Bogusław Radziwiłł

[Artur Rogóż]

Bogusław Radziwiłł herbu Trąby (ur. 3 maja 1620 w Gdańsku, zm. 31 grudnia 1669 pod Królewcem) – książę Świętego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego, wielokrotny poseł na Sejm Rzeczypospolitej, starosta barski, koniuszy wielki litewski od 1646, chorąży wielki litewski od 1638, feldmarszałek szwedzki, generalny namiestnik Prus Książęcych w latach 1657-1669.

Ostatni męski przedstawiciel kalwińskiej linii Radziwiłłów na Birżach i Dubinkach. Prawnuk Mikołaja Radziwiłła Rudego. Syn Janusza Radziwiłła, kasztelana wileńskiego i Elżbiety Zofii Hohenzollern, córki margrabiego-elektora brandenburskiego Jana Jerzego Hohenzollerna.

Postać kontrowersyjna: z jednej strony określany jest jako zdrajca I Rzeczypospolitej i magnat dbający wyłącznie o swoje prywatne interesy i majątki, z drugiej strony uważany za patriotę chcącego ocalić Wielkie Księstwo Litewskie przed władzą carów moskiewskich. Protektor protestantyzmu na Litwie i Podlasiu. Jeden z najbogatszych i najbardziej wpływowych przedstawicieli rodu Radziwiłłów w XVII wieku.

We współczesnej kulturze masowej Bogusław Radziwiłł znany jest przede wszystkim jako postać z XIX-wiecznej powieści historycznej Potop Henryka Sienkiewicza oraz jako czarny charakter z filmu fabularnego Potop w reżyserii Jerzego Hoffmana.

Życiorys
Dzieciństwo oraz młodość

Bogusław Radziwiłł przyszedł na świat w niedzielę nad ranem 3 maja 1620 roku w Gdańsku w kamienicy, którą jego ojciec wynajmował od burmistrza Jana van der Linde. Ojcem chrzestnym niemowlęcia per procura został elektor palatyn reński i król Czech Fryderyk V Król Zimowy. Chrztu udzielił pastor luterański Georgius Pauli. Kilka miesięcy po narodzinach syna Janusz Radziwiłł zmarł i aktem ostatniej woli zobowiązał do opieki nad swoimi dziećmi swojego brata Krzysztofa Radziwiłła. W testamencie Janusz Radziwiłł nakazał, żeby Bogusław został wychowany w duchu ewangelickim w postronnych szkołach i gimnazjach z dala od kolegiów katolickich. Zabronił synowi wyjazdów do Włoch i Hiszpanii, aż do momentu uzyskania pełnoletności, a także zalecał wytrwanie do końca życia w protestantyzmie. Na przełomie 1620 i 1621 roku kilkumiesięczny Bogusław Radziwiłł przyjechał wraz z matką do Wilna, gdzie odbywały się uroczystości pogrzebowe Janusza Radziwiłła. Opiekę nad jego wychowaniem sprawował wówczas wyznaczony do tego dworzanin Radziwiłłów, Daniel Naborowski. Pod koniec lutego 1621 roku dwór księżnej Elżbiety Zofii wyjechał z Litwy i dotarł do Królewca, a następnie przeniósł się do Elbląga, żeby ponownie powrócić do Gdańska. Przez pierwsze dwa lata życia Bogusław Radziwiłł wychowywał się w Gdańsku i w majątku pomorskim w Smołdzinie.

W 1623 roku matka wywiozła syna do Lichtenberga we Frankonii co stanowiło pogwałcenie umów zawartych z prawnym opiekunem Bogusława. Krzysztof Radziwiłł interweniował i Elżbieta Zofia, wówczas już żona księcia sasko-lauenburskiego Juliusza Henryka wróciła z dziećmi przez Czechy do Polski. W 1628 roku młody Bogusław Radziwiłł został przedstawiony królowi Zygmuntowi III Wazie. Z Warszawy przez: Sielec, Bielice, Jaszuny Bogusław wraz z rodziną przybył do Wilna, gdzie 22 sierpnia 1628 roku został oddany pod opiekę stryja, Krzysztofa Radziwiłła. a na jego życzenie przekazany na wychowanie ciotce, Annie z Kiszków Radziwiłłowej. W tym czasie przebywał w jej majątku w Dolatyczach. Jego nauczycielem został pastor Paweł Demitrowicz. W grudniu 1628 roku Daniel Naborowski przywiózł Bogusława do Kiejdan z uwagi na zagrożenie epidemią na Polesiu. Nauczycielami młodego księcia zostali w tym czasie pastor Krzysztof Minwid i dyrektor miejscowej szkoły zborowej Jan Domazovius. W grudniu 1629 roku Bogusław Radziwiłł opuścił Kiejdany i wrócił na wychowanie do ciotki. W 1631 roku Bogusław wraz ze stryjem brał udział w Warszawie w Sejmie, podczas którego pozwolono mu zabrać głos w obecności króla. W latach 1633-1634 powrócił na nauki do Wilna, później przeniósł się ponownie do Kiejdan. W 1635 podczas toczącej się wojny polsko-szwedzkiej, Bogusław Radziwiłł został zabrany przez Krzysztofa Radziwiłła do Inflant. Podczas pobytu na wojnie uczestniczył w życiu obozowym wojska. W listopadzie 1635 roku Bogusław przyjechał do Birż, gdzie został uczniem architekta fortyfikacji twierdzy, Grzegorza Pirkena. 5 marca 1636 roku młody Radziwiłł wyjechał do Wilna i został dworzaninem Władysława IV Wazy. W związku z tym wydarzeniem została zdjęta nad nim kuratela Krzysztofa Radziwiłła i rozpoczęła się samodzielna kariera. Na początku drogi politycznej otrzymał starostwo poszyrwinckie.

W Toruniu uczestniczył w pogrzebie Anny Wazówny. W tym samym roku został posłem na Sejm z wyboru sejmiku oszmiańskiego. W 1637 roku po pobycie w Warszawie wyjechał do Birż, a później na studia zagraniczne.
Podróże zagraniczne

W podróży zagranicznej towarzyszył Radziwiłłowi przez cały czas orszak poddanych z dworzaninem Samuelem Puciatą na czele. W drodze do Groningen Bogusław Radziwiłł odwiedził Szczecin i Berlin. Po przybyciu do Niderlandów w grudniu 1637 roku zapisał się na miejscowe uczelnie. Nie zagrzał tam jednak długo miejsca i w następnym roku wyjechał do Utrechtu, aby zaciągnąć się na służbę księcia orańskiego Fryderyka Henryka. Brał udział w oblężeniu Bredy i Venlo. Szybko zrezygnował jednak z życia wojskowego, wołał bowiem podróżować i zwiedzać Europę. W październiku 1638 roku Bogusław wrócił na przerwane studia i zapisał się na uniwersytet w Utrechcie. W tym samym czasie dzięki zabiegom stryja Krzysztofa i brata stryjecznego Janusza otrzymał na Litwie urząd chorążego Wielkiego Księstwa Litewskiego.

Pod koniec roku Bogusław Radziwiłł wyjechał do Francji. 16 stycznia 1639 roku przybył do Paryża na chrzciny delfina Ludwika. Uzyskał audiencję u Ludwika XIII i podjął się sprawy polepszenia losu uwięzionego w niewoli francuskiej królewicza Jana Kazimierza Wazy.

Później zwiedzał południową Francję. Na wiadomość o szykującym się oblężeniu Antwerpii postanowił w nim uczestniczyć. Dotarł do Calais i wsiadł na statek. Sztorm na Kanale La Manche przekreślił jednak plany jego dalszej podróży do Holandii. Udał się więc w podróż do Londynu, gdzie uzyskał audiencję u króla Anglii, Karola I Stuarta.

W połowie października 1639 roku Bogusław Radziwiłł ponownie przyjechał do Holandii i zamieszkał w Hadze. Na prośbę Jana Kazimierza udał się na spotkanie z nim drogą okrężną przez Anglię do Francji. W Paryżu spotkał się z uwolnionym z niewoli królewiczem. W maju 1640 Radziwiłł brał udział w walkach we Flandrii po stronie Niderlandów. Na wieść o śmierci stryja Krzysztofa przybył jednak natychmiast (w 1641 roku) na Litwę, aby uczestniczyć w pogrzebie krewnego w Wiżunach. Następnie po załatwieniu spraw spadkowych objeżdżał dobra rodzinne, załatwiał sprawy majątkowe i spotkał się z królem Władysławem IV. W lipcu 1641 roku odwiedził kuzyna Janusza Radziwiłła, który uczynił go spadkobiercą na wypadek niespodziewanej śmierci. W tym samym roku Bogusław Radziwiłł wrócił do Holandii i udał się pod twierdzę Gennep. Nie uczestniczył jednak w oblężeniu, gdyż to skończyło się tuż przed jego przybyciem. Zimę spędził więc bezczynnie bawiąc w miastach niderlandzkich i francuskich.

W 1642 roku ponownie wyruszył na wojnę z Hiszpanią pod komendą księcia orańskiego Fryderyka Henryka. W 1643 roku Bogusław Radziwiłł brał udział w uroczystościach pogrzebowych w Saint-Denis Ludwika XIII. W czasie pobytu w Paryżu królowa francuska Anna Austriaczka oraz kardynał Mazarini próbowali wyswatać go z jedną z dwórek królewskich. Przedstawiona mu hugenocka księżna Małgorzata de Rohan wzgardziła nim jednak i poślubiła kogoś innego. Zadłużony Bogusław Radziwiłł opuścił Francję w 1644 i udał się do Brukseli, gdzie dla pokrycia długów wyprzedał rodowe srebra.

Po pobycie w Niderlandach wrócił do Rzeczypospolitej. Otrzymał od króla urząd krajczego litewskiego, jednak z niego zrezygnował. 28 kwietnia 1646 przyjął natomiast funkcję koniuszego Wielkiego Księstwa Litewskiego. W 1645 był gościem na weselu Janusza Radziwiłła i Marii, córki hospodara mołdawskiego Bazylego Lupuli. W 1646 Bogusław Radziwiłł wplątał się w sprawę paszkwilu swojego sługi Jankowskiego (która groziła karą za zbrodnię przeciwko majestatowi crimen laesae maiestatis) i była związana z przyszłym ślubem króla Władysława IV z Ludwiką Marią Gonzagą de Nevers. Przed rozpatrzeniem sądowym incydentu uratowała go ucieczka z Rzeczypospolitej, a także zawarcie ugody przez jego pełnomocników z dworem.

Bogusław Radziwiłł przybył do Paryża, gdzie przyłączył się do poselstwa Jana Sobiepana Zamoyskiego. Jako poseł poznał przyszłą monarchinię Ludwikę Marię Gonzagę. Towarzyszył jej następnie w podróży do Brukseli. W Belgii opuścił jednak orszak księżnej mantuańskiej i próbował jeszcze raz wziąć udział w wojnie w Niderlandach. Wracając do Paryża został aresztowany pod zarzutem szpiegostwa i przemytu. Trafił jako francuski więzień do twierdzy Rocroy, skąd został jednak szybko zwolniony. Ponownie udał się do Holandii, gdzie spotkał braci Jana i Marka Sobieskich.

Po niedługim czasie znowu przybył do Francji. Za próbę pojedynku z hr. de Rieux Bogusław Radziwiłł znalazł się na jeden dzień w Bastylii. Po uwolnieniu ponownie wystąpił z prośbą do królowej francuskiej o znalezienie mu żony na dworze. Kolejną kandydatką na narzeczoną Bogusława Radziwiłła została Charlotte de la Force. I ta jednak odrzuciła jego zaręczyny. Radziwiłł był w tym czasie zaangażowany w romans ze starszą od siebie księżną de Cantecroix, Beatrycze. Po nieudanych próbach matrymonialnych kardynał Mazarini zaproponował mu służbę wojskową. Bogusław Radziwiłł wstąpił do armii francuskiej jako pułkownik wojsk zaciężnych. Szybko porzucił jednak tą profesję, mimo że była bardzo dochodowa. Nagliły go bowiem sprawy w Rzeczypospolitej, gdzie wybuchło Powstanie Chmielnickiego. Innym powodem dla którego wyjechał z Francji i Holandii były niespłacone długi, których nie zamierzał uregulować. Do Rzeczypospolitej przyjechał na elekcję w 1648 roku. Popierał na niej kandydaturę Jana Kazimierza Wazy.
Bitwa pod Beresteczkiem, w której Bogusław Radziwiłł dowodził wojskami cudzoziemskimi
Powstanie Chmielnickiego
Po powrocie do kraju w 1648 roku Bogusław Radziwiłł przebywał w swoich dobrach na Podlasiu, rezydował w Starej Wsi. Zorganizował chorągiew husarską i piechotę cudzoziemską. Zaangażował się w działalność polityczną. Jego zabiegi były przyczyną unieważnienia sejmiku w Brześciu głosującego na korzyść Sapiehów. W 1649 roku wyjechał do Krakowa na koronację Jana II Kazimierza Wazy. Na sejmie koronacyjnym Bogusław Radziwiłł otrzymał godność generała gwardii królewskiej. Nowo utworzony urząd łączył się z nadaniami królewszczyzn: starostwa oszmiańskiego i starostwa mozyrskiego. Te jednak Bogusław Radziwiłł szybko spieniężył. Werbunek wojska przynosił mu spore dochody, a kolejny urząd niczego nie wnosił. W trakcie powstania na Ukrainie Radziwiłł swoje regimenty do działań wojennych wprowadził dość późno bo dopiero w 1651 roku kiedy to stanął ich czele jako dowódca wojsk cudzoziemskich w bitwie pod Beresteczkiem. Po śmierci hetmana wielkiego koronnego Mikołaja Potockiego otrzymał w komendę Bar, uzyskując dodatkowo starostwo barskie i starostwo brańskie. Kupił także starostwo brodnickie. W międzyczasie uzupełniał braki i kompletował nowe pułki.

W 1652 roku nie wziął udziału w wyprawie na Batoh, gdyż prowadził spór przed trybunałem w Piotrkowie z księdzem Janem Uszyńskim, plebanem węgrowskim. Dopiero w 1653 roku na polecenie króla Bogusław Radziwiłł przybył do Lwowa i brał udział razem z Janem II Kazimierzem w podróży na Podole do Żwańca. W kolejnym roku wysłał swoich pełnomocników na sejm Rzeszy w Ratyzbonie, na którym zamierzał bronić praw Radziwiłłów do tytułu książęcego. W 1652 roku był posłem na sejmie Rzeczypospolitej w Warszawie, na którym klient Radziwiłłów Siciński wstrzymał obrady nie dopuszczając do ich kontynuowania.

Podczas wojny polsko-moskiewskiej w 1655 roku Bogusław Radziwiłł uczestniczył w oblężeniu Mohylowa oraz był odpowiedzialny za budowę fortyfikacji Słucka. Wieść o wkroczeniu wojsk szwedzkich i kolejnej wojnie zastała go w Wilnie, gdzie przeniósł na czas letni swoją kwaterę.
Karol X Gustaw, król szwedzki, któremu Bogusław Radziwiłł 31 grudnia 1655 roku w Pasłęku oddał się pod komendę podczas Potopu
Janusz Radziwiłł, hetman wielki litewski, brat stryjeczny i teść Bogusława Radziwiłła, inicjator umowy kiejdańskiej, w której Wielkie Księstwo Litewskie zostało zhołdowane Karolowi X Gustawowi

Potop szwedzki

Bogusław kontynuował strategię polityczną Mikołaja Radziwiłła Czarnego, który dążył do usamodzielnienia Litwy od Korony pod panowaniem Radziwiłłów. W przededniu wojny ze Szwecją i nieuniknionej klęski Rzeczypospolitej w wojnie z Moskwą, Bogusław Radziwiłł coraz śmielej zaczął odsuwać się od przyjaźni z dworem królewskim. Szukał aliansu ze spokrewnionym z nim przez matkę księciem-elektorem brandenburskim. Poparł także plany kuzyna Janusza Radziwiłła i gdy wojska szwedzkie wkroczyły przez Kurlandię na Litwę zgłosił gotowość pertraktacji z Karolem X Gustawem. Nie określił jednak swojego stanowiska i cały czas grał na dwa fronty. W 1655 roku po tym jak Janusz Radziwiłł podpisał lenną deklarację w Kiejdanach i wojska moskiewskie zajęły Wilno, Bogusław Radziwiłł wycofał się na Podlasie, gdzie oczekiwał dalszego rozwoju sytuacji. Gdy król Jan II Kazimierz dowiedział się o jego korespondencji i próbie przejścia na stronę szwedzką wraz z Januszem Radziwiłłem dopiero wtedy Bogusław rozpoczął działania mające charakter jawnej zdrady i walki o stworzenie udzielnego księstwa radziwiłłowskiego na Litwie. Podjęta przez niego próba opanowania dla siebie Podlasia nie powiodła się jednak zupełnie, gdyż przeciwko Radziwiłłowi podniosła rewoltę miejscowa szlachta sprzyjająca Sapiehom. Również próba zajęcia województwa nowogródzkiego pod pretekstem wojny z armią moskiewską nie doszła do skutku.

W grudniu 1655 roku Bogusław Radziwiłł z Podlasia przez Mazowsze udał się ze swoimi oddziałami do Prus. 31 grudnia 1655 roku w Pasłęku spotkał się z królem szwedzkim Karolem X Gustawem i oddał pod jego komendę. W tym samym dniu zmarł w Tykocinie Janusz Radziwiłł co zmusiło Bogusława (oprócz prowadzenia pertraktacji ze Szwedami) do zajęcia się odziedziczonym majątkiem. Na początku 1656 roku powrócił na Mazowsze i rozpoczął działania wojenne na Podlasiu. Rozbił chorągwie lojalne Sapiehom i królowi polskiemu, a następnie 26 lutego 1656 roku wkroczył triumfalnie do Tykocina, gdzie znajdował się skarbiec Radziwiłłów. Następnie rozpoczął marsz na południe w kierunku Bugu z zamiarem zajęcia zamku w Janowie Podlaskim. Bitwa pod Janowem była niefortunna dla Bogusława Radziwiłła i zmusiła go do wycofania się na zachód celem oczekiwania na posiłki szwedzkie. W kwietniu 1656 roku Bogusław Radziwiłł znalazł się ze swoim wojskiem pod twierdzą w Brześciu Litewskim. Podczas tej wyprawy do niewoli radziwiłłowskiej dostał się wojewoda brzesko-litewski Maksymilian Brzozowski. Doszło również do spustoszenia przez jego wojska okolicznych majątków szlacheckich. W kwietniu 1656 roku ruszyła spod Lublina przeciwko niemu ofensywa Pawła Sapiehy. Aby uniknąć konfrontacji z liczniejszą armią przeciwnika Bogusław Radziwiłł wycofał się ze swoimi oddziałami w kierunku Mazowsza. Na Wielkanoc 1656 roku był już w Warszawie, gdzie 17 kwietnia 1656 roku spotkał się ponownie z królem szwedzkim Karolem X Gustawem i pozostał u jego boku przez najbliższe cztery miesiące jako podkomendny w stopniu feldmarszałka. Wznowiono pertraktacje w sprawie nadań dla księcia. Bogusław Radziwiłł otrzymał wówczas majątki w Prusach Królewskich oraz miasta: Nowe Miasto Lubawskie, Bratian, Golub i Skarszewy. Poza tym przysługiwała mu roczna pensja w wysokości 10 000 talarów. Ofiarowanego mu Torunia nie przyjął.

Podczas pobytu przy królu szwedzkim, dwór monarszy przygotowywał dla Bogusława Radziwiłła ewentualną możliwość wżenienia go, w któryś z rodów panujących. Proponowano mu małżeństwo z: Anną Dorotą, córką księcia holsztyńskiego Fryderyka III lub z Eleonorą, siostrą Karola X Gustawa. Z żadnej jednak z tych propozycji nie skorzystał. Radziwiłł w tym czasie bowiem już kalkulował, że musi sobie szukać nowego protektora, gdyż sytuacja operującej na ziemiach polskich armii szwedzkiej diametralnie się zmieniała. 1 lipca 1656 roku skapitulował szwedzki garnizon w Warszawie. Karol X Gustaw bawiący do tej pory na Pomorzu zmuszony był cofnąć znaczną część swojego wojska na południe, aby odzyskać to ważne strategicznie miasto. Rozbił się obozem pod Nowym Dworem Mazowieckim. W kwaterze tej przebywał również Bogusław Radziwiłł, któremu powierzono pójście z odsieczą oblężonemu przez wojska lojalne Janowi II Kazimierzowi, Tykocinowi. Twierdzę tę książę Radziwiłł odzyskał 13 lipca 1656 roku. Nie pozostał w niej jednak długo, ewakuował z niej skarbiec radziwiłłowski i powrócił na Mazowsze. Zanim jednak przybył do wojsk Karola X Gustawa zdążył jeszcze podjąć się korespondencji z atamanem kozackim Bohdanem Chmielnickim, od którego oczekiwał pomocy w obronie Słucka, leżącego w litewskich dobrach Radziwiłłów, które chcieli przejąć Sapiehowie. W dniach 28-30 lipca 1656 roku Bogusław Radziwiłł brał udział w zwycięskiej w bitwie Karola X Gustawa o Warszawę. Po jej zakończeniu był mediatorem między Rzecząpospolitą, a stroną szwedzką w sprawie żądań terytorialnych stawianych przez okupanta wobec Korony Polskiej. Był to ostatni moment kiedy Radziwiłł lojalnie jeszcze służył Szwedom. Coraz bowiem śmielej zaczął książę Bogusław szukać drogi wyjścia z zawartych układów. Jan II Kazimierz Waza wyczuwając zamiary magnata proponował mu w tym czasie powrót do łask i służby przy dworze polskim.

Na jesieni 1656 roku Bogusław Radziwiłł ponownie ruszył z odsieczą oblężonemu Tykocinowi. Operował wraz z wojskami szwedzkimi na północnym Mazowszu i na Podlasiu. W październiku 1656 roku połączył się z siłami brandenburskiego generała Georga Friedricha Waldecka, który rozstawił się obozem nad rzeką Łęg. Próba przeprawy podjęta 8 października 1656 roku zakończyła się klęską. Oddział prusko-szwedzki trafił na zasadzkę wojsk tatarsko-litewskich pod komendą Gabriela Wojniłłowicza. W bitwie pod Prostkami Bogusław Radziwiłł został ranny i wzięty do niewoli przez oddział Tatarów. Następnie stał się jeńcem Wincentego Gosiewskiego. Radziwiłł złożył hetmanowi przyrzeczenie lojalności wobec króla polskiego i odstąpienie od Szwedów, nie odzyskał jednak wolności. Wszczęto wobec niego postępowanie sądowe i skazano go na infamię. Więźniem taboru armii litewskiej książę Bogusław był do 22 października 1656 roku. Wtedy to został odbity przez generałów Georga Friedricha Waldecka i Gustawa Otto Stenbocka w bitwie pod Filipowem. Po uwolnieniu udał się do Prus Książęcych. Przebywając w Królewcu starał się uporządkować sprawy majątkowe. Przyjął postawę neutralności wobec toczących się wydarzeń w Rzeczypospolitej. Rozważał możliwość pogodzenia się z królem polskim wybrał jednak służbę u księcia-elektora brandenburskiego. Zaważyła być może na tym propozycja jaką otwierały przed nim prowadzone w tym czasie rokowania w Siedmiogrodzie. 6 grudnia 1656 roku w Radnot zawarty został traktat pomiędzy: Szwecją, Brandenburgią, Kozaczyzną i Transylwanią o ewentualnym podziale ziem Rzeczypospolitej i przystąpieniu do wojny po stronie Karola X Gustawa, księcia Jerzego II Rakoczego. Na mocy tych porozumień zainteresowany sprawą i korespondujący z sygnatariuszami paktu przez posłów szwedzkich Bogusław Radziwiłł miał otrzymać we władanie dziedziczne województwo nowogródzkie. Chociaż uważał, że jako spadkobierca Janusza Radziwiłła powinien uzyskać wszystkie ziemie, które jego kuzyn miał zagwarantowane w umowie kiejdańskiej z 1655 roku.
Fryderyk Wilhelm Hohenzollern Wielki Elektor, elektor brandenburski i książę pruski, kuzyn Bogusława Radziwiłła, który ofiarował mu urząd generalnego namiestnika Prus Książęcych
Jerzy Sebastian Lubomirski, hetman polny koronny, przywódca rokoszu Lubomirskiego, z którym Bogusław Radziwiłł próbował stworzyć wspólne antykrólewskie stronnictwo polityczne
Ludwika Karolina Radziwiłł, jedyna córka i spadkobierczyni Bogusława Radziwiłła
Generalny Namiestnik Prus Książęcych[edytuj]

W 1657 roku wojska siedmiogrodzkie poniosły klęskę. Jerzy II Rakoczy wycofał swoją armię z Rzeczypospolitej. Odwrót sił z ziem okupowanych zaczęli również Szwedzi. 19 września 1657 roku w Welawie, a później 6 listopada 1657 roku w Bydgoszczy książę-elektor brandenburski przy wydatnej pomocy Bogusława Radziwiłła podpisał traktaty welawsko-bydgoskie z królem polskim na mocy których Brandenburgia zobowiązała się do podjęcia działań wojennych przeciwko Szwecji. Radziwiłł zdradziwszy króla szwedzkiego i uznawany zdrajcą w Rzeczypospolitej oddał się pod opiekę Fryderyka Wilhelma Hohenzollerna.

Dzięki wstawiennictwu swojego wpływowego kuzyna odzyskał dobre imię, utracone majątki oraz amnestię dla swoich stronników. Książę pruski za wkład Bogusława w rokowania pokojowe i zasługi dla domu Hohenzollernów podniósł go do godności generalnego namiestnika Prus Książęcych oraz przekazał mu dowództwo nad armią pruską. Bogusław Radziwiłł jako zarządca suwerennego państwa, odpowiedzialny tylko przed elektorem stał się znów potężnym magnatem Rzeczypospolitej mającym ogromny wpływ na kontrolę handlu litewskim zbożem. Jako gubernator wykonywał ściśle polecenia Wielkiego Elektora. Do 1658 roku zwlekał z podjęciem walki z armią szwedzką na Żuławach. Przystąpił do nich dopiero pod koniec roku operując wojskami nad Zalewem Wiślanym i na Warmii.

W lecie 1658 roku Bogusław Radziwiłł powrócił do Rzeczypospolitej. Przyjechał do Warszawy, aby uczestniczyć w obradach Sejmu. Szukał porozumienia i przyjaźni z dworem Jana II Kazimierza Wazy. Zawarł sojusz polityczny ze swoim dotychczasowym wrogiem Krzysztofem Pacem przeciwko Pawłowi Sapiesze, który skonfiskował jego majętności na Litwie i zablokował jego kandydaturę na hetmana w miejsce Wincentego Gosiewskiego. Na sejmie Bogusław Radziwiłł został zasypany pozwami sądowymi szlachty, która domagała się od niego rekompensat wojennych. Procesy te ciągnęły się latami i większość z nich jeszcze po śmierci księcia nie doczekała się końca.

Podczas pobytu w Koronie, Bogusław Radziwiłł wykorzystywał wpływy w celu odbudowania swojego stronnictwa politycznego na Litwie i odzyskania dóbr odziedziczonych po Januszu Radziwille. W tej ostatniej sprawie używał wszystkich możliwych środków. W 1659 roku wojska radziwiłłowskie dokonały zajazdu na Birże. W 1660 roku tą samą taktyką Bogusław Radziwiłł zajął majątki na Podlasiu i Rusi Czarnej, które przyznał mu pokój w Oliwie.

Na sejmie 1661 roku Bogusław Radziwiłł opowiedział się za możliwością wyboru króla vivente rege i sprzyjał stronnictwu francuskiemu wysuwającemu kandydaturę królewską księcia de Condé, Ludwika II. Z drugiej strony wypowiedział się stanowczo w obronie praw protestantów, których był protektorem. Szczególnie kalwinów i tej grupy braci polskich, która zmieniła wyznanie, aby uniknąć sankcji przewidzianych przez ustawy antytrynitarskie. Swoje stanowisko w obronie innowierców powtórzył także na sejmie w 1662 roku, kiedy wstawił się w obronie posła konwertyty Jana Mierzeńskiego. W tym samym roku starał się o buławę hetmana polnego litewskiego.

Lata 1661-1663 były dla księcia Radziwiłła okresem walki w Prusach Książęcych ze stanami, które wypowiedziały się przeciwko oderwaniu i niezależności Prus od Rzeczypospolitej. Bogusław Radziwiłł blokował próby kontaktów szlachty i mieszczaństwa tego kraju z królem polskim i sejmem, obstawiał drogi wojskiem i zarządził blokadę morską Królewca, który był siedzibą konfederatów. Przyczynił się do aresztowania i osadzenia w więzieniu przywódcy buntu, Hieronima Rotha. Uczestniczył w Wielkim Landtagu z 1663 roku, na którym poparł absolutystyczne zamiary Wielkiego Elektora. Zajął się także ustatkowaniem swojego życia. Podjął podróż do Niemiec, gdzie zabiegał o rękę księżniczki z dynastii orańskiej, Marii. Wobec sytuacji spadkowej we własnym rodzie zdecydował się jednak na małżeństwo z Anną Marią Radziwiłłówną, córką i spadkobierczynią Janusza Radziwiłła.

Ślub Bogusława Radziwiłła i Anny poprzedzony dyspensą papieską z uwagi na katolickie wyznanie panny młodej odbył się 24 listopada 1665 roku w Libawie. Ze związku tego przyszła na świat 27 lutego 1667 roku Ludwika Karolina Radziwiłłówna, która z powodu nagłej śmierci matki 24 marca 1667 roku została przekazana przez księcia Bogusława na wychowanie Radziwiłłom z linii na Ołyce i Nieświeżu. Od tej pory w nich też upatrywał swoich potencjalnych spadkobierców, gdyż zdecydował się żyć w celibacie.

Ostatnie lata życia Bogusław Radziwiłł poświęcił umacnianiu swojej pozycji politycznej w Rzeczypospolitej i rozbudowywaniu stronnictwa radziwiłłowskiego na Litwie. W latach 1663-1664 korespondował z rokoszaninem Jerzym Sebastianem Lubomirskim. Porzucił jednak z nim współpracę, gdy dwór królewski zaczął na Wielkim Księstwie Litewskim ustanawiać nowe porządki związane z obsadą wakansów na najwyższych urzędach państwowych.

Zmiana układu sił na korzyść rodu Paców wymusiła na księciu Bogusławie Radziwille sprzysiężenie się przeciw nim z kuzynem Michałem Kazimierzem Radziwiłłem. Koalicja ta doprowadziła do zerwania Sejmu w 1666 roku, skłócenia króla polskiego z Krzysztofem Pacem, a następnie na początku 1668 roku do krótkotrwałego sojuszu dworu z Radziwiłłami, którego kulminacją było spotkanie senatorów litewskich z Janem II Kazimierzem w Białej Podlaskiej.

Po abdykacji ostatniego Wazy, Bogusław Radziwiłł uczestniczył w konwokacji jako poseł ziemi bielskiej i członek rady interrexa. Był także posłem Rzeczypospolitej do Wielkiego Elektora i ponownie występował w interesie protestantów. Podczas elekcji 1669 roku Bogusław Radziwiłł wraz z Michałem Kazimierzem Radziwiłłem starli się w rywalizacji politycznej z rodem Paców. Podczas burzliwych obrad doszło nawet do zgłoszenia kandydatury księcia Bogusława na elekta przez część województw litewskich pod warunkiem, że przejdzie na katolicyzm. Ostatecznie jednak działania posłów z Korony i biskupów przesunęły szalę zwycięstwa na korzyść Michała Korybuta Wiśniowieckiego. Po tych wydarzeniach Bogusław Radziwiłł udał się do Prus Książęcych i na Warmię. Przygotowywał plany polityczne przeciw wzrostowi potęgi Paców, szykował się do podróży na sejmik elekcyjny do Brańska, gdzie spodziewał się zostać obrany posłem. Nie doczekał jednak tego ostatniego wydarzenia, gdyż trzy dni przed wyjazdem na Podlasie, podczas polowania na kuropatwy pod Królewcem, 31 grudnia 1669 roku nagle zmarł rażony apopleksją.

Pochowany został w katedrze Najświętszej Marii Panny i św. Wojciecha w Królewcu, gdzie do dziś pomimo znacznych zniszczeń tej świątyni w czasie II wojny światowej zachował się fragment nagrobka Bogusława Radziwiłła.

Jego następcą na urzędzie namiestnika generalnego Prus Książęcych został ostatni biskup kamieński, książę Ernest Bogusław von Croy.
Ciekawostka

* Bratem przyrodnim Bogusława Radziwiłła był książę sasko-lauenburski, Franciszek Herman von Sachsen-Lauenburg.

Bibliografia

* Sławomir Augusiewicz, Janusz Jasiński, Tadeusz Oracki, Wybitni Polacy w Królewcu. XVI-XX wiek, Olsztyn 2005, ISBN 83-89775-03-4
* Antoni Popiński. Żywot Jaśnie Oświeconego Księcia Bogusława Radziwiłła. Z rękopismów hr. T. Działyńskiego, Poznań, Trzemeszno, 1840
* Bogusław Radziwiłł, Autobiografia, Warszawa 1979, ISBN 83-06-00033-1