnego z czeskim capitaneusem, od którego wywodzi się nazwa urzędu. Władza starostów obejmowała zarząd jednym lub kilkoma grodami. Ich kompetencje uległy znacznemu rozszerzeniu w okresie, gdy jednostką administracyjną stawał się powiat; starosta zajął wówczas pozycję administratora powiatu. Nazywany był ramieniem króla, gdyż wykonywał jego zlecenia dotyczące zarządu państwem. Władza starosty była bardzo duża; starosta prawował zwierzchnictwo nad burgrabiami w grodach, mianował i zatwierdzał wójtów w miastach, sądził szlachtę. Jako namiestnik królewski sprawował w zastępstwie monarchy funkcje administracyjne i wojskowe; miał w szczególności prawo zwoływania pospolitego ruszenia. Nie mógł jedynie wydawać przywilejów. Starostami zostawali zaufani ludzie panującego. Królowie powoływali na starostów przedstawicieli mniej zamożnej szlachty, nie wiążąc kandydata warunkiem domicylu. W XV w. istnieli na obszarze I Rzeczypospolitej starostowie generalni, oraz starostowie grodzcy. Ziemie, które nie podlegały staroście generalnemu określano mianem starostw ziemskich. Szerokie uprawnienia starostów uległy uszczupleniu mocą konstytucji z 1611 roku - taką pozycję utrzymał starosta do roku 1775.


Bibliografia


M.Kallas,Historia Polski, Warszawa 2003.


St.Kutrzeba,Historia ustroju Polski, Warszawa 1949.


H. Łowmiański, historia Polski, t2 Łódź, 1957.
ODPOWIEDZ

Wróć do „Gospodarka, kultura i społeczeństwo”