Andrzej Olszowski herbu Prus

[Artur Rogóż]

Andrzej Olszowski herbu Prus (ur. 27 stycznia 1621 w Olszowie, zm. 29 sierpnia 1677 w Gdańsku) – biskup chełmiński w latach 1661-1674, arcybiskup gnieźnieński i prymas Polski od 1674, podkanclerzy koronny 1666-1676.

Pochodził z zamożnej rodziny szlacheckiej, która jednakże dopiero w osobie jego ojca zdobyła krzesło senatorskie. Był najstarszym synem Waleriana Olszowskiego herbu Prus II (1587–1680), wnuka Andrzeja Frycza Modrzewskiego[potrzebne źródło], kasztelana spicymirskiego, podstolego wieluńskiego i Zofii z Duninów, córki Krzysztofa i Zofii z Koniecpolskich ze Skrzynna Wielkiego. Miał braci Hieronima, Mikołaja i Zygmunta oraz siostrę Katarzynę. Prawdopodobnie jeszcze w dzieciństwie przeznaczony przez rodziców do stanu duchownego, kształcił się w kolegium jezuickim w Kaliszu a następnie w Akademii Krakowskiej. Po ukończeniu studiów przebywał o swojego ciotecznego dziadka, kanonika gnieźnieńskiego Mikołaja Koniecpolskiego u którego przygotowywał się do stanu duchownego, otrzymał wtedy prawdopodobnie niższe święcenia kapłańskie.

W 1642 Koniecpolski przyjął go na swojego koadiutora. W tym samym roku wysłany przez ojca na studia do Włoch, pobierał w latach 1643-1645 nauki w Rzymie na Uniwersytecie Sapienza, gdzie uzyskał doktorat obojga praw. W Rzymie przyjął święcenia kapłańskie, a także w kwietniu 1644, po rezygnacji Koniecpolskiego, został kanonikiem gnieźnieńskim. Zwiedził także Padwę, Neapol i Mediolan. Po krótkim pobycie we Francji, na początku 1646, powrócił do Polski w orszaku nowej żony Władysława IV, królowej Ludwiki Marii Gonzagi. Po powrocie do kraju dzięki pomocy kanclerza prymasa Macieja Łubieńskiego, Andrzeja Trzebickiego, dostał się na dwór prymasowski. W 1648, po przejściu Trzebickiego na dwór królewski, został kanclerzem prymasa. W 1652, po śmierci prymasa Łubieńskiego sam, śladem swojego dawnego protektora, przeszedł na dwór królewski, gdzie dzięki poparciu królowej zrobił karierę.
Podczas potopu najprawdopodobniej przebywał razem z królem na Śląsku. Przełomem w karierze Olszowskiego okazał się rok 1658, kiedy to z inicjatywy królowej został on wysłany jako poseł na elekcję cesarza do Frankfurtu nad Menem, gdzie złożył skargę na postępowanie austriackich wojsk sojuszniczych przebywających w Polsce. Jesienią 1659 został wysłany także do Wiednia, gdzie prowadził rozmowy na temat wycofania wojsk austriackich z Rzeczypospolitej. Poselstwa te niezależnie od swoich skromnych rezultatów jakie przyniosły, zademonstrowały profrancuskie stanowisko polskiego dworu i ukazały dyplomatyczne talenty Olszowskiego.

Za wierność dworowi został Olszowski nagrodzony już z początkiem 1660, kiedy otrzymał urząd referendarza koronnego. Prawdopodobnie wszedł wówczas do ścisłego grona współpracowników królowej Ludwiki Marii, zmierzającej do przeprowadzenia reform ustrojowych. Zaledwie niecały rok później 23 lutego 1661, król mianował go biskupem chełmińskim. Nominacja została zatwierdzona przez papieża 8 sierpnia tego roku, zaś 2 lutego 1662 Olszowski objął rządy w diecezji. Sakrę biskupią otrzymał z rąk biskupa krakowskiego Andrzeja Trzebickiego w kolegiacie warszawskiej. Jako biskup chełmiński zajął się odbudową diecezji zniszczonej w latach potopu i ożywieniem życia religijnego. Przyczynił się do odbudowy kilku świątyń, rewindykował z rąk protestantów kościół św. Jakuba w Toruniu (1667) przekazując go benedyktynkom, popierał misje prowadzone przez jezuitów, w Toruniu wznowił procesje Bożego Ciała, 17 kwietnia 1665 erygował w kapitule prebendę kanonika penitencjarza. W latach 1667-1672 z jego polecenia kanonik Jan Ludwik Strzesz przeprowadził bardzo dokładną wizytację diecezji.

Zasiadłszy w senacie Olszowski niespodziewanie dla wszystkich nie poparł planów reform dworu królewskiego przedstawionych na sejmach w 1661 i 1662. W 1664 na sejmie jesiennym natomiast, bronił oskarżonego o zdradę marszałka Jerzego Lubomirskiego. Podczas walk rokoszowych nie odegrał ważniejszej roli usuwając się w cień, a następnie wyjeżdżając na kurację do Schwarzbach k. Moguncji. Rezygnacja króla z planów reform umożliwiła mu dalszą karierę. Po powrocie do kraju bowiem z końcem 1666, uzyskał pieczęć podkanclerską.
W czasie bezkrólewia po abdykacji Jana Kazimierza rzucił myśl wyboru Polaka - "Piasta" i był głównym architektem wyboru Michała Korybuta Wiśniowieckiego. Podczas rządów Michała Korybuta Wiśniowieckiego oraz w początku rządów Jana III Sobieskiego (2 lutego 1676 koronował go na Wawelu) posiadał bardzo duże wpływy na politykę tych władców.

W swoim testamencie swój majątek (80 000 złotych) przekazał na budowę świątyni katolickiej w protestanckim Gdańsku. Za te pieniądze została zbudowana Kaplica Królewska. Nagrobek prymasa znajduje się w katedrze gnieźnieńskiej. Nagrobek Waleriana Olszowskiego (ojca prymasa) znajduje się w kościele św. Wawrzyńca w Stolcu.