Izabela Elżbieta Dorota z Flemmingów Czartoryska

Obszerny opis dziejów całości życia oraz dokonań wybitnej postaci.
Warka
Posty: 1570
https://www.artistsworkshop.eu/meble-kuchenne-na-wymiar-warszawa-gdzie-zamowic/
Rejestracja: 16 paź 2010, 03:38

Izabela Elżbieta Dorota z Flemmingów Czartoryska

Post autor: Warka »

Izabela Elżbieta Dorota z Flemmingów Czartoryska (ur. 3 marca 1746 w Warszawie, zm. 17 czerwca 1835 w Wysocku) – polska arystokratka żyjąca na przełomie XVIII i XIX wieku, księżna, żona księcia Adama Kazimierza Czartoryskiego, przez którego weszła do stronnictwa Familii, w okresie Sejmu Czteroletniego związana ze Stronnictwem Patriotycznym. W młodości znana ze swobody obyczajów, w późniejszym okresie życia czynnie zaangażowana w życie polityczne schyłkowego okresu I Rzeczypospolitej i pierwszych lat XIX wieku. Pisarka, mecenaska sztuki, kolekcjonerka pamiątek historycznych, twórczyni pierwszego polskiego muzeum w Świątyni Sybilli w Puławach, które wraz z jej zbiorami w Domu Gotyckim w Puławach stały się zaczątkiem obecnego Muzeum Czartoryskich w Krakowie. Matka m.in. polityka księcia Adama Jerzego Czartoryskiego i pisarki Marii Wirtemberskiej.

Dzieciństwo. Małżeństwo z Adamem Kazimierzem Czartoryskim
Izabela była jedyną córką podskarbiego wielkiego litewskiego Jana Jerzego Flemminga i kanclerzanki wielkiej litewskiej Antoniny z Czartoryskich. Jej ojciec, wywodzący się z arystokracji niemieckiej osiadłej na należącym do Brandenburgii Pomorzu Przednim, do końca życia nie mówił dobrze po polsku, brał jednak czynny udział w życiu politycznym kraju, związany był ze stronnictwem Czartoryskich. Matki Izabela nie znała, ponieważ ta zmarła, kiedy była jeszcze dzieckiem. W swoich pamiętnikach Izabela tak to wspominała:


Matka moja zmarła w połogu. Ojciec potem ożenił się z jej rodzoną siostrą. Po dwóch latach ta druga zeszła ze świata. Obiedwie siostry żyć przestały w dwudziestym drugim roku życia, obie 27 marca, obie na ospę w połogu, obie w tym samym domu w Warszawie, obie na tym samym łóżku[1].

Dziewczynka wychowywała się w Warszawie i przede wszystkim w pałacu w Wołczynie koło Brześcia (obecnie na Białorusi) pod opieką babki Eleonory z Waldsteinów, żony Michała Fryderyka Czartoryskiego.

W wieku 15 lat została wydana za mąż za spokrewnionego z nią księcia Adama Kazimierza Czartoryskiego, starostę generalnego ziem podolskich, posiadającego ogromny majątek, a także znanego z elegancji, znawcy literatury i sztuki, który sam też pisał utwory dramatyczne, władającego kilkunastoma językami, w tym arabskim, tureckim i perskim, przyszłego komendanta Szkoły Rycerskiej. Przyczyną ślubu, który został zawarty w Wołczynie 19 listopada 1761 (ślubu udzielał biskup poznański Teodor Czartoryski, również krewny Izabeli), była w istocie chęć jeszcze bliższego związania z sobą dwóch możnych skoligaconych z sobą rodów. Jan Jerzy Flemming przekazał w posagu Izabeli 800 000 złotych i rozległe dobra. Młodzi małżonkowie początkowo nie darzyli siebie uczuciem. Przyczyniała się do tego również nieatrakcyjność fizyczna Izabeli – panna młoda miała plamy na twarzy i dekolcie po niedawno przebytej ospie, była chuda i prawie łysa[2][3].

Młoda mężatka

Adam Kazimierz CzartoryskiPo ślubie młoda para zamieszkała w Oleszycach (obecnie województwo podkarpackie), zimowe miesiące spędzała w Pałacu Błękitnym w Warszawie. Księżna nie czuła się tam dobrze – mąż traktował ją lekceważąco, do tego musiała znosić upokorzenia ze strony jego siostry Izabeli Lubomirskiej. Cieszyła się za to sympatią swojego kuzyna Stanisława Poniatowskiego, przyszłego króla Polski, który występował w jej obronie, a w przyszłości miał zostać jednym z jej kochanków.

Nieczująca się dobrze w swoich dobrach księżna wyjeżdżała z mężem za granicę, towarzysząc mu w męskim przebraniu pazia. Powodowało to czasami nieporozumienia, np. raz we Frankfurcie nad Menem wzięto ją za królewicza duńskiego, a w Moguncji padła nawet ofiarą napastowania seksualnego przez pewną starszą od niej kobietę. Podróże te odegrały dużą rolę w kształceniu intelektu Czartoryskiej, o co dbał też jej mąż. Wspólnie odwiedzili Jana Jakuba Rousseau, goszczono ich również w salonach francuskiej arystokracji[4][5].

Po śmierci Augusta III w 1763 Familia, stronnictwo Czartoryskich, przy poparciu Rosji dążyła do przejęcia władzy w Polsce; nowym królem miał zostać książę Adam Kazimierz. Na tę kandydaturę nie zgodziła się jednak caryca Katarzyna II, obawiając się, że dzięki swojemu majątkowi i przymiotom intelektu będzie on zbyt niezależny; od swojego posła w Warszawie Repnina i króla Prus Fryderyka II wiedziała również, że Czartoryscy zamierzają znieść liberum veto i wprowadzić reformy zagrażające dominującej pozycji Rosji w Rzeczypospolitej. Ostatecznie nowym władcą w 1765 został Stanisław August Poniatowski, również należący do Familii; Adam Kazimierz musiał zadowolić się stanowiskiem marszałka Sejmu konwokacyjnego[6].


Izabela Czartoryska (1777)Po wyborze nowego władcy Izabela z mężem nadal prowadzili w Warszawie aktywne życie towarzyskie. Wspólnie występowali w amatorskich przedstawieniach Thėâtre de Société, granych w Pałacu Kazimierzowskim (obecnej siedzibie Uniwersytetu Warszawskiego). Mimo że nie wyróżniała się urodą, 19-letnia Czartoryska często grała w tych przedstawieniach role amantek, nawiązała też przelotny romans z hrabią Alojzym Fryderykiem von Brühlem, reżyserującym sztuki. Mimo tego przelotnego związku na czas ten, zdaniem Gabrieli Pauszer-Klonowskiej, przypada również początek autentycznego zbliżenia i rodzącej się miłości małżonków, którzy przedtem małżeństwo to traktowali bardziej jako transakcję handlową. Małżonkowie pozostali razem do końca życia Adama, chociaż oboje utrzymywali jeszcze wiele związków pozamałżeńskich.

W 1765 księżna urodziła swoją pierwszą córkę – Teresę. Według opinii współczesnych po połogu bardzo wyładniała. Jeden z ówczesnych pamiętnikarzy zanotował: "Miała jakiś niewypowiedziany wdzięk w spojrzeniu i w ruchach"[7], a zdaniem Juliana Ursyna Niemcewicza (adiutanta księcia Adama) "nic wyrównać się nie mogło blaskowi czarnych jej oczu i płci białości"[8]. Izabela odtąd stała się jednym z magnesów życia towarzyskiego w Warszawie[9].

Sama Czartoryska dosyć wysoko oceniała swoje warunki fizyczne, później, w wieku 35 lat, tak o nich pisząc:


Piękną nigdy nie byłam, ale często bywałam ładną. Mam piękne oczy, a że się w nich wszystkie uczucia duszy malują – wyraz twarzy mojej bywa zajmujący. Płeć mam dosyć białą, czoło gładkie twarzy nie szpeci, nos ani brzydki, ani piękny, usta mam duże, zęby białe, uśmiech miły i ładny owal twarzy. Włosów posiadam dosyć, aby nimi łatwością przybrać moją głowę, są ciemnego jak i brew koloru. Raczej słusznego jestem wzrostu aniżeli mała, kibić mam wysmukłą, gors może za chudy, rękę brzydką, ale za to nóżkę prześliczną i wiele wdzięku w ruchach. Twarz moja podobna w tym do umysłu – największy obojga powab zależał na zręczności, z jaką umiałam podwoić ich wartość. W młodości byłam bardzo zalotną, jestem nią mniej z dniem każdym, chociaż płeć moja niewieścia jeszcze mi przypomina czasem, że podobanie się ma wielki w sobie urok[10].

Romanse z królem, posłem Repninem i diukiem de Lauzun

Córka Maria. Jej ojcem był Stanisław August PoniatowskiPrawdopodobnie ok. 1765 sympatia Czartoryskiej do kuzynka "Antosia" (czyli króla Stanisława Augusta Poniatowskiego) przerodziła się w głębsze uczucie. Związek Izabeli ze Stanisławem był powszechnie znany w Warszawie. Wiedział o nim również jej mąż, który tolerował ten romans, a nawet podwoził księżnę do zamku na spotkania z królem, sam szukając w tym czasie przygód miłosnych gdzie indziej. Owocem związku Czartoryskiej i Poniatowskiego była córka Maria Anna, późniejsza pisarka, urodzona w marcu 1768, którą ulica złośliwie nazywała "Ciołkówną" (Ciołek był herbem Stanisława Augusta Poniatowskiego, a także jego pogardliwym przezwiskiem)[11].


Syn Adam Jerzy, urodzony ze związku Izabeli z RepninemJednocześnie Czartoryska nawiązała romans z posłem rosyjskim Nikołajem Repninem, reprezentującym w Warszawie interesy Katarzyny II, którego zadaniem było torpedowanie prób reform w ówczesnej Polsce. Repninowi, którego nie darzyła uczuciem, Izabela uległa na prośbę króla i męża Adama, którzy mieli nadzieję na zdobycie w ten sposób przychylności posła. 4 marca 1767 (w środę popielcową) Czartoryska i Repnin wywołali w Warszawie powszechne zgorszenie, kiedy Repnin wykupił cały teatr (który tego dnia powinien być normalnie zamknięty) i nakazał grać dla siebie, Izabeli i personelu poselstwa komedię francuską. Wreszcie 14 października 1767 księżna mimowolnie przyczyniła się do jednego z największych gwałtów dokonanych przez Rosję w XVIII-wiecznej Polsce. Kiedy król dowiedział się o planach biskupa krakowskiego Kajetana Sołtyka wszczęcia krucjaty przeciwko dysydentom, poprosił Izabelę o zorganizowanie wspólnego spotkania z Repninem. Wynikiem tego spotkania było, na prośbę króla, uprowadzenie i wywiezienie do Kaługi w Rosji Kajetana Sołtyka, hetmana polnego koronnego Wacława Rzewuskiego, jego syna Seweryna Rzewuskiego i biskupa kijowskiego Józefa Załuskiego[12].

Gwałty Repnina i ingerencje Rosji w wewnętrzne sprawy Polski doprowadziły w końcu do zawiązania w lutym 1768 konfederacji barskiej i wybuchu powstania. Czas ten Izabela i Adam Czartoryscy, chcąc uniknąć zagrożenia walkami, częściowo spędzili podróżując po Europie. Tymczasem 10 kwietnia 1769 caryca Katarzyna II odwołała Repnina z urzędu. Dymisja ta była spowodowana niezadowoleniem cesarzowej z niedostatecznego zabezpieczenia interesów Rosji w Polsce, ale również romansem posła z Czartoryską – Repnin, który początkowo romans ten traktował jako przelotną miłostkę, zapałał do Izabeli autentyczną miłością. Ze związku tego 14 stycznia 1770 urodził się pierwszy syn księżnej – Adam Jerzy Czartoryski, późniejszy polityk i przywódca obozu Hôtel Lambert w Paryżu[13][14][15].

W 1772 księżna wyjechała z mężem do Holandii, aby załatwić tam sprawy spadkowe po swoim zmarłym ojcu Janie Jerzym Flemmingu i sprzedać należące do niego hrabstwo Berkeloo. Jesienią 1772 znalazła się w Londynie, gdzie towarzyszył jej również Repnin. Spotkała się tam z m.in. Benjaminem Franklinem, późniejszym politykiem amerykańskim, który wyleczył ją z chwilowej depresji grą na fisharmonii. W jednym z londyńskim salonów spotkała też francuskiego księcia (diuka) Armanda Louis de Gontaut de Lauzun, w polskich kręgach towarzyskich często lekceważąco nazywanego "duczkiem lozańskim", z którym miała przeżyć swój najburzliwszy romans[16]. Już pierwszy kontakt z Czartoryską wywarł na diuku, choć ten był mężczyzną żonatym, duże wrażenie. O spotkaniu z nią tak pisał w swoich pamiętnikach:


Weszła do pokoju dama lepiej ubrana i lepiej uczesana aniżeli zazwyczaj bywają Angielki. Zapytałem, kim jest. Usłyszałem w odpowiedzi, że to Polka, księżna Czartoryska (...) Figury średniej, ale doskonałej, o najpiękniejszych oczach, o najpiękniejszych włosach (odrosłych bujnie po przebytej chorobie), o najpiękniejszych zębach, posiadająca nogi bardzo ładne, bardzo śniada, znaczona bardzo ospą, o cerze nieświeżej, słodka w obejściu i w najmniejszych swych ruchach, o niewysłowionym wdzięku, pani Czartoryska była najlepszym dowodem, że nie będąc piękną, można być uroczą[17].

Syn Konstanty Adam. Jego ojcem był diuk de LauzunPonieważ ani mąż, ani Repnin początkowo nie mieli nic przeciwko kontaktom Izabeli z księciem de Lauzun (Repnin był zazdrosny jedynie o hrabiego de Guines, który wtedy również adorował Izabelę), w tym samym 1772 roku cała trójka wyjechała "do wód" do Spa w dzisiejszej Belgii. Po wyjeździe Repnina księżna, w drodze ze Spa do Brukseli, wyznała diukowi swoją miłość. W Paryżu 5 listopada 1773 doszło do zbliżenia między kochankami, następnego dnia targana wyrzutami sumienia Czartoryska próbowała się otruć, została jednak odratowana. Przebywając z diukiem w Paryżu, przeżywała chwile coraz silniejszego uniesienia miłosnego, ostatecznie odtrąciła też Repnina, który powrócił do Rosji. Diuk planował rozwieść się ze swoją żoną Amelią i poślubić Izabelę, ta jednak tęskniła do trojga swoich dzieci pozostawionych w Warszawie i w kwietniu 1774 powróciła do Polski, wyznając mu przy odjeździe, że jest z nim w odmiennym stanie[18]. 28 października 1774 urodziła syna Konstantego Adama; jego prawdziwy ojciec, de Lauzun, wezwany przez Izabelę, był obecny przy porodzie, ukryty w szafie za łóżkiem księżnej[19].

Plany diuka ułożenia życia z Czartoryską ostatecznie zakończyły się fiaskiem. Został wezwany z powrotem do Francji, a kiedy dowiedział się o innych romansach księżnej, m.in. z Franciszkiem Ksawerym Branickim, zerwał z nią korespondencję. Diuk de Lauzun zginął na gilotynie podczas rewolucji francuskiej w 1793. Już po jego śmierci, ale jeszcze za życia Czartoryskiej, w 1821, ukazały się jego pamiętniki, które wywołały skandal zarówno w Polsce jak i we Francji. De Lauzun szczegółowo opisał w nich swój romans z Izabelą, jak również z innymi damami z arystokracji. Dotknięte tą niedyskrecją rodziny domagały się uznania pamiętników za falsyfikat i jeszcze w 1858 na żądanie Czartoryskich, przede wszystkim Adama Jerzego, syna Izabeli, zostały one skonfiskowane. Obecnie ich autentyczność jest jednak powszechnie uznawana przez historyków[20][21].

Powązki. Śmierć córki Teresy

Ruiny Łuku Triumfalnego w Powązkach, rys. Zygmunt VogelChociaż główną rezydencją Czartoryskich w Warszawie był Pałac Błękitny, księżna dużo czasu spędzała w swojej letniej rezydencji w Powązkach, wówczas wiosce leżącej 3 mile od Warszawy. Po zakupieniu Powązek przez księstwo w 1771, Izabela postanowiła stworzyć na tym terenie sentymentalny park krajobrazowy, który mógłby konkurować z Mokotowem (Mon Coteau) jej szwagierki Izabeli Lubomirskiej i Arkadią przyjaciółki Heleny Radziwiłłowej. W parku wzniesiono budowle stylizowane na historyczne, jak również sztuczne ruiny (m.in. naśladujące Koloseum), wśród których znajdowały się domki starszych dzieci (Teresy, Marii i Adama), pomieszczenia dla gości i służby. Szwajcarski matematyk Johann Bernoulli[22], tak opisywał rezydencję:


Teresa Czartoryska
Powązki mają wygląd małej wsi, ukrytej w lasku wśród jezior i strumyków. Prócz kilku sztucznych ruin widzi się tu jedynie proste, kryte słomą, drewniane chaty. Wewnątrz jednak chatki te umeblowane są z niesłychanym wprost smakiem i przepychem[23]

Na odwiedzających Powązki największe wrażenie wywierał domek księżnej Izabeli, a w niej w dolnej kondygnacji luksusowa łazienka. Jak pisał Bernoulli:


W ostatnim pokoju górnego piętra znajduje się ukryta nisza, w której przy pomocy specjalnego urządzenia można spuścić się do dolnego pokoju. Ten pokój – to łazienka. Ale jaka łazienka! Wanna ukryta jest w niszy pod kanapą obitą drogocenną złotą materią, ściany wyłożone są prawdziwymi kafelkami porcelanowymi najwykwintniej wymalowanymi, ze złotymi obwódkami. Naliczyłem tych kafelków około sześciuset, a pojedynczy kafelek, w co łatwo uwierzyć, kosztował dukata[24].

Powązki księżnej Izabeli, które leżały naprzeciw dzisiejszego Cmentarza Wojskowego, nie zachowały się do czasów współczesnych; o przeszłości dzielnicy przypominają jedynie nazwy ulic: Sybilli, Izabelli. W końcu XVIII wieku było to jednak bardzo modne miejsce wśród arystokracji. W Powązkach przyjmowano gości, m.in. króla Stanisława Augusta, urządzano zabawy i przedstawienia teatralne, w których występowała Czartoryska i jej rodzina[25][26].

Ten nastrój zabawy i ciągłej pogoni za przyjemnością zniszczyła dopiero tragiczna śmierć najstarszej córki, Teresy. 13 stycznia 1780, podczas dziecięcych zabaw w Pałacu Błękitnym, od ognia z kominka zajęła się sukienka dziewczyny; po trzech dniach Teresa zmarła na skutek poparzeń. W tym czasie Izabela była właśnie w połogu, urodzona przez nią córka Gabriela również zmarła po kilku dniach. Wydarzenie to było bardzo ciężkim przeżyciem dla księżnej. Czwartek, dzień śmierci Teresy, stał się dla niej odtąd dniem żałoby; pamięci Teresy poświęcił również swój poemat Therese Czartoryska szwajcarski poeta i kaznodzieja Johann Caspar Lavater. Po śmierci Teresy matka nakazała przenieść jej domek na Powązkach (z nienaruszonym wyposażeniem jako pamiątkami po córce) w głąb lasu, rzadziej też odwiedzała swoją wcześniej ulubioną rezydencję[27].

Czartoryscy w Puławach

Rezydencja Czartoryskich w Puławach. Akwarela Konstantego Czartoryskiego z 18424 kwietnia 1782 zmarł wojewoda ruski August Aleksander Czartoryski, teść Izabeli. Ogromny majątek rozdzielono pomiędzy jego dzieci – Izabelę Lubomirską i Adama Kazimierza, który otrzymał m.in. klucze na Podolu, na Wołyniu (dobra klewańskie), Sieniawę, Wołczyn i klucz końskowolski z Puławami. Wkrótce potem, w 1784, Adam Kazimierz, rozżalony tym, że król godność wojewody ruskiego nadał nie jemu, jako spadkobiercy ojca, lecz Szczęsnemu Potockiemu, postanowił przenieść swoją główną siedzibę z Pałacu Błękitnego w Warszawie do Puław. Decyzję tę ułatwił fakt, że stosunki pomiędzy Stanisławem Augustem a Familią Czartoryskich od kilku lat nie układały się najlepiej.

W rozwój i upiększanie rezydencji puławskiej szczególnie zaangażowała się księżna. Wynajęła wielu artystów, budowniczych i architektów krajobrazu, którzy pod jej kierunkiem przebudowywali pałac i park puławski (pracami kierował architekt Joachim Hempel). W 1788 rozpoczęto budowę doryckiej pomarańczarni, zwanej Domem Greckim (obecnie siedziba Miejskiej Biblioteki Publicznej w Puławach), później, w 1791 przystąpiono do budowy pałacu Marynki, przeznaczonego dla córki Marii. Czartoryska miała ambicję, aby jej Puławy, nazywane "Atenami Polskimi", dorównywały dworowi królewskiemu. Rozwojowi życia kulturalnego i intelektualnego na dworze Czartoryskich sprzyjała obecność literatów, malarzy i działaczy oświeceniowych, którzy zajmowali się m.in. nauką dzieci księstwa. Wśród nich byli Gotfryd Ernest Groddeck (późniejszy profesor Uniwersytetu Wileńskiego, uczący m.in. Mickiewicza), Grzegorz Piramowicz (proboszcz w pobliskim Kurowie i Końskowoli), Julian Ursyn Niemcewicz, Jan Paweł Woronicz, Franciszek Dionizy Kniaźnin, Jan Piotr Norblin. Dzięki opiece Czartoryskich wykształcił się też i rozpoczął karierę syn puławskiego stolarza architekt Chrystian Piotr Aigner[28][29][26][30].

Małżeństwo córki Marii z Ludwikiem Wirtemberskim

Izabela Czartoryska, mal. Alexander Roslin (1774)W 1784 w Warszawie pojawił się niemiecki książę Ludwik Wirtemberski. Ludwik miał opinię awanturnika i był ścigany przez wierzycieli, mimo to wywarł dobre wrażenie na Czartoryskich, m.in. dzięki swoim koligacjom rodzinnym – był bratem króla Fryderyka I Wirtemberskiego, siostrzeńcem króla Prus Fryderyka II i bratem przyszłej carycy Marii Fiodorowny i Czartoryscy mieli nadzieję uzyskać przez niego wpływ na europejskich dworach. Próbując wyjść z kłopotów finansowych, Ludwik zdecydował poprosić o rękę 16-letniej Marii – córki księżnej Izabeli[31]. Mimo że Maria gwałtownie opierała się tym zalotom (sama była zakochana w poecie Franciszku Kniaźninie, domowniku Czartoryskich), pod naciskiem matki w końcu wyraziła zgodę na małżeństwo, do którego doszło jeszcze tego samego roku[32].

W styczniu 1785 młoda para pod opieką Izabeli udała się do Niemiec. W pałacu Sanssouci w Poczdamie spotkali się z królem Prus Fryderykiem II, następnie wyjechali na Pomorze, gdzie stacjonował pułk Ludwika, wreszcie Czartoryska towarzyszyła małżonkom w drodze do ich rezydencji w Montbéliard (obecnie we Francji)[33][34].

Afera Dogrumowej
Na przełomie roku 1784/1785 miało też miejsce inne ważne wydarzenie w życiu księstwa – Czartoryscy padli wtedy ofiarą tzw. afery Dogrumowej. Sprawczynią afery była niejaka majorowa Maria Anna d'Ugrumoff (nazwisko po drugim mężu, jej panieńskie nazwisko i pochodzenie nie są pewne), powszechnie znana jako Dogrumowa, która, wiedząc o antagonizmie pomiędzy królem a Familią Czartoryskich, postanowiła doprowadzić do otwartej konfrontacji pomiędzy nimi. Najpierw na audiencji u króla oświadczyła mu, że wie o spisku na jego życie, w którym miał jakoby uczestniczyć Adam Kazimierz Czartoryski, a kiedy król nie uwierzył w to oskarżenie i odprawił ją z niczym, udała się z kolei do księcia Adama i powiedziała mu, że to król szykuje na niego zamach, którego wykonawcami mają być królewski kamerdyner Franciszek Ryx i generał Komarzewski. Adam Czartoryski uwierzył w to oskarżenie; rezultatem było uwięzienie Ryxa i Komarzewskiego, którzy z kolei sami wytoczyli proces o zniesławienie stronnikom Czartoryskiego. Sprawa wywołała ogromny ferment w ówczesnej Warszawie, której mieszkańcy podzielili się na zwolenników księcia Adama oraz na tych przekonanych o fałszywości oskarżeń i o tym, że rzekomy zamach był wymysłem Dogrumowej. Zakończony w kwietniu 1785 proces przyznał rację tym drugim – Dogrumowa za oszczerstwo została skazana na dożywocie w twierdzy gdańskiej (wyszła na wolność po II rozbiorze i zajęciu Gdańska przez Prusy), a rzekomi zamachowcy uniewinnieni. Stanisław Poniatowski, bratanek króla, w swoich pamiętnikach przypuszczał później, że za Dogrumową w rzeczywistości stał ambasador rosyjski w Warszawie Otto Magnus von Stackelberg, który chciał w ten sposób ostatecznie skłócić króla i Familię.

W istocie, afera Dogrumowej i przegrany proces (który kosztował księcia Adama blisko 4 miliony złotych) jeszcze bardziej pogłębiły urazę, jaką Czartoryscy żywili do króla. Izabela Lubomirska, siostra Adama Czartoryskiego, stojąca po jego stronie podczas afery, wyjechała za granicę i już nie wróciła do kraju, zaś Czartoryscy z całym dworem przenieśli się do Puław[35].

Matka Spartanka
Afera Dogrumowej pozostawiła trwały ślad również w świadomości księżnej Czartoryskiej, w zasadzie zapoczątkowując stopniową przemianę jej charakteru z kobiety zainteresowanej przede wszystkim zabawą, w patriotkę, poświęcającą się we własnym mniemaniu dla ojczyzny. W młodości mało interesując się polityką, postanowiła teraz skupić w Puławach opozycję antykrólewską. Miała się do tego przyczynić opera Matka Spartanka Franciszka Kniaźnina z muzyką nadwornego kompozytora Czartoryskich Wincentego Fryderyka Lessela, wystawiona w Puławach 15 czerwca 1786, z Izabelą w roli tytułowej. Opera ta, obecnie zapomniana, wywołała wówczas podobne poruszenie co późniejszy o cztery lata Powrót posła Juliana Ursyna Niemcewicza. Na premierze zjawili się tacy przeciwni królowi magnaci jak Franciszek Ksawery Branicki, Seweryn Rzewuski, Ignacy i Stanisław Kostka Potocki; fabuła utworu, osnuta na wydarzeniach z historii antycznej Grecji (wojnie Sparty z Tebami), mówiła w istocie o potrzebie walki o niezależność Polski[36].

"Matka Spartanka" stała się odtąd przydomkiem księżnej, często przywoływanym przez zwolenników Czartoryskich; z drugiej strony przydomek ten spotykał się z ironicznymi komentarzami ich przeciwników, którzy wskazywali na rozdźwięk pomiędzy surowymi zasadami moralnymi tytułowej postaci opery a swobodnym prowadzeniem się samej Czartoryskiej. W 1786 pojawił się anonimowy paszkwil (pióra prawdopodobnie Stanisława Trembeckiego), który tak opisywał księżnę Izabelę i takie obsceniczne słowa wkładał w jej usta:


Izabela Czartoryska, mal. Kazimierz WojniakowskiWzrok ponury i pyszczek wychudły,
Czoło całe w zagonach, rozrzucone kudły,
(...)
Spartanka z rodu jestem! Umyślnie te kraje
Zwiedzam, bym polepszyła wasze obyczaje.
Widząc je nierozsądne i godne nagany,
Przez ludzkość wam doradzam niektóre odmiany.
Czemuż to ja u waszych lackich żon i córek
Jeden tylko postrzegam niewielki rozporek?
Waleczna bohaterów sięgając tam ręka
Drze suknie, siebie ciśnie – i szkoda i męka.
Nigdy się nie należy przyrodzenia wstydzić,
Czego wszyscy pragniemy, czemuż się tym brzydzić?
Jeśli Wam się okrywać dawne każą wzory,
Noścież przynajmniej wielkie z obu stron rozpory![37].

Ponowne podróże po Europie. Sejm Czteroletni

Izabela Czartoryska, mal. Maria CoswayChociaż od 1784 główną siedzibą Czartoryskiej były Puławy, nadal wiele podróżowała po kraju i za granicą, czynnie też uczestniczyła w życiu politycznym. W 1787 księstwo spotkali się w swoich dobrach w Galicji z cesarzem Austrii Józefem II (od 1781 Adam Kazimierz był również komendantem galicyjskiej gwardii szlacheckiej Nobelgarde na dworze w Wiedniu), a we wrześniu tegoż roku Izabela wyjechała do Paryża. Tam spotkała się m.in. z królową Marią Antoniną, której przekazała list od brata – cesarza Józefa, a także po raz ostatni ze swoją dawną miłością – diukiem de Lauzun.

Kiedy latem 1788 powróciła do kraju, rozpoczynały się właśnie przygotowywania do sejmu, który zapisał się w historii jako Sejm Czteroletni. Kiedy książę Adam Kazimierz został wybrany posłem z województwa lubelskiego, Izabela, uważając się za patriotkę, żywo interesowała się obradami sejmu, oklaskiwała wystąpienia posłów, a niektórych nawet wieńczyła laurami. Kiedy po Warszawie zaczęły kursować złośliwe pamflety komentujące takie egzaltowane zachowanie, mąż postanowił wysłać ją z synem Adamem Jerzym do Londynu, również po to, aby dać synowi okazję zapoznania się z angielskim systemem politycznym i gospodarką kraju[38].

W Londynie, dokąd przybyli w styczniu 1790, Izabela z Adamem Jerzym aktywnie uczestniczyli w życiu towarzyskim; zaprzyjaźniona z księżną Maria Cosway namalowała wtedy jeden z jej bardziej znanych portretów. Po zamknięciu obrad parlamentu matka i syn zwiedzali Anglię i Szkocję, nie tylko zabytki, ale również kopalnie i fabryki. Zafascynowana kulturą anglosaską, Czartoryska zbierała pamiątki, m.in. listy Alexandra Pope'a, Jerzego Waszyngtona, Marii Stuart, krzesło Williama Szekspira (do dzisiaj znajdujące się w zbiorach Muzeum Czartoryskich w Krakowie), przypatrywała się parkom angielskim, których założenia krajobrazowe planowała przenieść do Puław. Do kraju powróciła w kwietniu 1791, tuż przed uchwaleniem Konstytucji 3 maja[39][40].

Ostatnie lata Rzeczypospolitej

Pałac Marynki w PuławachTrzy następne lata zaznaczyły się w życiu księstwa trzema ważnymi wydarzeniami – w sferze prywatnej kryzysem małżeństwa córki Marii, a w sferze publicznej przegraną wojną polsko-rosyjską i insurekcją kościuszkowską i ich skutkami. Latem 1791 Izabela rozpoczęła budowę pałacu Marynki w Puławach; miała w nim zamieszkać Maria z mężem Ludwikiem Wirtemberskim, który porzucił służbę pruską, przeniósł się do Polski i przez króla Stanisława Augusta (prawdziwego ojca jego żony) został mianowany dowódcą całej armii litewskiej. Małżonkowie nigdy jednak nie zamieszkali w pałacu – ich pożycie od dawna układało się źle, co było spowodowane głównie hulaszczym trybem życia i długami Ludwika. Nie zmieniły tego też narodziny ich syna Adama Wirtemberskiego w styczniu 1792.

Kiedy Katarzyna II postanowiła stłumić polskie reformy i w maju 1792 wybuchła wojna polsko-rosyjska, Ludwik Wirtemberski (jego adiutantem był Adam Jerzy, syn Izabeli) zaczął zachowywać się niezrozumiale – nie dołączył do głównego korpusu swojej armii, dowodzone przez siebie pułki próbował rozciągać na dużej przestrzeni. Postępowanie to wyjaśniło się po przechwyceniu listu Ludwika do króla pruskiego Fryderyka Wilhelma II. Ludwik tłumaczył w nim, że robi to celowo, aby ułatwić wojskom rosyjskim zwycięstwo – stało się wtedy jasne, że dowódca dopuścił się zdrady. Ludwik został zdymisjonowany, a Maria wniosła o rozwód, nie zdołała jednak zatrzymać przy sobie dziecka, które oddano ojcu[41][42].


Pałac Czartoryskich w Sieniawie, mal. Juliusz KossakPo przystąpieniu króla do konfederacji targowickiej w lipcu 1792 i przegranej wojnie Adam Kazimierz wyjechał do Wiednia z nadzieją na uzyskanie obietnicy zbrojnej interwencji Austrii, która jednak nie zamierzała przychodzić Polsce z pomocą. Izabela została w Puławach, aby sprawować pieczę nad majątkiem, mimo to nie zdołała zapobiec zrujnowaniu gospodarki majątku na skutek przemarszów wojsk rosyjskich, które przypadły akurat na porę żniw. W styczniu 1793 przeniosła się do Warszawy, wreszcie małżonkowie ponownie złączyli się w ich dobrach w Sieniawie w należącej do Austrii Galicji. Gościł też u nich Tadeusz Kościuszko, przygotowujący powstanie narodowe, co carycy Katarzynie dało później powód do stwierdzenia, że "plan insurekcji uknuła księżna Czartoryska w Sieniawie i Lipsku"[43]. Ta przypisywana Izabeli rola czynnika sprawczego powstania była przesadzona – zresztą jeszcze przed wybuchem insurekcji Czartoryska wyjechała z najstarszym synem do Anglii. Na wieść o wybuchu powstania chcieli natychmiast wracać do kraju, zostali jednak internowani przez władze w Brukseli (która należała wtedy do Austrii), prawdopodobnie na poufną prośbę samego Adama Kazimierza, który w ten sposób chciał ochronić swoją rodzinę przed udziałem w walkach[44][45][46].

Pod nieobecność Czartoryskich w kraju wojska carskie spaliły Powązki oraz zniszczyły i splądrowały Puławy. Kiedy po dwóch latach księżna mogła wreszcie powrócić do puławskiego pałacu, oczom jej ukazał się następujący widok:


Na środku dziedzińca wznosiła się dziwnego kształtu góra usypana z kawałków najrozmaitszych sprzętów, których zabrać nie mogąc Moskale potłukli, a moi ludzie na kupę zgarnęli. Głowy, ręce, nogi marmurowych posągów, kawałki porcelany, kryształów, obrazów, mozaik, zwierciadeł, mebli mahoniowych i hebanowych, rozbite klawicymbały, poszarpane książki, porżnięte w pasy malowidła – wszystko to razem leżało w gruzach[47].

To splądrowanie Puław w czasie powstania kościuszkowskiego było rozmyślnym działaniem Rosjan w akcie zemsty za wsparcie udzielone Kościuszce. Julian Ursyn Niemcewicz pisze w swoich pamiętnikach, że na rozkaz rosyjskiego dowódcy Bibikowa:


...do sadzawki na środku dziedzińca zamkowego, wyłożonej ciosem, wylano beczki z winem i innymi napojami wytoczonymi z piwnicy, a żołdactwo, nie mogąc wszystkiego wypić, używało tu kąpieli, wyprawiając orgie i gwałcąc kobiety wiejskie. Wszystko poszło w ruinę. Nawet stare drzewa w parku poszłyby pod siekiery, gdyby nie kurier poselstwa austriackiego, który powstrzymywał rozbestwionych kozaków[48].

Z powrotem w Puławach
Po klęsce powstania i zburzeniu Puław, które wraz z całym ich majątkiem zostały skonfiskowane przez władze carskie, Czartoryscy schronili się w Wiedniu, w rezydencji Izabeli Lubomirskiej, siostry Adama Kazimierza. Pragnąc powrócić do ojczyzny, Izabela i jej mąż poprosili o wstawiennictwo u carycy Katarzyna swojego dawnego kochanka Repnina, który wtedy rezydował w Grodnie; ten poradził im, aby oddali na służbę do Petersburga swoich synów Adama Jerzego i Konstantego. Czartoryscy wyrazili na to zgodę i w grudniu 1794 Adam Jerzy i Konstanty wyruszyli z Wiednia przez Grodno do Petersburga. Starania Czartoryskich zakończyły się sukcesem – w sierpniu 1795 podpisano rozkaz zwalniający ich majątek od konfiskaty i Adam Kazimierz i Izabela mogli wracać do Puław (ich synowie pozostali jeszcze przez pewien czas w Petersburgu)[49].


Pałac Czartoryskich w Puławach. Widok od strony łachy wiślanejPowrót Izabeli do Puław nastąpił 20 czerwca 1796, już po III rozbiorze, na skutek którego rezydencja Czartoryskich znalazła się w granicach Austrii. Widok zniszczonego pałacu i parku wywarł przygnębiające wrażenie na księżnej, która tak o tym pisała:


Rzadko w życiu miałam tak smutny widok. Księżyc w pełni roztoczył swe światło, wjechawszy w czwororzędne lipy, serce mi się ścisnęło na wspomnienie wszystkich klęsk, rabunków, którym Puławy były podległe. Wjechawszy na podwórze cichość, samotność i milczenie zupełnie mnie naprzód przeraziły. Spojrzawszy na pałac bez drzwi i okien pustkami stojący, nie mogłam się od płaczu powstrzymać. Światło blade księżyca na przestrzał widać było. Wysiadłszy z pojazdu spotkałam hajduka, na którego twarzy jeszcze przestrach i biedę widać było. Ten ostrzegłszy burgrabiego otworzył mi pokój w oficynie, który wyreperowano na mój przyjazd. Miał okno i drzwi zamykane. Tam się ulokowałam z dziećmi i sługą, a małą garderobę przy tym pokoju ustąpiłam księdzu Koblańskiemu, który ze mną przyjechał. Łóżka ani materaca, ani kanapy w całych Puławach nie było[50].

Odbudowa Puław. Przebudowa parku puławskiego
Od razu po powrocie Czartoryska energicznie zabrała się do odbudowy swojej rezydencji. Dzięki zaangażowaniu księżnej i pracy jej architektów, artystów (m.in. Chrystiana Piotra Aignera, Szymona Bogumiła Zuga, Jana Piotra Norblina) i ogrodników (m.in. Anglika Jamesa Savage'a) rezydencja szybko podnosiła się z ruin. Prace renowacyjne po zniszczeniach umożliwiły też przebudowę i upiększenie założenia pałacowego i parku w duchu nowej epoki; zmodernizowane w pierwszych latach XIX w. pałac i park Czartoryskich przybrały całkiem nowy kształt niż w XVIII wieku, kształt, który później też ponownie utraciły. Do wzrostu znaczenia Puław w pierwszych latach XIX wieku przyczyniły się abdykacja króla i utrata przez Polskę niepodległości; w sferze życia kulturalnego i towarzyskiego Puławy na przełomie wieków XVIII i XIX nie miały konkurencji w postaci dworu królewskiego.

Szczególne miejsce w planach księżnej miał park puławski. Zafascynowana nowymi prądami w sztuce tworzenia ogrodów, już wcześniej, w 1783, spowodowała przetłumaczenie przez Franciszka Karpińskiego poematu Ogrody Jacques'a Delille'a, bardzo popularnego w ówczesnej Europie. Czartoryska korespondowała z Delillem, pisząc mu o swoich planach[51], wreszcie, we współpracy z angielskim ogrodnikiem Jamesem Savagem, pracującym u księstwa od 1791, postanowiła przebudować swój park, dotychczas utrzymany w stylu włosko-francuskim na styl angielski. Prace przy przebudowie parku trwały od 1795, później swoje doświadczenia na tym polu księżna spożytkowała pisząc książkę Myśli różne o sposobie zakładania ogrodów, wydaną w oficynie Wilhelma Gottlieba Korna we Wrocławiu w 1805 i ozdobioną sztychami Jana Zachariasza Freya, nadwornego malarza Czartoryskich. Książkę poprzedziła mottem, zaczerpniętym z Alexandra Pope'a, które krótko i dowcipnie definiowało istotę ogrodu angielskiego:


Park i Dom Grecki w PuławachCokolwiek zamierzasz sadzić lub budować,
Czyli wznaszać kolumny czy sklepienia;
Wzdęty kształcić terras albo grotę kować,
Nigdy z oka nie spuszczaj Natury.
Obchodź się z tą boginią jak z skromną dziewicą
Ani ją strój zbytecznie, ani nadto obnażaj[52].

Nowy kształt parku puławskiego był w istocie realizacją ściśle określonego programu, w którym odzwierciedlenie znalazły idee sentymentalizmu i preromantyzmu, zwłaszcza twórczości Jacques'a Delille'a, Alexandra Pope'a, Jean-Jacques'a Rousseau, malarstwa Jeana Antoine Watteau, a także idee patriotyczne. Z tych czasów pochodzą również groty wybudowane w parku puławskim i kaplica pałacowa (obecnie kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny), mające symbolizować konspirację i walkę o wolność[53][54][55].

Po opuszczeniu Puław przez Czartoryskich i skonfiskowaniu ich majątku po przegranym powstaniu listopadowym park puławski uległ w znacznym stopniu dewastacji i obecnie już nie przypomina dawnego parku stworzonego przez księżnę Izabelę.

Świątynia Sybilli. Dom Gotycki

Świątynia Sybilli w PuławachCzartoryską od młodości cechowała pasja kolekcjonerska, pamiątki historyczne zbierała podczas swoich licznych podróży zarówno w kraju, jak i za granicą. Z czasem zrodziła się myśl wzniesienia oddzielnego budynku, który pomieściłby zbiory księżnej, i tak w puławskim parku powstała Świątynia Sybilli. Kamień węgielny pod budowę położono w maju 1798, w dniu ślubu Zofii, najmłodszej córki Izabeli (urodzonej w 1779 w Warszawie), ze Stanisławem Zamoyskim. Autorem projektu architektonicznego był Chrystian Piotr Aigner, który wzorował się na świątyni Westy w Tivoli koło Rzymu. Świątynia Sybilli, ukończona w 1801, stała się pierwszym polskim muzeum, którego idea została wyrażona w napisie na frontonie budynku: "Przeszłość przyszłości". Na dwóch kondygnacjach (jedna z nich jest ukryta w skarpie terenu) znalazły się takie pamiątki jak miecze krzyżackie spod Grunwaldu, chorągwie, zbroje husarskie, trofea spod Wiednia, świeckie relikwie (np. czaszka Jana Kochanowskiego[56], fragment czaszki Bolesława Chrobrego, trzewiczki królowej Jadwigi). Wiele z tych pamiątek miało wątpliwą proweniencję, np. trzewiczki królowej Jadwigi były w rzeczywistości trzewikami koronacyjnymi Zygmunta Augusta, w zbiorach było też dużo falsyfikatów, mimo to Izabela jest uważana za prekursorkę polskiego muzealnictwa[57][58].


Dom Gotycki w PuławachDrugim budynkiem w puławskim parku mieszczącym pamiątki Czartoryskiej był Dom Gotycki. Z planami jego wybudowania księżna nosiła się jeszcze podczas budowy Świątyni Sybilli, jednak oficjalne otwarcie Domu nastąpiło dopiero w 1809, już w czasach Księstwa Warszawskiego. Inspiracją dla Izabeli mógł być Dom Gotycki w Arkadii Heleny Radziwiłłowej, podobne budynki księżna widziała również w Anglii (Gothic Castle Horace'a Walpole'a) i Niemczech (Gothisches Haus książąt Anhalt-Dessau w Wörlitz). W przeciwieństwie do Świątyni Sybilli Dom Gotycki miał zawierać zbiory zagraniczne, z czasem jednak kolekcję uzupełniono też o pamiątki polskie. Wśród przechowywanych tu zbiorów znalazły się np. krzesło Szekspira, pamiątki po Oliverze Cromwellu, Jamesie Cooku, Wolterze, relikwie Cyda i Chimeny. W Domu Gotyckim wisiały też dwa najcenniejsze obrazy, jakie kiedykolwiek znajdowały się w kolekcjach polskich muzeów: Dama z gronostajem Leonarda da Vinci (obecnie w Muzeum Czartoryskich w Krakowie) i Portret młodzieńca Rafaela Santi (zaginiony w czasie II wojny światowej). Wszystkie te zbiory zostały skatalogowane i opisane przez samą księżną w rękopisie Katalog pamiątek złożonych w Domu Gotyckim w Puławach, później wydanym jako Poczet pamiątek zachowanych w Domu Gotyckim w Puławach[59][60].

Plan puławski
Tymczasem synowie księżnej, Adam Jerzy i Konstanty Adam, od 1795 przebywali na dworze w Petersburgu, tylko sporadycznie odwiedzając Puławy. Służyli carycy Katarzynie II, a po jej śmierci w 1796 carowi Pawłowi I. Ten Konstantemu zezwolił na powrót do kraju, Adam Jerzy natomiast pozostał na petersburskim dworze, między innymi ze względu na romans, jaki łączył go z Elżbietą, żoną wielkiego księcia i następcy tronu – i jednocześnie najbliższego przyjaciela Adama Jerzego – Aleksandra. Romans ten Adam Jerzy nawiązał zresztą na wyraźne polecenie Aleksandra, który do swojej żony odczuwał odrazę. Kiedy ze związku tego urodziło się dziecko, rozwścieczony car zesłał Adama Jerzego jako posła na Sardynię, po zamordowaniu Pawła I i wstąpieniu na rosyjski tron Aleksandra I w 1801 Czartoryski mógł jednak powrócić do Petersburga[61][62][63].

Serdeczne stosunki łączące Adama Jerzego Czartoryskiego z carem Aleksandrem stały się przyczyną opracowania w 1805 tzw. planu puławskiego, którego głównym architektem był młodszy książę Adam. Była to koncepcja odrodzenia państwa polskiego konkurencyjna dla orientacji napoleońskiej (Księstwo Warszawskie jeszcze wtedy nie zostało powołane przez Napoleona), przewidująca pokonanie Prus i utworzenie państwa polskiego w ramach federacji narodów słowiańskich pod berłem Rosji. Plan ten miano omówić podczas wizyty cara Aleksandra w Puławach, która dla Izabeli i całej rodziny Czartoryskich była bardzo ważnym wydarzeniem. Wizycie gościa towarzyszyły liczne zabawy, Aleksander zapoznał się też ze zbiorami księżnej w Świątyni Sybilli i jeszcze niewykończonym Domu Gotyckim, główny cel wizyty nie został jednak osiągnięty. Aleksander odrzucił polską propozycję wspólnej walki przeciwko Prusom i prosto z Puław pojechał na dwór pruski, gdzie zawarł przymierze z królem Fryderykiem Wilhelmem III, przystępując do III koalicji antyfrancuskiej – tak więc nadzieje stronnictwa prorosyjskiego okazały się płonne[64][65].

Epoka Księstwa Warszawskiego

Zofia, najmłodsza córka Izabeli, w 1798 poślubiła Stanisława ZamoyskiegoTrwające od kilku lat wojny napoleońskie spowodowały, że wśród członków rodziny Czartoryskich ujawniły się różne, często przeciwstawne sympatie i koneksje. Książę Adam Kazimierz od dawna sympatyzował z Austrią, przyjaźnił się z cesarzem Józefem II i jego następcą Leopoldem II. Z kolei jego starszy syn Adam Jerzy, w latach 1804–1806 minister spraw zagranicznych w rządzie Rosji, pozostawał wierny orientacji prorosyjskiej (po przegranej bitwie pod Austerlitz w 1805 był jedynym, oprócz carskiego adiutanta, członkiem jego świty, który towarzyszył mu w ucieczce z pola bitwy), a młodszy syn Konstanty Adam wstąpił do wojska francuskiego, gdzie awansował do stopnia pułkownika. Kiedy w 1807 utworzono Księstwo Warszawskie, jedną z ważniejszych instytucji kulturalnych tego czasu stał się salon literacki prowadzony w Warszawie w latach 1808–1816 przez Marię Wirtemberską, córkę Izabeli; spotkania uczestniczących w nim literatów (m.in. Jana Ursyna Niemcewicza) Maria nazywała "błękitnymi sobotami"[66].

Sama Izabela i jej mąż Adam Kazimierz nadal mieszkali w Puławach, które do 1809 pozostawały w granicach Austrii. Kiedy w owym roku wybuchła wojna polsko-austriacka, polskie wojsko przemaszerowało również przez Puławy, a wkrótce potem księżna zorganizowała w swoim pałacu szpital dla rannych żołnierzy. Gdy na mocy pokoju w Schönbrunn Puławy weszły w skład Księstwa Warszawskiego, Czartoryska z zadowoleniem powitała zmianę władzy, uroczyście witając wkraczającego Józefa Poniatowskiego. Z okazji przybycia księcia Józefa w 1809 oficjalnie otwarto też Dom Gotycki, na którego ścianie umieszczono napis "Oby odtąd zwycięstwa nasze zatrzeć mogły pamięć klęsk doznanych". W 1810 księżna gościła również Fryderyka Augusta I, władcę księstwa. W tym samym roku po raz pierwszy od Sejmu Czteroletniego odwiedziła Warszawę. Pod wpływem męża, który od dawna był wolnomularzem, utworzyła tam kobiecą lożę masońską o nazwie "Loża Kazimierza Wielkiego", do której należały m.in. Helena Radziwiłłowa z Nieborowa i Aleksandra Potocka z Wilanowa[67][68].

Kiedy w 1812 rozpoczęła się wojna francusko-rosyjska, w Warszawie ogłoszono Konfederację Generalną i przywrócenie Królestwa Polskiego. Marszałkiem konfederacji został Adam Kazimierz Czartoryski, nie mając jednak realnej władzy ani wpływu na bieg wypadków, szybko zrezygnował z tej funkcji i powrócił do Sieniawy; żona wkrótce podążyła za nim. Klęska armii francuskiej w Rosji i zajęcie ziem polskich przez armię carską nie spowodowały represji wobec Czartoryskich, do których car Aleksander odnosił się przyjaźnie, m.in. ze względu na związki, które go łączyły z Adamem Jerzym. W 1815 na skutek postanowień kongresu wiedeńskiego Puławy znalazły się w Królestwie Polskim[69][70].

Królestwo Kongresowe. Ostatnie lata życia

Izabela Czartoryska (1831)Po utworzeniu Królestwa Kongresowego jego namiestnikiem, wbrew oczekiwaniom polskiego społeczeństwa i samej Czartoryskiej, nie został jej syn Adam Jerzy, lecz Józef Zajączek. Rozczarowana tym księżna powróciła do Puław, gdzie zajęła się pracą w swojej rezydencji. Interesowała się położeniem chłopów w swoim majątku, zwłaszcza sprawami edukacji. We Włostowicach założyła jedną z pierwszych na Lubelszczyźnie szkół elementarnych (budynek zachował się do dzisiaj i jest obecnie siedzibą Muzeum Oświatowego), potem otworzyła jeszcze dwie inne szkoły (w tym jedną dla dziewcząt), a w 1816 ofiarowała w Puławach dom z ogrodem na rzecz Instytutu Nauczycieli Elementarnych i Organistów – jednego z pierwszych w Polsce zakładów kształcenia nauczycieli[71].

Chociaż większość jej poddanych włościan była niepiśmienna, pisała też książki dla ludu. W 1815 we Wrocławiu wydano jej Książkę do pacierzy dla dzieci wiejskich podczas Mszy Świętej dla szkółki puławskiej napisaną, zawierającą nie tylko modlitwy, lecz również wiersze (samej księżnej i Jana Kochanowskiego) i pouczenia dotyczące życia moralnego. W 1817 napisała Pielgrzyma w Dobromilu, ramową opowieść o historii Polski, później poszerzoną o część drugą i połączoną ze zbiorem powieści wiejskich autorstwa jej córki Marii Wirtemberskiej[72]. Trzecią pracą literacką Czartoryskiej powstałą w tym czasie był napisany po francusku Dziennik podróży do Cieplic, opisujący jej wrażenia z podróży na Dolny Śląsk, którą odbyła w celach leczniczych w 1816[73].

W dalszym ciągu księżna poszerzała też swoje zbiory. W 1818 po śmierci Tadeusza Czackiego od jego spadkobierców odkupiono i w 1819 przewieziono do Puław bibliotekę składającą się z 15 000 tomów. Od tego czasu biblioteka Czartoryskich stała się jedną z najcenniejszych w kraju[74].


Adam Kazimierz Czartoryski w podeszłym wiekuPodczas gdy w okresie tym Czartoryska przebywała głównie w Puławach, jej mąż Adam Kazimierz jako były dowódca galicyjskiej Nobelgarde i austriacki feldmarszałek wolał Sieniawę. W 1818 z okazji wizyty cara Aleksandra odbył się tam zjazd rodzinny Czartoryskich, na który przybyli też Izabela, Adam Jerzy i Maria. Generał jednak coraz bardziej podupadał na zdrowiu, stopniowo wycofywał się z życia towarzyskiego i wreszcie zmarł w 1823. Został pochowany w kościele Świętego Krzyża w Warszawie obok swojego ojca Augusta Aleksandra i tragicznie zmarłej w dzieciństwie córki Teresy. Klucz końskowolski z Puławami odziedziczył Adam Jerzy, Izabela nadal mogła jednak korzystać z pałacu, parku, oranżerii, cieplarni, wciąż dbała też o okoliczne wioski[75][76].

Kiedy w 1830 wybuchło powstanie listopadowe, Adam Jerzy Czartoryski, chociaż był przeciwnikiem powstania, został prezesem Rządu Tymczasowego a później Rządu Narodowego. W Puławach w lutym 1831 doszło do potyczki pomiędzy oddziałami polskimi i rosyjskimi, co wkrótce ściągnęło odwet nieprzyjaciela – Rosjanie splądrowali Puławy, omijając jednak pałac, w którym Izabela udzieliła schronienia mieszkańcom. W marcu 1831 doszło do kolejnej, o wiele bardziej zaciętej bitwy. Goryczy dodawał fakt, że wojskami rosyjskimi szturmującymi Puławy dowodził wtedy Adam Wirtemberski, syn Marii Wirtemberskiej i wnuk Izabeli, który podczas powstania przeszedł na stronę Rosji. Coraz bardziej dramatyczna sytuacja w bombardowanym pałacu spowodowała, że Izabela z córkami Marią, Zofią i Cecylią Beydale 5 marca 1831 wreszcie zdecydowała się pieszo opuścić Puławy i schronić się w Górze Puławskiej po drugiej stronie Wisły. Ostatecznie schronienie znalazła w należącym do córki Marii Wysocku w Galicji. Po przegranym powstaniu wszystkie majątki Czartoryskich w zaborze rosyjskim zostały skonfiskowane.

Izabela Czartoryska zmarła w Wysocku 19 czerwca 1835 w wieku 90 lat. Pochowano ją początkowo w Moszczanach, w 1860 trumnę z jej ciałem przewieziono do grobowca rodzinnego Czartoryskich w Sieniawie[77][78].


Izabela Czartoryska opuszcza Puławy bombardowane w 1831 podczas powstania listopadowego (litografia z 1833)
Kochankowie księżnej
Izabela Czartoryska, od piętnastego roku życia zamężna z Adamem Kazimierzem, prowadziła bardzo bujne życie erotyczne, również w późniejszym okresie życia, kiedy się zaangażowała w działalność patriotyczną. Jej związki z innymi mężczyznami są często trudne do ustalenia, dlatego też poniższa lista kochanków księżnej nie może być wyczerpująca. Mąż Adam Kazimierz przeważnie wiedział o tych związkach i je tolerował, sam również miał kochanki wśród dam arystokracji. Swoboda życia seksualnego Izabeli była później kłopotliwa dla jej dzieci i potomków w XIX wieku, w wieku XVIII takie zachowanie Izabeli i jej męża mieściło się jednak w kanonach epoki – wynikało ono z rozpowszechnionego w owym czasie libertynizmu.


Cecylia Beydale (nieślubna córka Izabeli Czartoryskiej) i Maria Dzierżanowska (wychowanka Izabeli)Charakter i postępowanie Izabeli trafnie charakteryzuje fraszka Tomasza Kajetana Węgierskiego, który tak o niej pisał:

Przyjemności w dowcipie swoim ma tak wiele,
Ile wdzięków w powabnym i kształtnym jej ciele.
Ma dziwactwa zawziętość i razem jest płocha,
Bez przyczyny nienawidzi i bez przyczyn kocha.
Dzieciom wielką, mężowi miłość chowa mierną,
Umie być Penelopą razem i niewierną[79].

Kochankami Czartoryskiej byli m.in.:

Hrabia Alojzy Fryderyk von Brühl – syn Henryka von Brühla, pierwszego ministra Augusta III, reżyser sztuk teatralnych w Thėâtre de Société, w którym w 1765 grała Izabela[80].
Stanisław August Poniatowski – król Polski i kuzyn Izabeli, pieszczotliwie nazywany przez nią "Antosiem" (jego prawdziwe imiona brzmiały Stanisław Antoni, imię August przybrał dopiero po koronacji). Poniatowski był ojcem Marii Anny, drugiej córki księżnej.
Nikołaj Repnin – poseł rosyjski w Warszawie, ojciec Adama Jerzego, starszego syna Izabeli.
Franciszek Ksawery Branicki – generał, później hetman wielki koronny, jego wojska tłumiły konfederację barską. Przypuszczalny ojciec Zofii, najmłodszej córki Izabeli[81].
Hrabia de Guines – arystokrata francuski, poznany przez Czartoryską w Londynie w 1772[82].
Armand Louis de Gontaut, książę de Lauzun – "duczek lozański", ojciec Konstantego Adama, drugiego syna Izabeli.
Kazimierz Rzewuski – pisarz polny koronny, prawdopodobny ojciec Cecylii Beydale, która wychowywała się na dworze Czartoryskich. Izabela utrzymywała w tajemnicy fakt, że Cecylia jest w rzeczywistości jej córką, prawdę wyznała dopiero wtedy, kiedy w Cecylii zakochał się i chciał się z nią ożenić jej syn Konstanty Adam[83].
Ignacy Rychłowski – drobny szlachcic, poseł na sejm 1775; wg poufnej gazetki Tadeusza Ostrowskiego oszalał z miłości do Izabeli, sprzedał swoją jedyną wioskę i kupił magnacką karetę, aby przypodobać się księżnej[84].
Dalsze losy kolekcji Izabeli Czartoryskiej
Przed opuszczeniem Puław Czartoryska zdołała ukryć zbiory muzealne Świątyni Sybilli i Domu Gotyckiego oraz część księgozbioru biblioteki puławskiej i archiwum rodowego. Kolekcje te zakopywano w lochach Świątyni Sybilli, piwnicach i grotach, kościele św. Józefa we Włostowicach i klasztorze Reformatów w Kazimierzu Dolnym, ukrywano też u zaprzyjaźnionych rodów w całej Polsce. Po upadku powstania przemycano je przez austriacką granicę, większość książek i archiwaliów trafiła do Sieniawy, a zbiorów muzealnych ze Świątyni Sybilli i Domu Gotyckiego do Krasiczyna; dzięki temu większość kolekcji ocalała. Od lat 40. do 60. XIX wieku zbiory Izabeli Czartoryskiej stopniowo przewożono do Paryża, do Hôtel Lambert, rezydencji Adama Jerzego Czartoryskiego. W latach 70. syn Adama Jerzego Władysław Czartoryski podjął decyzję o ich przeniesieniu do Krakowa, ostatecznie Muzeum Książąt Czartoryskich w Krakowie zostało otwarte dla publiczności 1 grudnia 1876[85][86].

W 1897 utworzono ordynację, istniejącą do 1949, zarządzającą Muzeum i Biblioteką Czartoryskich, którą w latach 70. XIX wieku również przeniesiono z Paryża do Krakowa. Tuż przed wybuchem II wojny światowej, w sierpniu 1939, najcenniejszą część zbiorów ukryto w piwnicy pałacu w Sieniawie, Niemcy jednak je odkryli i splądrowali kolekcję. Podczas wojny zaginął m.in. obraz Portret młodzieńca Rafaela. Po wojnie, w 1950, Muzeum włączono do Muzeum Narodowego w Krakowie jako "Oddział – Zbiory Czartoryskich". Od 1991 pieczę nad zbiorami Muzeum Czartoryskich w Krakowie sprawuje Fundacja Książąt Czartoryskich[87][88].

Twórczość Izabeli Czartoryskiej
Działalnością literacką Izabela Czartoryska parała się przez całe życie. Pisała wspomnienia, wiersze, książki umoralniające. Jej twórczość, podobnie jak przebudowa pałacu i parku puławskiego, była utrzymana przede wszystkim w duchu sentymentalizmu, Izabela nie akceptowała klasycyzmu. Izabela Czartoryska jest również autorką katalogów swoich zbiorów muzealnych i książki poświęconej zakładaniu ogrodów. Większość tej twórczości za jej życia pozostawała w rękopisie, do dzisiaj również nie wydano wszystkich jej utworów.


Rękopis Mon portrait, il y a dix ans Izabeli CzartoryskiejOpublikowane dzieła Izabeli Czartoryskiej:

Myśli różne o sposobie zakładania ogrodów (1805)
Książka do pacierzy dla dzieci wiejskich podczas Mszy Świętej dla szkółki puławskiej napisana (1815)
Pielgrzym w Dobromilu czyli Nauki wiejskie (1817)
Pielgrzym w Dobromilu czyli Dalszy ciąg Nauk wiejskich. Cz. 2 (1821)
Dyliżansem przez Śląsk: Dziennik podróży do Cieplic w roku 1816 (wyd. 1968)
Katalog Sybilli (1827)
Poczet pamiątek zachowanych w Domu Gotyckim w Puławach (1828)
Korepondencya księżny Izabelli Czartoryskiéj z poetą Delille'm (wyd. 1887)
Listy z hr. Flemingów księżny Izabelli Czartoryskiej do starszego syna swego księcia Adama (wyd. 1887)
Correspondance inédite d'Isabelle Czartoryska avec J. C. Lavater (wyd. 1970)
Wybór dzieł nieopublikowanych:

Mon portrait, il y a dix ans (pamiętniki)
Mémoires et écrit divers (pamiętniki)
Tour through England
Katalog pamiątek złożonych w Domu Gotyckim w Puławach
Aventure bizarre mais vrai arrivée à Puławy (powiastka fantastyczno-sentymentalna)
Wiersze: Wierzba i płacząca brzoza, Do wojska polskiego, Przypatrzmy się przyrodzie i inne
Warka
Posty: 1570
Rejestracja: 16 paź 2010, 03:38

Re: Izabela Elżbieta Dorota z Flemmingów Czartoryska

Post autor: Warka »

Przypisy
↑ Cytat za: Gabriela Pauszer-Klonowska, Pani na Puławach, Czytelnik, Warszawa, 1978, s. 10.
↑ G. Pauszer-Klonowska, Pani na Puławach, ss. 9–11.
↑ Danuta Wójcik-Góralska, Władztwo księżnej Izabeli, Książka i Wiedza, Warszawa, 1967, ss. 24-32, 62-66.
↑ Muzeum Czartoryskich: Historia i zbiory, Muzeum Narodowe w Krakowie, Kraków, 1998, s. 19.
↑ G. Pauszer-Klonowska, Pani na Puławach, ss. 11–16.
↑ Marian K. Dziewanowski, Książę wielkich nadziei: Biografia księcia Adama Czartoryskiego, atla 2, Wrocław, 1998, ss. 20-24.
↑ Cytat za: G. Pauszer-Klonowska, Pani na Puławach, s. 22.
↑ Cytat za: G. Pauszer-Klonowska, Pani na Puławach, ss. 22–23.
↑ G. Pauszer-Klonowska, Pani na Puławach, ss. 11–24.
↑ Cytat za: G. Pauszer-Klonowska, Pani na Puławach, s. 23, oraz D. Wójcik-Góralska, Władztwo księżnej Izabeli, ss. 65–66.
↑ Wg Pauszer-Klonowskiej o ojcostwie Stanisława Augusta świadczy fakt, że jej mąż w tym czasie od roku przebywał poza krajem. Por. G. Pauszer-Klonowska, Pani na Puławach, ss. 25–32.
↑ G. Pauszer-Klonowska, Pani na Puławach, ss. 25–32.
↑ G. Pauszer-Klonowska, Pani na Puławach, ss. 32–36.
↑ Marian K. Dziewanowski, Książę wielkich nadziei, s. 29.
↑ XVIII-wieczna plotka głosiła, że po narodzeniu Adama Jerzego mąż Izabeli odesłał dziecko Repninowi w koszyku przybranym różami. Biografowie Izabeli i Adama Jerzego odrzucają jednak tę opowieść jako nieprawdziwą. Por. G. Pauszer-Klonowska, Pani na Puławach, s. 35, M. Dziewanowski, Książę wielkich nadziei, s. 29.
↑ G. Pauszer-Klonowska, Pani na Puławach, ss. 35–48.
↑ Cytat za: G. Pauszer-Klonowska, Pani na Puławach, s. 39, oraz D. Wójcik-Góralska, Władztwo księżnej Izabeli, s. 67.
↑ G. Pauszer-Klonowska, Pani na Puławach, ss. 41–43.
↑ De Lauzun opisał tę sytuację w swoich pamiętnikach, wspominając, że poród Izabeli był bolesny i trwał niemal 36 godzin. Por. G. Pauszer-Klonowska, Pani na Puławach, s. 43.
↑ G. Pauszer-Klonowska, Pani na Puławach, ss. 38–48.
↑ Pamiętniki diuka de Lauzun zostały wydane również w Polsce: Duc de Lauzun, Pamiętniki, Warszawa, PIW, 1976.
↑ Swoje wrażenia z pobytu u Czartoryskich w 1778 Bernoulli zawarł w pracy Podróż po Polsce. W języku polskim opublikowano ją w antologii Polska Stanisławowska w oczach cudzoziemców, oprac. Wacław Zawadzki, t. 1, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa, 1963, ss. 327–476. W tejże antologii znajduje się też relacja z podróży po Polsce i spotkania z Czartoryskimi Anglika Williama Coxe'a.
↑ Cytat za: D. Wójcik-Góralska, Władztwo księżnej Izabeli, s. 85.
↑ Cytat za: G. Pauszer-Klonowska, Pani na Puławach, s. 52.
↑ G. Pauszer-Klonowska, Pani na Puławach, ss. 49–58.
↑ 26,0 26,1 Alina Aleksandrowicz, Stanisław Tworek: Puławy w latach 1783-1795. Geneza intelektualnego kręgu Puław. Czartoryscy i ich rezydencje. Lublin Pamięć Miejsca. [dostęp 9 stycznia 2011].
↑ G. Pauszer-Klonowska, Pani na Puławach, ss. 59–66.
↑ Mieczysław Kseniak, Rezydencja książąt Czartoryskich w Puławach, idea Media, Lublin, 1998, ss. 15–16.
↑ D. Wójcik-Góralska, Władztwo księżnej Izabeli, ss. 94–107.
↑ Alina Aleksandrowicz, Stanisław Tworek: Puławski program polityczny i literacki. Literacki i artystyczny mecenat Czartoryskich. Lublin Pamięć Miejsca. [dostęp 9 stycznia 2011].
↑ Danuta Wójcik-Góralska twierdzi, że Ludwik Wirtemberski starał się o rękę Marii na polecenie króla Prus Fryderyka II. Por. Władztwo księżnej Izabeli, s. 71.
↑ G. Pauszer-Klonowska, Pani na Puławach, ss. 73–78.
↑ G. Pauszer-Klonowska, Pani na Puławach, ss. 78–86.
↑ D. Wójcik-Góralska, Władztwo księżnej Izabeli, ss. 71–74.
↑ G. Pauszer-Klonowska, Pani na Puławach, ss. 94–87.
↑ G. Pauszer-Klonowska, Pani na Puławach, ss. 94–107.
↑ Cytat za: G. Pauszer-Klonowska, Pani na Puławach, ss. 109–110.
↑ D. Wójcik-Góralska, Władztwo księżnej Izabeli, ss. 134–143.
↑ G. Pauszer-Klonowska, Pani na Puławach, ss. 113–131.
↑ Por. szczegółowy opis podróży Czartoryskich po Anglii w: Zofia Gołębiowska, W kręgu Czartoryskich: Wpływy angielskie w Puławach na przełomie XVIII i XIX wieku, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin, 2000, ss. 53–69.
↑ G. Pauszer-Klonowska, Pani na Puławach, ss. 135–144.
↑ D. Wójcik-Góralska, Władztwo księżnej Izabeli, ss. 143–145.
↑ G. Pauszer-Klonowska, Pani na Puławach, s. 165.
↑ G. Pauszer-Klonowska, Pani na Puławach, ss. 159–169.
↑ M. Kseniak, Rezydencja książąt Czartoryskich..., s. 16.
↑ D. Wójcik-Góralska, Władztwo księżnej Izabeli, ss. 145–149.
↑ Cytat za: G. Pauszer-Klonowska, Pani na Puławach, ss. 190–191.
↑ Cytat za: D. Wójcik-Góralska, Władztwo księżnej Izabeli, s. 150.
↑ G. Pauszer-Klonowska, Pani na Puławach, ss. 166–183.
↑ Cytat za: Ludwik Zygmunt Dębicki, Puławy (1762–1830): Monografia z życia towarzyskiego, politycznego i literackiego na podstawie archiwum książąt Czartoryskich w Krakowie, t. II, Gubrynowicz i Schmidt, Lwów, 1887, s. 7.
↑ O wpływie Delille'a na kształt puławskiego parku pisze Alina Aleksandrowicz, Izabela Czartoryska: Polskość i europejskość, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin, 1998, ss. 29–79.
↑ Izabela Czartoryska, Myśli różne o sposobie zakładania ogrodów, Wrocław, 1805, karta tytułowa. Jest to fragment listu Pope'a do Lorda Burlingtona.
↑ G. Pauszer-Klonowska, Pani na Puławach, ss. 190–210.
↑ M. Kseniak, Rezydencja książąt Czartoryskich..., ss. 17–19.
↑ D. Wójcik-Góralska, Władztwo księżnej Izabeli, ss. 167–173.
↑ W 2010 ustalono, że jest to czaszka kobieca, być może żony poety. PG / PAP: Sensacyjne odkrycie w Krakowie, to nie jest czaszka Jana Kochanowskiego (pol.). Onet.pl, 2010-11-03 00:44. [dostęp 2010-11-03]. s. 1.
↑ G. Pauszer-Klonowska, Pani na Puławach, ss. 224–227.
↑ Muzeum Czartoryskich: Historia i zbiory, ss. 20–46.
↑ G. Pauszer-Klonowska, Pani na Puławach, ss. 237–243.
↑ Muzeum Czartoryskich: Historia i zbiory, ss. 46–93.
↑ G. Pauszer-Klonowska, Pani na Puławach, ss. 255–261.
↑ D. Wójcik-Góralska, Władztwo księżnej Izabeli, ss. 153–158.
↑ M. Dziewanowski, Książę wielkich nadziei, ss. 37-64.
↑ G. Pauszer-Klonowska, Pani na Puławach, ss. 261–277.
↑ D. Wójcik-Góralska, Władztwo księżnej Izabeli, ss. 192–198.
↑ G. Pauszer-Klonowska, Pani na Puławach, ss. 278–290.
↑ G. Pauszer-Klonowska, Pani na Puławach, ss. 290–300.
↑ D. Wójcik-Góralska, Władztwo księżnej Izabeli, ss. 200–206.
↑ G. Pauszer-Klonowska, Pani na Puławach, ss. 301–330.
↑ D. Wójcik-Góralska, Władztwo księżnej Izabeli, ss. 206–208.
↑ G. Pauszer-Klonowska, Pani na Puławach, ss. 331–337.
↑ Pielgrzym w Dobromilu: czyli nauki wieyskie. Z dodatkiem powieści i 41 obrazkami. Google Książki. [dostęp 9 stycznia 2011].
↑ G. Pauszer-Klonowska, Pani na Puławach, ss. 337–354.
↑ D. Wójcik-Góralska, Władztwo księżnej Izabeli, ss. 91–92.
↑ G. Pauszer-Klonowska, Pani na Puławach, ss. 367–374.
↑ D. Wójcik-Góralska, Władztwo księżnej Izabeli, ss. 208–212.
↑ G. Pauszer-Klonowska, Pani na Puławach, ss. 377–399.
↑ D. Wójcik-Góralska, Władztwo księżnej Izabeli, ss. 215–217.
↑ Tomasz Kajetan Węgierski, Portrety pięciu Elżbiet bezstronnym pędzlem malowane i w dzień ich imienin ofiarowane od przyjaznego osobom ich sługi J. O. B. K. K. H. W. K. Wiersz datowany 19 listopada 1776.
↑ G. Pauszer-Klonowska, Pani na Puławach, s. 22.
↑ Na osobę Branickiego jako ojca Zofii wskazuje diuk de Lauzun w swoich pamiętnikach, pisząc, że po zakończeniu związku z Izabelą jego miejsce zajął właśnie Branicki. G. Pauszer-Klonowska, Pani na Puławach, ss. 210–224. Pauszer-Klonowska
↑ G. Pauszer-Klonowska, Pani na Puławach, ss. 39–40.
↑ G. Pauszer-Klonowska, Pani na Puławach, ss. 244–255. O tym, że Cecylia Beydale należała do rodziny Czartoryskich, świadczy również fakt, że została pochowana w rodzinnym grobowcu w Sieniawie, jako jedyna nienosząca nazwiska Czartoryskich.
↑ G. Pauszer-Klonowska, Pani na Puławach, s. 72.
↑ G. Pauszer-Klonowska, Pani na Puławach, s. 391.
↑ Muzeum Czartoryskich: Historia i zbiory, ss. 95–147.
↑ Muzeum Czartoryskich: Historia i zbiory, ss. 149–196.
↑ Projekty i zamierzenia dotyczące przyszłości zbiorów książąt Czartoryskich. Muzeum Czartoryskich w Krakowie. [dostęp 9 stycznia 2011].
Bibliografia
Gabriela Pauszer-Klonowska: Pani na Puławach. Warszawa: Czytelnik, 1978.
Danuta Wójcik-Góralska: Władztwo księżnej Izabeli. Warszawa: Książka i Wiedza, 1967.
Alina Aleksandrowicz [et al.]: Z przeszłości kulturalnej Lubelszczyzny. Lublin: Wydawnictwo Lubelskie, 1978.
Mieczysław Kseniak: Rezydencja książąt Czartoryskich w Puławach. Lublin: idea Media, 1998. ISBN 83-90734-2-5.
Muzeum Czartoryskich: Historia i zbiory. Kraków: Muzeum Narodowe w Krakowie, 1998. ISBN 83-87312-11-8.
Alina Aleksandrowicz: Izabela Czartoryska: Polskość i europejskość. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 1998. ISBN 83-227-1092-5.
Zofia Gołębiowska: W kręgu Czartoryskich: Wpływy angielskie w Puławach na przełomie XVIII i XIX wieku9. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 2000. ISBN 83-227-1621-4.
Marian Kamil Dziewanowski: Książę wielkich nadziei: Biografia księcia Adama Jerzego Czartoryskiego. Wrocław: atla 2, 1998. ISBN 83-86882-95-6.
Ludwik Zygmunt Dębicki: Puławy (1762–1830): Monografia z życia towarzyskiego, politycznego i literackiego na podstawie archiwum książąt Czartoryskich w Krakowie, t. 1–4. Lwów: Gubrynowicz i Szmidt, 1887–1888.
Wacław Zawadzki (oprac.): Polska Stanisławowska w oczach cudzoziemców, t. 1–2. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1963.
Duc de Lauzun: Pamiętniki. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1976.
Julian Ursyn Niemcewicz: Pamiętniki czasów moich, t. 1–2. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1957.
Adam Jerzy Czartoryski: Pamiętniki i memoriały polityczne. Warszawa: PAX, 1986. ISBN 8321106692.
Adambik
Posty: 497
Rejestracja: 24 lis 2010, 22:41

Re: Izabela Elżbieta Dorota z Flemmingów Czartoryska

Post autor: Adambik »

Niezłe z niej było ziółko :-D
ODPOWIEDZ

Wróć do „Biografie”