Powstania kozackie

Początek XVII w. przyniósł wznowienie działań antymoskiewskich. Rosja przechodziła właśnie kryzys dynastyczny. Przeciw carowi Borysowi Godunowowi wystąpił rzekomy syn Ivana IV, Dymitr. Poparty przez polskiego magnata Jerzego Mniszcha, który wydał za niego swą córkę Marynę, osiadł na tronie w 1605 roku. Wiele osób w Polsce zdecydowanie opowiadało się przeciw popieraniu tego awanturnika politycznego. Początkowo niechętny tej sprawie był również Zygmunt III. Wkrótce jednak zwolennicy „dymitriady” zdołali pozyskać króla.
Adambik
Posty: 497
https://www.artistsworkshop.eu/meble-kuchenne-na-wymiar-warszawa-gdzie-zamowic/
Rejestracja: 24 lis 2010, 22:41

Powstania kozackie

Post autor: Adambik »

Wchodzące w skład państwa - Rzeczpospolita Obojga Narodów - ziemie ukrainne przysporzyły wielu problemów w epoce nowożytnej. Na terenach tych prowadzono bardzo intensywną akcję osadniczą, szlachta polska i ruska zasiedlała słabo zaludnione obszary co z czasem doprowadziło do skupienia większej części tych ziem w rękach niewielkiej liczby magnatów (Wiśniowieccy, Ostrogscy, Zasławscy itp.) .

Ucisk ze strony właścicieli wielkich majątków powodował masową ucieczkę poddanych chłopów na tereny położone za Dnieprem – tzw. „Dzikie Pola”. Tam chłopi ukraińscy założyli tzw. sicz zaporoską zorganizowaną na wzór obozów wojskowych. Kozacy – bo tak zaczęto ich nazywać coraz śmielej domagać się zaczęli niezależności swojego kraju i równouprawnienia z innymi mieszkańcami Rzeczpospolitej Obojga Narodów. Stąd powstania kozackie.

Już za czasów króla Zygmunta Augusta około trzystu kozaków walczy w szeregach polskiego wojska. Otrzymują żołd i są przyjęci na służbę Rzeczypospolitej. Tworzą tzw. „rejestr kozacki”.
Kozacy w poszukiwaniu nowych łupów i zdobyczy bardzo często wypuszczali się na Krym atakując Chanat Krymski. Te wyprawy na Tatarów powodowały odwet z ich strony, którzy pustoszyli ziemie Rzeczypospolitej. Powodowało to także zadrażnienia z Turcją, której podlegał Chanat Krymski. Sejm polski w 1590 roku starał się dyscyplinować Kozaków powiększając ich rejestr do 3000 osób – wpisani do niego Kozacy mieli skłądać przysięgę na wierność Rzeczpospolitej.

Nie uspokoiło to jednak nastrojów i Kozacy w 1591 roku rozpoczęli powstanie, które miało charakter prywatnej wojny przeciwko kniaziowi Konstantemu Ostrogskiemu. Przywódca powstania Krzysztof Kosiński złożył jednak hołd kniaziowi w 1593 r.

W 1595 roku Szymon Nalewajko rozpoczyna kolejne powstanie. Tabor kozacki zostaje jednak otoczony na uroczysku Sołonica w maju 1596 roku i po dwutygodniowym oblężeniu brutalnie zmasakrowany przez hetmana Stanisława Żółkiewskiego. Po ogłoszeniu w 1601 roku amnestii dla uczestników obu powstań rozpoczyna się tzw. „doba heroiczna kozaczyzny”. Kozacy walczą u boku Rzeczpospolitej z Turcją, Szwecją i Rosją.
W 1630 roku po zakończeniu wojen Polski ze Szwecją znów pojawili się przedstawiciele radykalnej grupy braci kozackich żądających zwiększenia rejestru i żołdu od Rzeczypospolitej. Wybucha powstanie Tarasa Fedorowicza spacyfikowane jednak przez hetmana Stanisłąwa Koniecpolskiego.
Pokój z Turcją zobowiązywał Rzeczpospolitą do powstrzymania wypadów kozackich nad Morze Czarne. Temu służyć miała budowy twierdzy Kudak na brzegu Dniepru, która miała kontrolować komunikację pomiędzy Siczą a resztą Ukrainy. Chodziło o powstrzymanie dostaw broni i amunicji na Sicz. Budowanie Kudaku spowodowało atak kozacki pod dowództwem Iwana Sulimy. Szturm kozacki zakończył się wybiciem załogi i zrównaniem z ziemią budowanego zamku. Zbuntowani Kozacy Sulimy zostali spacyfikowani przez Kozaków rejestrowych, a przywódcę powstania stracono w Warszawie.

W 1637 roku wybuchło powstanie pod przywództwem Pawła Buta (Pawluka). Pawluk wezwał do powstania przeciwko Rzeczypospolitej, które miało ograniczony zasięg i upadło w grudniu 1637 roku pod Kumejkami.
Konstytucja sejmowa z 1638 roku pozbawiała Kozaków nabytych wcześniej praw i poza szczupłym rejestrem Kozaków resztę traktowała jak chłopów.

W 1647 roku na Niż uciekł Bohdan Chmielnicki – przedstawiciel starszyzny kozackiej, zabierając ze sobą listy królewskie, które obiecywały Kozakom przywrócenie ich praw. Chmielnicki zdobył je podstępem od hetmana kozackiego Jana Barabasza i nie zamierzał ich wykorzystywać według intencji królewskich. Uciekł na Niż z powodu zatargu z sąsiadem Danielem Czaplińskim, który najechał jego majątek i porwał mużonę. Czapliński oskarżył Chmielnickiego o zdradę. Oskarżenie było słuszne gdyż Chmielnicki bezskutecznie zabiegając o sprawiedliwość u króla zbiegł do Tuhaj Beja. Pierwsze strzały padły w styczniu 1648 roku. Koło Chortycy rozbito garnizon wojsk polskich kontrolujących komunikację z Siczą. Potem były klęski wojsk koronnych pod Żółtymi Wodami 29 kwietnia-16 mają, klęska pod Korsuniem (zaskoczona w lesie, podczas odwrotu armia koronna) – 26 mają i ucieczka wojk koronnych spod Piławiec 20 września na wieść o zbliżających się czambułów tataraskich.
W lipcu 1649 roku rozpoczęło się oblężenie twierdzy z Zbarażu przez wojska kozacko-tatarskie. Dzięki wymknięciu się z oblężenia Mikołaja Skrzetuskiego, który dostarczył wiadomość o oblężonych do króla – Jan Kazimierz ruszył na odsiecz Zbaraża. Sprawa skończyła się ugodą zawartą pod Zborowem (tzw. ugoda zborowska).
Nieprzestrzeganie postanowień ugody zborowskiej i dążenie Chmielnickiego do utworzenia samodzielnego państwa spowodowały kolejne konflikty: 28-30 czerwca 1651 r. doszło do zwycięskiej bitwy wojsk koronnych pod Beresteczkiem. Zwycięstwo odniesiono głównie dzięki zastosowaniu nowej taktyki: przeciwko Kozakom uderzyła jazda a przeciwko świetnym jeźdźcom tatarskim użyto taktyki walki w taborze (powiązane ze sobą wozy) i użyto amunicji. Polacy po tej bitwie dokonali ogromnej rzezi Kozaków za co spotkał ich odwet w 1652 roku pod Batohem. Klęska wojsk koronnych w tym wypadku spowodowana była buntem w obozie wojsk polskich; hetman Kalinowski próbował tłumić bunt jazdy przy pomocy piechoty. 17 grudnia 1653 roku w czasie walk mołdawskich zawarto pod Żwańcem układ, który ponawiał postanowienia ugody zborowskiej. Po ugodzie Kozaków z Moskwą w 1654 roku w Perejasławiu Ukraina poddała się pod opiekę Moskwie. 29 stycznia-1 lutego 1655 roku armia polsko-tatarska zwyciężyła pod Ochmatowem z siłami kozacko-rosyjskimi.
Wreszcie po rokowaniach Iwana Wyhowskiego z komisarzami króla Jana Kazimierza zawarto w Hadziaczu 16 września 1658 roku unię na mocy której Ukraina wchodziła do Rzeczypospolitej Obojga Narodów jako trzeci człon.

Na mocy rozejmu polsko-rosyjskiego w Andruszowie 30 stycznia 1667 roku dokonano podziału Ukrainy na prawobrzeżną, pod zwierzchnictwem Polski i lewobrzeżną pod Rosją. Piotr Doroszenko kolejny hetman kozacki chciał w sojuszu z Tatarami odzyskać pełną niezależność swojego państwa od obu potężnych sąsiadów (Polski i Rosji). Przedsięwzięcie zakończyło sięklęską kozacką pod Pohajcami (październik 1667 r.)
W 1672 roku po wojnie z Turcją i traktacie w Buczaczu Rzeczpospolita musiała zrzec się Ukrainy.
Pokój Grzymułtowskiego z Rosją z 1686 roku potwierdzał warunki traktatu andruszowskiego o podziale Ukrainy. Także na mocy traktatu karłowickiego z 1699 roku Turcja zrzekała się Ukrainy prawobrzeżnej i Podola z Kamieńcem Podolskim na rzecz Polski.

W 1702 roku podczas powstania Semena Paleja kozacy starali się zająć znaczne obszary co było ich odpowiedzią na decyzję Sejmu z 1699 roku likwidującej Kozaczyznę na terenach Ukrainy w części należącej do Polski, ale hetman Adam Sieniawski skutecznie im to uniemożliwił. Rosja udzielała wsparcia powstańcom i reprezentującego ich Iwana Mazepę który dążył bezskutecznie do zjednoczenia podzielonych ziem kozackich – Lewobrzeża, Prawobrzeża, Zaporoża i Ukrainy Słobodzkiej – i stworzenia na tym terytorium nowoczesnego państwa na wzór monarchii zachodnioeuropejskich. W tym celu wspierał rozwój wyższych warstw społecznych – starszyzny kozackiej i mieszczaństwa. Choć odzyskano wiele miejscowości w rękach powstańców pozostała tylko Biała Cerkiew.

Armia kozacko-tatarska.
W czasie powstania Chmielnickiego armia powstańcza mogła liczyć ok. 300 tysięcy żólnierzy. Składała się z
1.chłopskiej czerni uzbrojonej w samopały pistolety i spisy (włócznie) oraz szable, cepy, kosy osadzone na szstorc, końskie i baranie szczęki osadzone na kijach.
2.Wojska zaporoskiego, które z kolei składało się z piechoty i jazdy, a całość składała się z pułków (4 do 16).
Na czele pułku stał pułkownik mający w sztabie oboźnego i pisarza. Pułki dzieliły się na: roty, a te na półroty, sotnie i kurenie. Rotami dowodzili porucznicy, półrotami assawułowie, sotniami – setnicy, kureniami atamanowie kurenni. Byli tez chorążowie, trębacze i dobosze.
Broń: piszczele (strzelby), szable, bandolety i spisy. Po 1648 r. w piechocie zaporoskiej pojawiły się rusznice, muszkiety i arkebuzy zdobyte na Polakach lub zakupione. Używano także łuków. Przed atakami jazdy nieprzyjaciela piechotę zaporoską chroniły szańce lub wozy taboru. Piechota broniła się szablami lub spisami. W sotniach konnych i pieszych bronią zaczepną były strzelby, łuki, spisy, szable i tarcze (rzadko) Jazda była nieliczna, zatem piechota była decydującym ogniwem sił kozackich. Piechota wyruszała pod osłoną taboru złożonego z dwóch rzędów wozów. Tabor ubezpieczały ze wszystkich stron patrole konne 1-2 osobowe. Z chwilą pojawienia się przeciwnika wozy formowano w trójkąt i łączono łańcuchami. Na wozach ustawiano lekkie armaty. Siły nieprzyjaciela starano się odpierać ogniem piszczeli i lekkich armat. Jazda stosowała tzw. ławę linię o zagiętych skrzydłach starając się oskrzydlać nieprzyjaciela. Każdy pułk kozacki miał od 5 do 6 armat które udzielały wsparcia piechocie. Artyleria armii liczyła ok. trzydziestu dział o większych wagomiarach.

Tatarzy.
Uzbrojeni w łuki, dzirytyi szable. Podstawową formacją była lekka jazda pozbawiona uzbrojenia ochronnego – tylko najbogatsi posiadali misiurki i kolczugi. Uzbrojenie zaczepne: szable, koncerze, dziryty, łuki z sajdakami na 18-20 strzał i tarcze lub kałkany tureckie. U bogatszych spotkać można było rusznice pistolety lub muszkiety. Strazały z tatarskich łuków miały dwa razy większy zasięg niż kula z ówczesnej broni palnej. Nieliczne były oddz. Piesze -uzbrojeni w janczarki – strzelby wschodniego pochodzenia o długiej lufie i zakrzywionej kolbie oraz lekkie działka. Oddziały te wykorzystywano do zdobywania umocnień. Wojsko tatarskie dzieliło się na czambuły. Każdy Tatar zobowiązany był do samodzielnego zaprowiantowania (surowa konina i proso na mamałygę) Czambuły przemieszczały się bardzo sprawnie każdy bowiem jeździec miał kilka koni. Po przybyciu na miejsce wojska dzielono na kosz (obóz) i czambuły rabunkowe. Tatarzy uderzali ławą składającą się z kilku rzędów starając się oskrzydlać nieprzyjaciela (zazwyczaj z lewego skrzydła). Stosowano także pozorowaną ucieczkę. Często konnica tatarska przejeżdzała w pełnym galopie przed czołem stojących oddziałów ostrzeliwując złuków i potęgując wrażenie przeraźliwym krzykiem. Liczono na wprowadzenie zamętów w oddziałach nieprzyjaciela i wówczas przechodzono do bezpośredniego natarcia a z czasem walka przeradzała się w indywidualne pojedynki.

ARKADIUSZ BEDNARCZYK

L i t e r a t u r a:

M. Markiewicz, Historia Polski 1492-1795, Kraków 2004
T M. Nowak, J. Wimmer "Historia oręża polskiego 963-1795" Warszawa 1981
R. Romański, Beresteczko 1651, Warszawa 2007
J. Sikorski, Zarys dziejów wojskowości powszechnej do końca XIX w. Warszawa 1975
W.A. Serczyk, Na dalekiej Ukrainie – dzieje Kozaczyzny do 1648 roku . Kraków 1984
W.A. Serczyk, Na płonącej Ukrainie. Dzieje kozaczyzny 1648-51. Warszawa 2007
W.A. Serczyk. Historia Ukrainy. Warszawa 2001
ODPOWIEDZ

Wróć do „Bitwy, wojny i kampanie”