Polska mysl demokratyczna w I połowie XIX wieku

[Warka]

O wyzwolenie narodowe i społeczne. Upadek szlacheckiej Rzeczypospolitej podziałał ożywczo na życie ideowe Polaków. Polska myśl splatała się z potężnym ruchem narodowowyzwoleńczym, który stawiał sobie za cel uzyskanie niepodległości kraju, była przez ruch ten inspirowana i sama na niego mocno wpływała . U podłoża polskich doktryn tkwiły też przeobrażenia gospodarcze, społeczne i polityczne. W warunkach pogłębiającego kryzysu feudalizmu i firmowania nowoczesnego narodu, a także w związku bohaterską walką o przywrócenie własnej państwowości, w której brały udział wszystkie warstwy społeczeństwa, doszło do nieznanego wcześniej poszerzenia społecznej podstawy polskiej myśli społecznej, politycznej i narodowej. W konfliktach ideowych aktywny udział brali mieszczanie i chłopi . Otwarcie granic pozwalało likwidować elementy zaściankowości polskiej ideologii na ziemie polskie przenikały idee zachodnioeuropejskie. Wielką rolę odegrał tu udział Polaków w epopei napoleońskiej oraz popowstaniowa emigracja. Zasadnicze pytania jakie stawiali Polacy ; czy warto podejmować wysiłki na rzecz odzyskania niepodległego państwa , jakie są drogi prowadzące do wybicia się na niepodległość , jakie są podstawy gospodarczo-społeczne i ustrojowe odrodzonej Polski. Wokół odpowiedzi koncentrowały się wszystkie wątki polskiej doktryny.
Doktryny reakcyjne te z pewnością nie stanowiły najważniejszego składnika polskiej ideologii politycznej okresu rozbioru. Animatorami tego nurtu były przede wszystkim jednostki spośród magnaterii i część szlachty. Reakcja polska podawała w wątpliwość walkę o odzyskanie niepodległego państwa polskiego . Widziała szansę utrzymania swej przewagi w polityce lojalności wobec zaborów i rezygnacji z reformy tradycyjnych układów społecznych. W dobie powstania listopadowego patronował reakcjonistą głównie Henryk Rzewucki , chwalca magnacko-szlacheckiej przeszłości Polski. On był zdania, że rozbiory ocaliły Polaków od zagłady. To też dla ocalenia porządku społecznego państwo polskie musiało przestać istnieć, musiał przestać istnieć naród polski jako naród odrębny. Rozbiory to prawdziwe dobrodziejstwo dla uznanych szczytów społeczeństwa polskiego.
Następny reakcyjny program głosił Kazimierz Krasicki . Wystąpił w galicyjskim sejmie z projektem rozwiązania sprawy chłopskiej, w którym stawiał za cel usamodzielnienie chłopów przez nadanie im własności użytkowej ich dotychczasowych gospodarstw. Chciał utrzymania nie tylko poddaństwa i pańszczyzny, ale zakładał możliwość usunięcia z gruntu chłopa który by nie wypełniał swoich powinności. Chodziło tu o zabezpieczenie pańszczyzny groźbą licytacji chłopa.
U schyłku okresu najbardziej skrajne poglądy głosił Aleksander Wielkopolski, zwolennik ugody z caratem. Uważał , że społeczeństwo składa się z naturalnych organicznych grup wysuwał koncepcję parlamentu nowostanowego.
Nurt liberalny doktryny te miały niewątpliwie szerszą podstawę niż reakcję . Obóz liberalny choć też niejednolity i skłócony stawiał sobie za cel pogodzenie interesów szlachty i szczytów posiadającego mieszczaństwa , nie tyle zastąpienie panowania szlachty panowaniem burżuazji, ile przekształcenie szlachcica w nowocześnie gospodarującego bourgeois. Pierwszą organizacją liberalną było Towarzystwo Republikanów Polskich. Organizacja ta dążyła do odzyskania niepodległości Polski , widząc jej ustrój jako demokratyczną republikę Przedstawiciele Towarzystwa opowiadali się za suwerenną władzą parlamentu, wybieranego na zasadzie cenzusu majątkowego. Chcieli praw politycznych dla posiadaczy, z rezerwą traktowali problem chłopski. Nie przyznawali chłopom własności ziemskiej ograniczając im wolności osobistą.
W Królestwie Kongresowym liberalizm reprezentowała partia kaliska, jej przywódcą , a zarazem czołowym teoretykiem był Wincenty Niemojski, napisał pracę pt. O monarchii konstytucyjnej i rękojmiach władz publicznych, zawierała streszczenie tez Constanta . Opozycja broniła konstytucji z 18815r. widząc w niej wystarczającą gwarancję praw społeczeństwa, które utożsamiła ze szlachtą i mieszczaństwem, z wyłączeniem chłopów. Propagowała ona model monarchii konstytucyjnej, stojącej na straży prywatnej własności, wolności osobistej, wolności słowa i wyznania oraz swobody produkcji i obrotu. Wolna konkurencja na rynku miała być regulatorem życia gospodarczego, a funkcje państwa miały się sprowadzać do czuwania nad przestrzeganiem „uczciwości gry”. Słabą jej stroną była rezygnacja z programu niepodległościowego oraz postulaty wzmocnienia więzi z Rosją. Radykalizacja nurtu liberalnego zyskiwała wtedy szersze uznanie postulatu odbudowy własnej państwowości jako republiki parlamentarnej, wspartej na burżuazyjnych zasadach wolności i równości wobec prawa. W trakcie powstania listopadowego ukazała się praca O pańszczyźnie, która zawierała spojrzenie na podstawowy konflikt chłopsko-szlachecki. Jej autorem był Jan Żukowski, uznał ziemię za własność dziedzica ale przyznał chłopom do wieczystej dzierżawy lub własności za wykupem. Śmiałe wystąpienia przeciwko pańszczyźnie połączył z postulatem włączenia mas chłopskich w nurt życia narodowego.
Doktryny demokratyczne były najistotniejszym składnikiem polskiej myśli tej epoki . Splatały się bezpośrednio z ruchem narodowowyzwoleńczym. Piotr Malszewski udowadniał, że mieszczanie i chłopi będą mogli korzystać z różnych praw politycznych tylko wówczas, gdy uprzednio zapewni się im należność majątkową. Żądał uwłaszczenia chłopów bez odszkodowania oraz nadania ziemi z dóbr narodowych chłopom nie posiadającym. Działacze Towarzystwa Patriotycznego nawiązywali do haseł wielkiej rewolucji francuskiej, zaciekle atakowali przejawy stosunków feudalnych, m.in. despotyzm i klerykalizm. Zaznaczały się tu wyraźnie wpływy francuskiego socjalizmu utopijnego Saint-Simona. Pełniejszy wyraz znalazła polska myśl demokratyczna dopiero na emigracji, po upadku powstania listopadowego. Rozwijała się w dwóch nurtach.
Doktryna Towarzystwa Demokratycznego Polskiego, w którym skupiała się przede wszystkim szlachta od początku niejednolita. Ścierały się w nim dwie tendencje , związane poglądem likwidacji ustroju feudalno-pańszczyźnianego oraz przyszłą strukturę wsi polskiej. Pierwsza z tych tendencji burżuazyjno-demokratyczna zmierzała do zniesienia ustroju feudalnego, z pozostawieniem nowej, kapitalistycznej własności folwarcznej. Druga, bardziej radykalna, postulowała likwidację własności folwarcznej i przekazanie całej ziemi w ręce chłopów. Do aktywnych działaczy lewicy TDP należał Tadeusz Krępowiecki. Program TDP sprecyzowany w tzw. wielkim manifeście, podkreślał konieczność oparcia się w walce o niepodległość na własnych siłach narodu polskiego. Za podstawę stosunków społecznych uznawał własność indywidualną i odrzucał pierwotną zasadę „wspólnej ziemi i jej ojców”. Przyznawał każdemu człowiekowi prawo do szczęścia i korzyści społecznych, odpowiednio do wkładu pracy i zdolności, a wszelki przywilej uważał za pogwałcenie prawa natury. Winą za upadek Polski obarczał szlachtę. Głosił hasła wskrzeszenia Polski demokratycznej. Deklarował zniesienie poddaństwa i pańszczyzny Rząd miał od razu ogłosić bezwarunkowe uwłaszczenie wszystkich chłopów posiadających udział gruntu.
Manifest TDP zrodził się w walce przeciw polityce zabiegów dyplomatycznych, prowadzonej przez stronnictwo Adama Czrtoryskiego. Pomimo hasła „wszystko dla ludu przez lud” nie dawał on rozwiązania kwestii agrarnej, nie zapewniał bowiem własności ludności bezrolnej, a także nie zmierzał do likwidacji latyfundiów magnackich i szlacheckich folwarków. Programowy solidaryzm krył tendencje do osłabiania przeciwieństw między szlachtą a chłopstwem. A jednak był to program postępowy, sprzyjający przemianom burżuazyjno-demokratycznym i walce o niepodległość kraju. Gromady Ludu Polskiego( Gromada Grudziądz i Gromada Humań) formułowały zasadę „porównania kondycji socjalnych”, zawierają postulat likwidacji całej własności obszarniczej w interesie mas chłopskich, w drodze ludowego powstania zbrojnego zespolonego z rewolucją agrarna. Za jedna własność człowieka uznano to, co zdobędzie on swoją pracą w sposób godziwy, odrzucono własność spadkową , dziedziczoną, jako źródło wszelkiego zła i główną przyczynę upadku przemysłu, handlu i oświaty, żądano, aby ziemia stała się własnością całego ludu i była nadawana przez gminy w czasowe, indywidualne użytkowanie tym członkom, którzy zechcą ja uprawiać. Rozprawa Stanisława Worcella „O własności”. Worcell ujmował stosunki między ludxmi, które ulegają zmianie w dziejowym procesie, a więc jako zjawisko społeczne i zarazem historyczne, a nie jako prawo natury czy prawo boskie. Podejmował ostrą krytykę własności burżuazyjnej.Żądał likwidacji dziedziczenia własności oraz zniesienia prawa przelania własności wieczystej w ręce społeczności , w ręce ogółu. Głoszony przez Gromady Ludu Polskiego program walki narodowo-wyzwoleńczej miał charakter programu rewolucji demokratycznej, prowadzonej w warunkach dyktatury ludowej i rewolucyjnej terroru. Wyraźnie akcentował odrębność klasową uciskanych mas ludowych i przeciwstawiał ojczyźnie szlacheckiej ojczyznę ludową. Założenia TDP, Gromady Ludu Polskiego podejmowały krytykę ustroju kapitalistycznego w ogóle. Zasługą Gromad Ludu Polskiego było to, że wysuwając konsekwentny program rewolucyjnej walki z feudalną reakcją i niewolą polityczna narodu, potrafiły go połączyć z hasłem równości społecznej i idea zniesienia wszelkiego wyzysku klasowego. Z programem demokracji wystąpiło Stowarzyszenie Ludu Polskiego, program tej tajnej organizacji spiskowej stanowił swego rodzaju wypadkową między założeniami TDP a tezami Gromad Ludu Polskiego. Głównymi punktami programu przeobrażeń ustrojowych były hasła: wolności, równości, braterstwa, jednakowych praw i jednakowych obowiązków dla wszystkich obywateli, wolności wyznania, wolności osobistej, druku, nauczania, stowarzyszeń handlu i przemysłu, ustanowienia progresji podatkowej od dochodów, jednakowego dla wszystkich systemów edukacji narodowej. Władze państwowe miały pochodzić z wyboru obywateli, władza prawodawcza miała być jednoizbowa, utworzona na podstawie głosowania powszechnego. Program SLP był programem burżuazyjno-demokratycznym. Stawiał sobie za cel wciągnięcie mas ludowych do walki narodowowyzwoleńczej.
W połowie stulecia na radykalizację nurtu demokratycznego w dużym stopniu wpłynęli Edward Dembowski i Henryk Kamieński, obaj związani z lewicą Związku Narodu Polskiego.
Edward Dembowski związany z ruchem rewolucyjnym w zaborach austriackim i pruskim, jeden z przywódców powstania krakowskiego. Jego poglądy stanowiły szczytowe osiągnięcie przedmarksowskiej myśli społecznej w Polsce. Uznawał dialektyczny rozwój przyrody i społeczeństwa za podstawę bytu i wykluczał oddziaływanie sił nadprzyrodzonych na ten rozwój. Źródłem władzy i trwałym suwerenem jest lud. Droga do niepodległej Polski wiedzie przez rewolucję ludowa i jej zwycięstwo nad ustrojem feudalno-pańszczyźnianym. Domagał się obalenia feudalizmu i zniesienia wyzysku społecznego. Podejmował celną krytyke stosunkow kapitalistycznych i zasad burżuazyjnej demokracji. Krytykował dzieła Saint-Simona, Fouriera choć sam był utopistą twierdził, że ustrój socjalistyczny w Polsce można zbudować w następstwie rewolucji chłopstwa.
Nieco inne podglądy głosił Henryk Kamieński wybitny działacz polityczny, ideolog radykalnego odłamu obozu burżuazyjno-demokratycznego w kraju. Ważniejsze prace” O prawach żywotnych narodu polskiego” oraz „Katechizm demokratyczny”. Jego doktryna miała charakter antyfeudalny, ponieważ wiązała walkę o niepodległość Polski z programem uwłaszczania chłopów. Kamieński nie przewidywał jednak uwłaszczenia proletariatu rolnego nie tkniętą też pozostawiał własność folwarczną. Program swój chciał zrealizować w drodze wojny ludowej , czyli w drodze zbrojnego powstania całego narodu, w powszechnej jedności ludu ze szlachtą. Chciał zmusić feudałów do zrzeczenia się przywilejów stanowych, w sytuacji gdyby nie zrezygnowali z nich dobrowolnie. W szczególności liczył na zrewolucjonizowany lud rosyjski.
Wpływ na radykalizację ruchu rewolucyjnego wywarł też Piotr Ściegienny przywódca Związku Chłopskiego. W swej Złotej książce głosił hasło likwidacji własności obszarniczej na rzecz chłopów oraz wzywał lud do czynnego oporu przeciwko uciskowi. Demaskując feudalny charakter wojen zaborczych i wzywając do ich bojkotowania, apelował do chłopów i rzemieślników o udział w wielkiej wojnie rewolucyjnej przeciwko caratowi i rodzimej reakcji. Głosił hasło sojuszu z ludem rosyjskim. Poglądy Dembowskiego, Kamieńskiego i Ściegiennego wywarły duży wpływ na radykalizację postaw społeczeństwa polskiego w dobie wiosny ludów. Po rewolucji ośrodkiem, z którego promieniowała na kraj myśl demokratyczna, stała się znów emigracja. Centrum tego ośrodka mieściło się w Londynie. Jej inspiratorami byli w przeważającej mierze dawni Członkowie Gromad Ludu Polskiego, w części nowi emigranci, rekrutujący się z warstw plebejskich. Gromada Rewolucyjna Londyn. Organizacja ta, działająca w porozumieniu z Międzynarodowym Związkiem Rewolucyjnym, stawiała sobie za cel zakwalifikowanie w drodze powstania wszelkiego ucisku w skali światowej, zapowiadała wytępienie zdrajców oraz przejęcie władzy przez lud miejski i wiejski. Miało to nastąpić przez ustanowienie samowładczego rewolucyjnego rządu. W przyszłej Rzeczypospolitej Słowiańskiej chciała usunąć prywatną własność ziemi i innych środków produkcji oraz zrównać w prawach mężczyzn i kobiety. Spadkobiercą tego programu była lewica Czerwonych w dobie powstania styczniowego