August Aleksander Czartoryski

[Warka]

August Aleksander Czartoryski, właśc. Aleksander August Czartoryski (ur. 9 listopada 1697 w Warszawie, zm. 4 kwietnia 1782), syn Kazimierza Czartoryskiego i Izabeli z Morsztynów. Młodszy brat Michała Fryderyka i ojciec kandydata do tronu – Adama Kazimierza Czartoryskiego.

Wojewoda ruski od 1731, twórca rodowej potęgi Familii Czartoryskich, współtwórca jej polityki. W latach 1750-58 starosta generalny ziem podolskich; starosta m.in. kościerski, lubocheński i grodowy warszawski.

[edytuj] Życiorys
Odebrał staranne wykształcenie (do końca życia doskonale władał językiem francuskim), w 1713 został wysłany ze starszym bratem do Niemiec, Francji i Włochy osiadł na koniec na Malcie w zakonie joannitów. Wkrótce potem przeszedł na służbę we flocie austriackiej, służąc w której odbył kampanię przeciw Turkom.

Przez pewien czas wahał się nad austriackim poddaństwem, jednak doszedłszy tam do rangi pułkownika zdecydował się – częściowo za namową siostry – w 1720 wrócić do Polski z zamiarem odegrania tu znaczącej roli wobec popadającej w anarchię polityki państwowej i znajdującej się w stanie rozkładu armii. Przez pierwsze lata po powrocie zabiegał – za zmiennym szczęściem – o wpływy i majątek, m.in. sądząc się przed królewskim trybunałem z Pawłem Karolem Sanguszką o spadek po J.K. Lubomirskim – ordynację ostrogską; sprawę tę przegrał. 1 czerwca 1729 otrzymał od szwagra (w drodze cesji) regiment gwardii pieszej koronnej i szarżę jej pułkownika, a wkrótce generała majora.

Uczestniczył w kampamentach (czyli ćwiczeniach pokazowych wojsk saskich i polskich) króla Augusta II Mocnego pod Mühlbergiem w czerwcu 1730 (i w następnych pod Wilanowem, Mokotowem i Marymontem w 1732), 23 lipca 1731 uzyskał order Orła Białego. Posłował też raz z Inflant na sejm grodzieński w 1735. Jego doradcą był Tomasz Dłuski – późniejszy podkomorzy lubelski.

Jego kilkuletnie starania o rękę wdowy po Stanisławie Dönhoffie, Zofii z domu Sieniawskiej, jedynej dziedziczce majątku Sieniawskich (i po Dönhoffie) zakończyły się 11 lub 17 lipca 1731 sukcesem, kiedy zgodziła się go poślubić. August Aleksander Czartoryski stał się właścicielem ogromnej fortuny stanowiącej ekonomiczną podstawę działalności politycznej, Dönhoffowa bowiem wniosła Czartoryskiemu m.in. Sieniawę, Puławy, Międzyrzec Podlaski, Wilanów i Stołpce. Małżeństwo to przyczyniło się m.in. do rozwoju Końskowoli, którą Zofia także wniosła do małżeństwa, a w której Czartoryski urządził jedną ze swych rezydencji. Chcąc zapewnić rozwój okolicy sprowadził tu 300 tkaczy z Saksonii, którzy zapoczątkowali rozwój włókiennictwa w mieście, gałęzi przemysłu, która do I wojny światowej była ekonomiczną dźwignią rozwoju miasta.

11 listopada 1731 został wojewodą ruskim. W okresie bezkrólewia w 1733 przypisywano mu aspiracje do tronu, czego się jednak konsekwentnie wypierał i wraz z Potockimi wspierał kandydaturę Stanisława Leszczyńskiego. 29 czerwca 1734 poddał się Augustowi III Sasowi, co ten wynagrodził mu saskim orderem św. Huberta. Ze swoich aspiracji wojskowych zrezygnował w chwili, kiedy Józef Potocki otrzymał "wielką" buławę hetmańską. Przystąpił do budowy ekonomicznej potęgi swego rodu, likwidując zadłużenie tych majątków, które przynosiły straty i zwielokrotniając zyski tych, które były dochodowe. Do dóbr Augusta i Zofii Czartoryskich należały m.in.: na Rusi Czerwonej Bukaczowce, Brzeżany, Jarosław, Oleszyce, Sieniawa, Wysock; w Małopolsce – Krzeszowice, na Lubelszczyźnie – Międzyrzec Podlaski i Puławy, na Podolu – Granów, Międzybuż, Mikołajów, Stara Sieniawa i Zinkowice, na Wołyniu – Klewań i Żuków, na Litwie – Stołpce, Szkłów i Wołożyn. Czartoryski dysponował też kilkoma starostwami, m.in. od 1742 grodzkim warszawskim, które w 1750 odstąpił Alojzemu Fryderykowi Brühlowi, za co 20 sierpnia 1750 otrzymał starostwo generalne ziem podolskich, które przekazał osiem lat później swemu synowi Adamowi.

Przez kolejne lata pilnował pozycji Familii dbając przy tym o przygotowanie syna Adama do przyszłej roli króla. Wysłał go w 1757 na nauki do Anglii, ożenił w 1761 z posażną Izabelą Flemming, a swą córkę Elżbietę oddał w 1763 Stanisławowi Lubomirskiemu. W sprawach wagi państwowej zabiegał o korzystne stosunki z Francją, którą próbował rozgrywać przeciw Prusom na korzyść Polski. W latach 1762-63 Sankt Petersburg zdawał się również popierać zabiegi Augusta o rychłą koronację syna. Stanisław Konarski głosił za aprobatą Familii plany reformy ustroju państwa, a w Końskowoli szkoliły się oddziały milicji na żołdzie rosyjskim, gotowe działać na rozkaz Czartoryskich. Mimo jednak tych wszystkich przygotowań, mimo przekupienia posła rosyjskiego Hermana Karla von Keyserlinga, August Czartoryski nie zdołał przekonać w okresie bezkrólewia 1763-64 swego syna do kandydowania do tronu. Cały misternie skonstruowany przez niego plan zawalił się, a zainwestowana fortuna wyniosła na tron królewski nielubianego przezeń siostrzeńca – Stanisława Poniatowskiego. Jako stronnik Rosji, August Czartoryski pobierał wówczas stałą pensję z ambasady rosyjskiej w wysokości 54 000 zł miesięcznie[1].

I rozbiór Polski w 1772 spowodował, że majątki Czartoryskich trafiły pod berła wszystkich trzech zaborców; Szkłów, przynoszący 300 tysięcy złotych dochodu rocznie został skonfiskowany za to, że August nie złożył w przepisanym terminie hołdu carycy Katarzynie II. Dopiero potem upoważnił syna, aby zrobił to w jego imieniu.

Ostatnią próbą wywarcia wpływu na politykę przez Augusta Czartoryskiego był propozycja ofiarowania korony polskiej arcyksięciu austriackiemu Maksymilianowi latem 1774, ponowiona w 1776. Mając z czasów młodzieńczych korzystne nastawienie do Austrii usiłował ratować sprawę polską przy pomocy władcy zajmującego tron wiedeński.

Spadek polityczny Familii August pozostawił Stanisławowi Lubomirskiemu i Ignacemu Potockiemu, natomiast majątek, szacowany na ponad sto milionów złotych – swym dzieciom: księciu Adamowi 60, a księżnej Elżbiecie – 45 milionów złotych.

Pochowany w kościele św. Krzyża w Warszawie.

Był kawalerem Orderu Świętego Stanisława.

Przypisy
↑ Tadeusz Korzon Wewnętrzne Dzieje Polski za Stanisława Augusta (1764-1794) Warszawa 1897 t. IV s. 42