Kozackie powstania, zbrojne wystąpienia Kozaków będące wynikiem dążenia Rzeczpospolitej do ograniczenia ich samodzielności. Próby kontroli poczynań Kozaków wiązały się z organizowanymi przez nich wyprawami łupieskimi na tereny tureckie, co zaogniało stosunki polsko-tureckie. Kolejną sprawą wywołującą konflikty w stosunkach polsko-kozackich stały się rejestry Kozaków pozostających na żołdzie Rzeczpospolitej, często zmieniane przez stronę polską.
Pierwsze wystąpienia antypolskie
Pierwsze antypolskie powstanie Kozaków pod wodzą K. Kosińskiego (1591-1593) zakończyło się stłumieniem powstańców przez nadworne wojska Ostrogskich i Wiśniowieckich. Na czele drugiej rewolty (1595-1596) stanęli S. Nalewajko i A. Łoboda. Zamieszki objęły swym zasięgiem wszystkie ziemie ukraińskie i znaczną część Białorusi, bunt został stłumiony przez wojska S. Żółkiewskiego.
W latach 20. XVII w. doszło po raz kolejny do zaostrzenia wzajemnych stosunków. Ingerencja Kozaków w sprawy wewnętrzne Krymu, grożąca Polsce nową wojną, stała się kolejną przyczyną konfliktu z Rzeczpospolitą. Na czele sił kozackich stanął M. Żmajło. W 1625, po zaciętych walkach, udało się siłom hetmana Koniecpolskiego narzucić satysfakcjonujące Polaków warunki ugody.
Przyczyną następnych wystąpień (1630) był zatarg między Kozakami rejestrowymi a oddziałami kwarcianymi. Na czele Kozaków stanął tym razem T. Fedorowicz. Powstańców po raz kolejny rozbił hetman Koniecpolski narzucając nową ugodę. W 1635 Sejm wydał nowe rozporządzenie ograniczające swobody kozackie, zmniejszające liczbę wojska zaporoskiego i uchwalił budowę twierdzy Kudak, z której można było sprawować nadzór nad Kozaczyzną.
Ogłoszenie uchwał doprowadziło do kolejnych walk - w tymże 1635 wybuchło powstanie pod wodzą I. Sulimy, stłumione przez wojsko i Kozaków rejestrowych. Następnie w latach 1637-1638 pod wodzą Pawluka. W 1638 Sejm uchwalił antykozacką ustawę Ordynacja wojska zaporoskiego rejestrowanego w służbie Rzeczpospolitej będącego, która ograniczyła rejestr z 8 do 6 tys. osób, kasowała wszystkie przywileje kozackie, faktycznie zamieniając wolnych dotąd Kozaków w poddanych. Represyjna ustawa wywołała nowe wystąpienia, zakończone, podobnie jak i poprzednie, klęską i kapitulacją sił kozackich pod Masłowym Stawem 4 XII 1638. Kozakom wyznaczono pułkowników ze stanu szlacheckiego, dobra kozackie zagarnęli magnaci.
Powstanie Chmielnickiego
Największe powstanie Kozaków pod wodzą B. Chmielnickiego trwało w latach 1648-1654. W bitwach nad Żółtymi Wodami (16 V 1648) i pod Korsuniem (26 V 1648) wojska B. Chmielnickiego zniszczyły całkowicie armię koronną. Po nieudanych rokowaniach z nowo wybranym królem - Janem Kazimierzem - B. Chmielnicki oblegał Zbaraż. Po bitwie pod Zborowem (15-16 VIII 1649) podpisano tzw. umową zborowską, w której poczyniono szereg ustępstw na rzecz Kozaków. W 1651 powstanie wybuchło ponownie. Krwawe walki toczyli Kozacy z wycofującymi się z Zadnieprza wojskami J. Wiśniowieckiego.
W dniach 28-30 VI 1652 B. Chmielnicki poniósł klęskę pod Beresteczkiem, po której zaczął szukać pomocy w Rosji. 18 I 1654 zerwał z Rzeczpospolitą i w Perejasławiu przyjął zwierzchnictwo Rosji. Car przyznał Kozakom prawo wyboru hetmana, zaakceptował 60-tysięczny rejestr, gwarantował własność majątków ziemskich. Dotychczasowy konflikt kozacko- polski przerodził się w wojnę między Rzeczpospolitą a Rosją (1654-1657) zakończoną rozejmem w Andruszowie i podziałem Ukrainy między Polskę i Rosję.
Ostatnie wielkie powstanie kozackie pod wodzą S. Paleja, wybuchłe w 1702, trwające do 1704, objęło część województw kijowskiego, bracławskiego, Wołyń i Podole. Przyczyną jego wybuchu stała się likwidacja wojska kozackiego przez Sejm w 1699. Powstania kozackie w dużym stopniu przyczyniły się do osłabienia ówczesnego państwa polskiego.
Upadek kozaczyzny
Walki na Ukrainie, wybór I. Brzuchowieckiego na hetmana (1663) zapoczątkowały rozpad Kozaczyzny, przypieczętowany rozejmem w Andruszowie (1667), który podzielił Ukrainę między Rosję a Polskę. W następnych latach Kozaczyzna zaporoska uległa osłabieniu i rozwarstwieniu. Ostatecznie zlikwidowana przez cesarzową Katarzynę II w 1775. Niezależnie od zamieszkujących Kresy Rzeczpospolitej Kozaków zaporoskich, w XVI-XVII w. istnieli w Rosji Kozacy dońscy, kubańscy, uralscy, wołżańscy, orenburscy i in. Autonomię Kozaków znacznie ograniczył car Piotr I. Za panowania jego następców Kozacy stali się częścią siły zbrojnej Rosji (jazda), w XIX w., używaną nie tylko w wojnach, ale i do tłumienia ruchów rewolucyjnych i narodowościowych.
Powstania antypolskie Kozaków - opis
-
- Administrator
- Posty: 4635
- https://www.artistsworkshop.eu/meble-kuchenne-na-wymiar-warszawa-gdzie-zamowic/
- Rejestracja: 24 maja 2010, 04:01
- Kontakt:
Re: Powstania antypolskie Kozaków - opis
Powstania kozackie.
Wchodzące w skład państwa - Rzeczpospolita Obojga Narodów - ziemie ukrainne przysporzyły wielu problemów w epoce nowożytnej. Na terenach tych prowadzono bardzo intensywną akcję osadniczą, szlachta polska i ruska zasiedlała słabo zaludnione obszary co z czasem doprowadziło do skupienia większej części tych ziem w rękach niewielkiej liczby magnatów (Wiśniowieccy, Ostrogscy, Zasławscy itp.) .
Ucisk ze strony właścicieli wielkich majątków powodował masową ucieczkę poddanych chłopów na tereny położone za Dnieprem – tzw. „Dzikie Pola”. Tam chłopi ukraińscy założyli tzw. sicz zaporoską zorganizowaną na wzór obozów wojskowych. Kozacy – bo tak zaczęto ich nazywać coraz śmielej domagać się zaczęli niezależności swojego kraju i równouprawnienia z innymi mieszkańcami Rzeczpospolitej Obojga Narodów. Stąd powstania kozackie.
Już za czasów króla Zygmunta Augusta około trzystu kozaków walczy w szeregach polskiego wojska. Otrzymują żołd i są przyjęci na służbę Rzeczypospolitej. Tworzą tzw. „rejestr kozacki”.
Kozacy w poszukiwaniu nowych łupów i zdobyczy bardzo często wypuszczali się na Krym atakując Chanat Krymski. Te wyprawy na Tatarów powodowały odwet z ich strony, którzy pustoszyli ziemie Rzeczypospolitej. Powodowało to także zadrażnienia z Turcją, której podlegał Chanat Krymski. Sejm polski w 1590 roku starał się dyscyplinować Kozaków powiększając ich rejestr do 3000 osób – wpisani do niego Kozacy mieli skłądać przysięgę na wierność Rzeczpospolitej.
Nie uspokoiło to jednak nastrojów i Kozacy w 1591 roku rozpoczęli powstanie, które miało charakter prywatnej wojny przeciwko kniaziowi Konstantemu Ostrogskiemu. Przywódca powstania Krzysztof Kosiński złożył jednak hołd kniaziowi w 1593 r.
W 1595 roku Szymon Nalewajko rozpoczyna kolejne powstanie. Tabor kozacki zostaje jednak otoczony na uroczysku Sołonica w maju 1596 roku i po dwutygodniowym oblężeniu brutalnie zmasakrowany przez hetmana Stanisława Żółkiewskiego. Po ogłoszeniu w 1601 roku amnestii dla uczestników obu powstań rozpoczyna się tzw. „doba heroiczna kozaczyzny”. Kozacy walczą u boku Rzeczpospolitej z Turcją, Szwecją i Rosją.
W 1630 roku po zakończeniu wojen Polski ze Szwecją znów pojawili się przedstawiciele radykalnej grupy braci kozackich żądających zwiększenia rejestru i żołdu od Rzeczypospolitej. Wybucha powstanie Tarasa Fedorowicza spacyfikowane jednak przez hetmana Stanisłąwa Koniecpolskiego.
Pokój z Turcją zobowiązywał Rzeczpospolitą do powstrzymania wypadów kozackich nad Morze Czarne. Temu służyć miała budowy twierdzy Kudak na brzegu Dniepru, która miała kontrolować komunikację pomiędzy Siczą a resztą Ukrainy. Chodziło o powstrzymanie dostaw broni i amunicji na Sicz. Budowanie Kudaku spowodowało atak kozacki pod dowództwem Iwana Sulimy. Szturm kozacki zakończył się wybiciem załogi i zrównaniem z ziemią budowanego zamku. Zbuntowani Kozacy Sulimy zostali spacyfikowani przez Kozaków rejestrowych, a przywódcę powstania stracono w Warszawie.
W 1637 roku wybuchło powstanie pod przywództwem Pawła Buta (Pawluka). Pawluk wezwał do powstania przeciwko Rzeczypospolitej, które miało ograniczony zasięg i upadło w grudniu 1637 roku pod Kumejkami.
Konstytucja sejmowa z 1638 roku pozbawiała Kozaków nabytych wcześniej praw i poza szczupłym rejestrem Kozaków resztę traktowała jak chłopów.
W 1647 roku na Niż uciekł Bohdan Chmielnicki – przedstawiciel starszyzny kozackiej, zabierając ze sobą listy królewskie, które obiecywały Kozakom przywrócenie ich praw. Chmielnicki zdobył je podstępem od hetmana kozackiego Jana Barabasza i nie zamierzał ich wykorzystywać według intencji królewskich. Uciekł na Niż z powodu zatargu z sąsiadem Danielem Czaplińskim, który najechał jego majątek i porwał mużonę. Czapliński oskarżył Chmielnickiego o zdradę. Oskarżenie było słuszne gdyż Chmielnicki bezskutecznie zabiegając o sprawiedliwość u króla zbiegł do Tuhaj Beja. Pierwsze strzały padły w styczniu 1648 roku. Koło Chortycy rozbito garnizon wojsk polskich kontrolujących komunikację z Siczą. Potem były klęski wojsk koronnych pod Żółtymi Wodami 29 kwietnia-16 mają, klęska pod Korsuniem (zaskoczona w lesie, podczas odwrotu armia koronna) – 26 mają i ucieczka wojk koronnych spod Piławiec 20 września na wieść o zbliżających się czambułów tataraskich.
W lipcu 1649 roku rozpoczęło się oblężenie twierdzy z Zbarażu przez wojska kozacko-tatarskie. Dzięki wymknięciu się z oblężenia Mikołaja Skrzetuskiego, który dostarczył wiadomość o oblężonych do króla – Jan Kazimierz ruszył na odsiecz Zbaraża. Sprawa skończyła się ugodą zawartą pod Zborowem (tzw. ugoda zborowska).
Nieprzestrzeganie postanowień ugody zborowskiej i dążenie Chmielnickiego do utworzenia samodzielnego państwa spowodowały kolejne konflikty: 28-30 czerwca 1651 r. doszło do zwycięskiej bitwy wojsk koronnych pod Beresteczkiem. Zwycięstwo odniesiono głównie dzięki zastosowaniu nowej taktyki: przeciwko Kozakom uderzyła jazda a przeciwko świetnym jeźdźcom tatarskim użyto taktyki walki w taborze (powiązane ze sobą wozy) i użyto amunicji. Polacy po tej bitwie dokonali ogromnej rzezi Kozaków za co spotkał ich odwet w 1652 roku pod Batohem. Klęska wojsk koronnych w tym wypadku spowodowana była buntem w obozie wojsk polskich; hetman Kalinowski próbował tłumić bunt jazdy przy pomocy piechoty. 17 grudnia 1653 roku w czasie walk mołdawskich zawarto pod Żwańcem układ, który ponawiał postanowienia ugody zborowskiej. Po ugodzie Kozaków z Moskwą w 1654 roku w Perejasławiu Ukraina poddała się pod opiekę Moskwie. 29 stycznia-1 lutego 1655 roku armia polsko-tatarska zwyciężyła pod Ochmatowem z siłami kozacko-rosyjskimi.
Wreszcie po rokowaniach Iwana Wyhowskiego z komisarzami króla Jana Kazimierza zawarto w Hadziaczu 16 września 1658 roku unię na mocy której Ukraina wchodziła do Rzeczypospolitej Obojga Narodów jako trzeci człon.
Na mocy rozejmu polsko-rosyjskiego w Andruszowie 30 stycznia 1667 roku dokonano podziału Ukrainy na prawobrzeżną, pod zwierzchnictwem Polski i lewobrzeżną pod Rosją. Piotr Doroszenko kolejny hetman kozacki chciał w sojuszu z Tatarami odzyskać pełną niezależność swojego państwa od obu potężnych sąsiadów (Polski i Rosji). Przedsięwzięcie zakończyło sięklęską kozacką pod Pohajcami (październik 1667 r.)
W 1672 roku po wojnie z Turcją i traktacie w Buczaczu Rzeczpospolita musiała zrzec się Ukrainy.
Pokój Grzymułtowskiego z Rosją z 1686 roku potwierdzał warunki traktatu andruszowskiego o podziale Ukrainy. Także na mocy traktatu karłowickiego z 1699 roku Turcja zrzekała się Ukrainy prawobrzeżnej i Podola z Kamieńcem Podolskim na rzecz Polski.
W 1702 roku podczas powstania Semena Paleja kozacy starali się zająć znaczne obszary co było ich odpowiedzią na decyzję Sejmu z 1699 roku likwidującej Kozaczyznę na terenach Ukrainy w części należącej do Polski, ale hetman Adam Sieniawski skutecznie im to uniemożliwił. Rosja udzielała wsparcia powstańcom i reprezentującego ich Iwana Mazepę który dążył bezskutecznie do zjednoczenia podzielonych ziem kozackich – Lewobrzeża, Prawobrzeża, Zaporoża i Ukrainy Słobodzkiej – i stworzenia na tym terytorium nowoczesnego państwa na wzór monarchii zachodnioeuropejskich. W tym celu wspierał rozwój wyższych warstw społecznych – starszyzny kozackiej i mieszczaństwa. Choć odzyskano wiele miejscowości w rękach powstańców pozostała tylko Biała Cerkiew.
Armia kozacko-tatarska.
W czasie powstania Chmielnickiego armia powstańcza mogła liczyć ok. 300 tysięcy żólnierzy. Składała się z
1.chłopskiej czerni uzbrojonej w samopały pistolety i spisy (włócznie) oraz szable, cepy, kosy osadzone na szstorc, końskie i baranie szczęki osadzone na kijach.
2.Wojska zaporoskiego, które z kolei składało się z piechoty i jazdy, a całość składała się z pułków (4 do 16).
Na czele pułku stał pułkownik mający w sztabie oboźnego i pisarza. Pułki dzieliły się na: roty, a te na półroty, sotnie i kurenie. Rotami dowodzili porucznicy, półrotami assawułowie, sotniami – setnicy, kureniami atamanowie kurenni. Byli tez chorążowie, trębacze i dobosze.
Broń: piszczele (strzelby), szable, bandolety i spisy. Po 1648 r. w piechocie zaporoskiej pojawiły się rusznice, muszkiety i arkebuzy zdobyte na Polakach lub zakupione. Używano także łuków. Przed atakami jazdy nieprzyjaciela piechotę zaporoską chroniły szańce lub wozy taboru. Piechota broniła się szablami lub spisami. W sotniach konnych i pieszych bronią zaczepną były strzelby, łuki, spisy, szable i tarcze (rzadko) Jazda była nieliczna, zatem piechota była decydującym ogniwem sił kozackich. Piechota wyruszała pod osłoną taboru złożonego z dwóch rzędów wozów. Tabor ubezpieczały ze wszystkich stron patrole konne 1-2 osobowe. Z chwilą pojawienia się przeciwnika wozy formowano w trójkąt i łączono łańcuchami. Na wozach ustawiano lekkie armaty. Siły nieprzyjaciela starano się odpierać ogniem piszczeli i lekkich armat. Jazda stosowała tzw. ławę linię o zagiętych skrzydłach starając się oskrzydlać nieprzyjaciela. Każdy pułk kozacki miał od 5 do 6 armat które udzielały wsparcia piechocie. Artyleria armii liczyła ok. trzydziestu dział o większych wagomiarach.
Tatarzy.
Uzbrojeni w łuki, dzirytyi szable. Podstawową formacją była lekka jazda pozbawiona uzbrojenia ochronnego – tylko najbogatsi posiadali misiurki i kolczugi. Uzbrojenie zaczepne: szable, koncerze, dziryty, łuki z sajdakami na 18-20 strzał i tarcze lub kałkany tureckie. U bogatszych spotkać można było rusznice pistolety lub muszkiety. Strazały z tatarskich łuków miały dwa razy większy zasięg niż kula z ówczesnej broni palnej. Nieliczne były oddz. Piesze -uzbrojeni w janczarki – strzelby wschodniego pochodzenia o długiej lufie i zakrzywionej kolbie oraz lekkie działka. Oddziały te wykorzystywano do zdobywania umocnień. Wojsko tatarskie dzieliło się na czambuły. Każdy Tatar zobowiązany był do samodzielnego zaprowiantowania (surowa konina i proso na mamałygę) Czambuły przemieszczały się bardzo sprawnie każdy bowiem jeździec miał kilka koni. Po przybyciu na miejsce wojska dzielono na kosz (obóz) i czambuły rabunkowe. Tatarzy uderzali ławą składającą się z kilku rzędów starając się oskrzydlać nieprzyjaciela (zazwyczaj z lewego skrzydła). Stosowano także pozorowaną ucieczkę. Często konnica tatarska przejeżdzała w pełnym galopie przed czołem stojących oddziałów ostrzeliwując złuków i potęgując wrażenie przeraźliwym krzykiem. Liczono na wprowadzenie zamętów w oddziałach nieprzyjaciela i wówczas przechodzono do bezpośredniego natarcia a z czasem walka przeradzała się w indywidualne pojedynki.
L i t e r a t u r a:
M. Markiewicz, Historia Polski 1492-1795, Kraków 2004
T M. Nowak, J. Wimmer "Historia oręża polskiego 963-1795" Warszawa 1981
R. Romański, Beresteczko 1651, Warszawa 2007
J. Sikorski, Zarys dziejów wojskowości powszechnej do końca XIX w. Warszawa 1975
W.A. Serczyk, Na dalekiej Ukrainie – dzieje Kozaczyzny do 1648 roku . Kraków 1984
W.A. Serczyk, Na płonącej Ukrainie. Dzieje kozaczyzny 1648-51. Warszawa 2007
W.A. Serczyk. Historia Ukrainy. Warszawa 2001
Wchodzące w skład państwa - Rzeczpospolita Obojga Narodów - ziemie ukrainne przysporzyły wielu problemów w epoce nowożytnej. Na terenach tych prowadzono bardzo intensywną akcję osadniczą, szlachta polska i ruska zasiedlała słabo zaludnione obszary co z czasem doprowadziło do skupienia większej części tych ziem w rękach niewielkiej liczby magnatów (Wiśniowieccy, Ostrogscy, Zasławscy itp.) .
Ucisk ze strony właścicieli wielkich majątków powodował masową ucieczkę poddanych chłopów na tereny położone za Dnieprem – tzw. „Dzikie Pola”. Tam chłopi ukraińscy założyli tzw. sicz zaporoską zorganizowaną na wzór obozów wojskowych. Kozacy – bo tak zaczęto ich nazywać coraz śmielej domagać się zaczęli niezależności swojego kraju i równouprawnienia z innymi mieszkańcami Rzeczpospolitej Obojga Narodów. Stąd powstania kozackie.
Już za czasów króla Zygmunta Augusta około trzystu kozaków walczy w szeregach polskiego wojska. Otrzymują żołd i są przyjęci na służbę Rzeczypospolitej. Tworzą tzw. „rejestr kozacki”.
Kozacy w poszukiwaniu nowych łupów i zdobyczy bardzo często wypuszczali się na Krym atakując Chanat Krymski. Te wyprawy na Tatarów powodowały odwet z ich strony, którzy pustoszyli ziemie Rzeczypospolitej. Powodowało to także zadrażnienia z Turcją, której podlegał Chanat Krymski. Sejm polski w 1590 roku starał się dyscyplinować Kozaków powiększając ich rejestr do 3000 osób – wpisani do niego Kozacy mieli skłądać przysięgę na wierność Rzeczpospolitej.
Nie uspokoiło to jednak nastrojów i Kozacy w 1591 roku rozpoczęli powstanie, które miało charakter prywatnej wojny przeciwko kniaziowi Konstantemu Ostrogskiemu. Przywódca powstania Krzysztof Kosiński złożył jednak hołd kniaziowi w 1593 r.
W 1595 roku Szymon Nalewajko rozpoczyna kolejne powstanie. Tabor kozacki zostaje jednak otoczony na uroczysku Sołonica w maju 1596 roku i po dwutygodniowym oblężeniu brutalnie zmasakrowany przez hetmana Stanisława Żółkiewskiego. Po ogłoszeniu w 1601 roku amnestii dla uczestników obu powstań rozpoczyna się tzw. „doba heroiczna kozaczyzny”. Kozacy walczą u boku Rzeczpospolitej z Turcją, Szwecją i Rosją.
W 1630 roku po zakończeniu wojen Polski ze Szwecją znów pojawili się przedstawiciele radykalnej grupy braci kozackich żądających zwiększenia rejestru i żołdu od Rzeczypospolitej. Wybucha powstanie Tarasa Fedorowicza spacyfikowane jednak przez hetmana Stanisłąwa Koniecpolskiego.
Pokój z Turcją zobowiązywał Rzeczpospolitą do powstrzymania wypadów kozackich nad Morze Czarne. Temu służyć miała budowy twierdzy Kudak na brzegu Dniepru, która miała kontrolować komunikację pomiędzy Siczą a resztą Ukrainy. Chodziło o powstrzymanie dostaw broni i amunicji na Sicz. Budowanie Kudaku spowodowało atak kozacki pod dowództwem Iwana Sulimy. Szturm kozacki zakończył się wybiciem załogi i zrównaniem z ziemią budowanego zamku. Zbuntowani Kozacy Sulimy zostali spacyfikowani przez Kozaków rejestrowych, a przywódcę powstania stracono w Warszawie.
W 1637 roku wybuchło powstanie pod przywództwem Pawła Buta (Pawluka). Pawluk wezwał do powstania przeciwko Rzeczypospolitej, które miało ograniczony zasięg i upadło w grudniu 1637 roku pod Kumejkami.
Konstytucja sejmowa z 1638 roku pozbawiała Kozaków nabytych wcześniej praw i poza szczupłym rejestrem Kozaków resztę traktowała jak chłopów.
W 1647 roku na Niż uciekł Bohdan Chmielnicki – przedstawiciel starszyzny kozackiej, zabierając ze sobą listy królewskie, które obiecywały Kozakom przywrócenie ich praw. Chmielnicki zdobył je podstępem od hetmana kozackiego Jana Barabasza i nie zamierzał ich wykorzystywać według intencji królewskich. Uciekł na Niż z powodu zatargu z sąsiadem Danielem Czaplińskim, który najechał jego majątek i porwał mużonę. Czapliński oskarżył Chmielnickiego o zdradę. Oskarżenie było słuszne gdyż Chmielnicki bezskutecznie zabiegając o sprawiedliwość u króla zbiegł do Tuhaj Beja. Pierwsze strzały padły w styczniu 1648 roku. Koło Chortycy rozbito garnizon wojsk polskich kontrolujących komunikację z Siczą. Potem były klęski wojsk koronnych pod Żółtymi Wodami 29 kwietnia-16 mają, klęska pod Korsuniem (zaskoczona w lesie, podczas odwrotu armia koronna) – 26 mają i ucieczka wojk koronnych spod Piławiec 20 września na wieść o zbliżających się czambułów tataraskich.
W lipcu 1649 roku rozpoczęło się oblężenie twierdzy z Zbarażu przez wojska kozacko-tatarskie. Dzięki wymknięciu się z oblężenia Mikołaja Skrzetuskiego, który dostarczył wiadomość o oblężonych do króla – Jan Kazimierz ruszył na odsiecz Zbaraża. Sprawa skończyła się ugodą zawartą pod Zborowem (tzw. ugoda zborowska).
Nieprzestrzeganie postanowień ugody zborowskiej i dążenie Chmielnickiego do utworzenia samodzielnego państwa spowodowały kolejne konflikty: 28-30 czerwca 1651 r. doszło do zwycięskiej bitwy wojsk koronnych pod Beresteczkiem. Zwycięstwo odniesiono głównie dzięki zastosowaniu nowej taktyki: przeciwko Kozakom uderzyła jazda a przeciwko świetnym jeźdźcom tatarskim użyto taktyki walki w taborze (powiązane ze sobą wozy) i użyto amunicji. Polacy po tej bitwie dokonali ogromnej rzezi Kozaków za co spotkał ich odwet w 1652 roku pod Batohem. Klęska wojsk koronnych w tym wypadku spowodowana była buntem w obozie wojsk polskich; hetman Kalinowski próbował tłumić bunt jazdy przy pomocy piechoty. 17 grudnia 1653 roku w czasie walk mołdawskich zawarto pod Żwańcem układ, który ponawiał postanowienia ugody zborowskiej. Po ugodzie Kozaków z Moskwą w 1654 roku w Perejasławiu Ukraina poddała się pod opiekę Moskwie. 29 stycznia-1 lutego 1655 roku armia polsko-tatarska zwyciężyła pod Ochmatowem z siłami kozacko-rosyjskimi.
Wreszcie po rokowaniach Iwana Wyhowskiego z komisarzami króla Jana Kazimierza zawarto w Hadziaczu 16 września 1658 roku unię na mocy której Ukraina wchodziła do Rzeczypospolitej Obojga Narodów jako trzeci człon.
Na mocy rozejmu polsko-rosyjskiego w Andruszowie 30 stycznia 1667 roku dokonano podziału Ukrainy na prawobrzeżną, pod zwierzchnictwem Polski i lewobrzeżną pod Rosją. Piotr Doroszenko kolejny hetman kozacki chciał w sojuszu z Tatarami odzyskać pełną niezależność swojego państwa od obu potężnych sąsiadów (Polski i Rosji). Przedsięwzięcie zakończyło sięklęską kozacką pod Pohajcami (październik 1667 r.)
W 1672 roku po wojnie z Turcją i traktacie w Buczaczu Rzeczpospolita musiała zrzec się Ukrainy.
Pokój Grzymułtowskiego z Rosją z 1686 roku potwierdzał warunki traktatu andruszowskiego o podziale Ukrainy. Także na mocy traktatu karłowickiego z 1699 roku Turcja zrzekała się Ukrainy prawobrzeżnej i Podola z Kamieńcem Podolskim na rzecz Polski.
W 1702 roku podczas powstania Semena Paleja kozacy starali się zająć znaczne obszary co było ich odpowiedzią na decyzję Sejmu z 1699 roku likwidującej Kozaczyznę na terenach Ukrainy w części należącej do Polski, ale hetman Adam Sieniawski skutecznie im to uniemożliwił. Rosja udzielała wsparcia powstańcom i reprezentującego ich Iwana Mazepę który dążył bezskutecznie do zjednoczenia podzielonych ziem kozackich – Lewobrzeża, Prawobrzeża, Zaporoża i Ukrainy Słobodzkiej – i stworzenia na tym terytorium nowoczesnego państwa na wzór monarchii zachodnioeuropejskich. W tym celu wspierał rozwój wyższych warstw społecznych – starszyzny kozackiej i mieszczaństwa. Choć odzyskano wiele miejscowości w rękach powstańców pozostała tylko Biała Cerkiew.
Armia kozacko-tatarska.
W czasie powstania Chmielnickiego armia powstańcza mogła liczyć ok. 300 tysięcy żólnierzy. Składała się z
1.chłopskiej czerni uzbrojonej w samopały pistolety i spisy (włócznie) oraz szable, cepy, kosy osadzone na szstorc, końskie i baranie szczęki osadzone na kijach.
2.Wojska zaporoskiego, które z kolei składało się z piechoty i jazdy, a całość składała się z pułków (4 do 16).
Na czele pułku stał pułkownik mający w sztabie oboźnego i pisarza. Pułki dzieliły się na: roty, a te na półroty, sotnie i kurenie. Rotami dowodzili porucznicy, półrotami assawułowie, sotniami – setnicy, kureniami atamanowie kurenni. Byli tez chorążowie, trębacze i dobosze.
Broń: piszczele (strzelby), szable, bandolety i spisy. Po 1648 r. w piechocie zaporoskiej pojawiły się rusznice, muszkiety i arkebuzy zdobyte na Polakach lub zakupione. Używano także łuków. Przed atakami jazdy nieprzyjaciela piechotę zaporoską chroniły szańce lub wozy taboru. Piechota broniła się szablami lub spisami. W sotniach konnych i pieszych bronią zaczepną były strzelby, łuki, spisy, szable i tarcze (rzadko) Jazda była nieliczna, zatem piechota była decydującym ogniwem sił kozackich. Piechota wyruszała pod osłoną taboru złożonego z dwóch rzędów wozów. Tabor ubezpieczały ze wszystkich stron patrole konne 1-2 osobowe. Z chwilą pojawienia się przeciwnika wozy formowano w trójkąt i łączono łańcuchami. Na wozach ustawiano lekkie armaty. Siły nieprzyjaciela starano się odpierać ogniem piszczeli i lekkich armat. Jazda stosowała tzw. ławę linię o zagiętych skrzydłach starając się oskrzydlać nieprzyjaciela. Każdy pułk kozacki miał od 5 do 6 armat które udzielały wsparcia piechocie. Artyleria armii liczyła ok. trzydziestu dział o większych wagomiarach.
Tatarzy.
Uzbrojeni w łuki, dzirytyi szable. Podstawową formacją była lekka jazda pozbawiona uzbrojenia ochronnego – tylko najbogatsi posiadali misiurki i kolczugi. Uzbrojenie zaczepne: szable, koncerze, dziryty, łuki z sajdakami na 18-20 strzał i tarcze lub kałkany tureckie. U bogatszych spotkać można było rusznice pistolety lub muszkiety. Strazały z tatarskich łuków miały dwa razy większy zasięg niż kula z ówczesnej broni palnej. Nieliczne były oddz. Piesze -uzbrojeni w janczarki – strzelby wschodniego pochodzenia o długiej lufie i zakrzywionej kolbie oraz lekkie działka. Oddziały te wykorzystywano do zdobywania umocnień. Wojsko tatarskie dzieliło się na czambuły. Każdy Tatar zobowiązany był do samodzielnego zaprowiantowania (surowa konina i proso na mamałygę) Czambuły przemieszczały się bardzo sprawnie każdy bowiem jeździec miał kilka koni. Po przybyciu na miejsce wojska dzielono na kosz (obóz) i czambuły rabunkowe. Tatarzy uderzali ławą składającą się z kilku rzędów starając się oskrzydlać nieprzyjaciela (zazwyczaj z lewego skrzydła). Stosowano także pozorowaną ucieczkę. Często konnica tatarska przejeżdzała w pełnym galopie przed czołem stojących oddziałów ostrzeliwując złuków i potęgując wrażenie przeraźliwym krzykiem. Liczono na wprowadzenie zamętów w oddziałach nieprzyjaciela i wówczas przechodzono do bezpośredniego natarcia a z czasem walka przeradzała się w indywidualne pojedynki.
L i t e r a t u r a:
M. Markiewicz, Historia Polski 1492-1795, Kraków 2004
T M. Nowak, J. Wimmer "Historia oręża polskiego 963-1795" Warszawa 1981
R. Romański, Beresteczko 1651, Warszawa 2007
J. Sikorski, Zarys dziejów wojskowości powszechnej do końca XIX w. Warszawa 1975
W.A. Serczyk, Na dalekiej Ukrainie – dzieje Kozaczyzny do 1648 roku . Kraków 1984
W.A. Serczyk, Na płonącej Ukrainie. Dzieje kozaczyzny 1648-51. Warszawa 2007
W.A. Serczyk. Historia Ukrainy. Warszawa 2001