Społeczeństwo polskie bez własnego państwa

[Warka]

Społeczeństwo polskie bez własnego państwa

Utrata niepodległości i państwowości Rzeczpospolitej w 1795 roku otworzyła zupełnie nowy rozdział w historii społeczeństwa polskiego. 123 lata zaborów przypadły na burzliwy wiek XIX, w którym Europa i świat wchodziły w erę nowoczesności. Był to czas wielkich przemian zarówno społecznych, jak i gospodarczych i politycznych. Ostatnia fala rewolucji przemysłowej sprawiała, że odchodziły w niepamięć dawne struktury społeczne i ustępowały miejsca nowym, opartym na kapitalistycznych formach gospodarki i coraz szybszego uprzemysłowienia. Po epoce oświecenia i rewolucji wiek XIX był czasem rozwoju idei i ideologii politycznych, które odpowiadały przemianom społecznym i gospodarczym. Rozwój liberalizmu, a następnie socjalizmu, komunizmu i anarchizmu, a także pojawienie się społecznej nauki Kościoła katolickiego zmieniał oblicze polityki. Suwerenność władców, potwierdzana jeszcze na Kongresie Wiedeńskim 1815 roku, ustępowała miejsca idei państwa narodowego. Zmiany zachodziły też w sferze kultury. Polskie społeczeństwo brało udział w tych przemianach, lecz w bardzo specyficznej sytuacji braku własnego państwa i podziału pomiędzy trzy mocarstwa zaborcze. Rozwój społeczny Polski w tym okresie był niespójny, w różnym czasie i w różnej intensywności przychodziły w trzech zaborach zmiany gospodarcze i polityczne. Co więcej, nierówny status ludności polskiej - porównując trzy zabory - od autonomii stopniowo przyznawanej w zaborze austriackim, przez stopniowe wygasanie Królestwa Kongresowego i zastępowanie względnej wolności ostrą rusyfikacją, po udział w modernizacji Prus i Niemiec przy jednoczesnej germanizacji - przyczyniał się do bogatego i nie zawsze pozytywnego obrazu sytuacji polskiego społeczeństwa XIX wieku.

Sytuacja społeczeństwa polskiego do 1815 roku

Na skutek trzeciego rozbioru 1795 Rosja uzyskała ponad 60% ziem dawnej Polski i Litwy oraz połowę ich ludności, ale kluczowe ziemie dawnej Rzeczpospolitej - wraz z Warszawą - znalazły się na terenie Prus, gdzie utworzono prowincje Prus Nowowschodnich i Południowych. Od 1797 roku mieszkańcy całego zaboru pruskiego zostali objęci pruskim prawem. Polityka zaborcy polegała na stopniowej germanizacji poprzez system szkolnictwa. Odcięcie od wschodnich rynków zbytu, które znalazły się w granicach Austrii (przedmieścia Warszawy znalazły się w zaborze austriackim!) bądź Rosji oraz nowe podatki przyczyniały się do podupadania ośrodków rozwiniętych w XVIII wieku. W zaborze austriackim, nazwanym Galicją i Lodomerią, sytuacja była odmienna ze względu na oświeceniowe reformy Józefa II. Chłopi uzyskali prawo nieusuwalności z gruntów i ograniczenie pańszczyzny. Ucierpiały jednak miasta nieposiadające więzi handlowych w obrębie nowych struktur politycznych zaborów, co stopniowo przyczyniało się do ich upadku miast i wsi. Zahamowanie reform józefińskich i pierwsze przejawy germanizacji pogłębiły negatywne zjawiska. W zaborze rosyjskim początkowo pozytywna postawa wobec Polaków następcy Katarzyny II, Pawła I, przyczyniła się do uwolnienia powstańców kościuszkowskich; Rosja wdrożyła nawet reformę edukacji wzorowaną na dorobku Komisji Edukacji Narodowej. Niemniej, szlachta, pozbawiona swoich przywilejów, zdana był na łaskę coraz prężniejszego aparatu państwowego Cesarstwa Rosyjskiego, chłopi zostali objęci powołaniem do rosyjskiego wojska.

W okresie wojen napoleońskich rozproszeni po Europie weterani powstania kościuszkowskiego utworzyli Legiony Polskie, a nadzieja społeczeństwa polskiego i skupiła się na polityce ekspansji Cesarstwa Francuzów Napoleona I Bonapartego. Jego zwycięstwo nad Prusami i Rosją umożliwiło utworzenie Księstwa Warszawskiego, poszerzonego w 1808 roku o obszar tak zwanej Nowej Galicji przyłączonej do Austrii w trzecim rozbiorze. Namiastka państwowości polskiej, Księstwo Warszawskie, istniejące do upadku Napoleona I Bonapartego w 1815 roku, starało się być kontynuacją tradycji reform Sejmu Wielkiego, przyniosło też Polakom kulturę Kodeksu Cywilnego.

Okres po Kongresie Wiedeńskim

Kongres Wiedeński 1815 roku przyniósł znaczną zmianę jeśli chodzi o sytuację społeczeństwa polskiego. Dość przychylnie nastawiony car Aleksander I przeprowadził powstanie Królestwa Polskiego na części ziem Księstwa Warszawskiego. Królestwo Polskie pozostające w unii personalnej z Rosją otrzymało konstytucję gwarantującą zachowanie języka polskiego jako urzędowego i zapewniającą wolność osobistą, dokument współtworzył Adam Jerzy Czartoryski. Zasadniczą władzę w Kongresówce, jak nazywano nowy twór, pełnił jednak naczelny wódz, którym mianowano wielkiego księcia Konstantego. Posiadał on o wiele więcej faktycznych uprawnień, niż namiestnik Józef Zajączek. Osobowość chorego psychicznie wielkiego księcia Konstantego, militaryzacja państwa i nieprzestrzeganie konstytucji i tak niesuwerennego państwa, utrzymały żywymi tendencje niepodległościowe. Zasadniczą rolę w przygotowaniu powstania listopadowego, które wybuchło w 1831 roku miały organizacje spiskowe, zarówno w Kongresówce, jak i na Litwie bezpośrednio przyłączonej do Rosji. Organizacja młodych Panta Koina, Wolnomularstwo Narodowe prowadzone przez Waleriana Łukasińskiego i spiski wojskowe w szkole podchorążych pod wodzą Piotra Wysockiego, były charakterystycznymi elementami krajobrazu społecznego, coraz bardziej zdominowanego przez kulturowe wpływy romantyzmu.

W zaborze pruskim powołane zostało Wielkie Księstwo Poznańskie, na którego czele stanął król pruski Fryderyk Wilhelm III. Jako wielki książę wydał on dwa kluczowe dekrety - o równouprawnieniu ludności polskiej i niemieckiej, o języku polskim jako urzędowym i wykładowym oraz o uwłaszczeniu chłopów już w 1823 roku. Namiestnikiem w Wielkim Księstwie został Antoni Radziwiłł.

Swoistym fenomenem stała się Rzeczpospolita Krakowska, obszar Wolnego Miasta Krakowa zarządzany przez wszystkich trzech zaborców. Niezależność Krakowa została utrzymana do Wiosny Ludów i powstania krakowskiego, kiedy to miasto zostało przyłączone do zaboru austriackiego, choć nie do samego Królestwa Galicji i Lodomerii.

Okres po powstaniu listopadowym

Klęska powstania listopadowego przyniosła falę represji w zaborze rosyjskim, czemu sprzyjała wroga postawa cara Mikołaja I, zdecydowanie inaczej nastawionego do kwestii polskiej, niż jego poprzednim Aleksander I. Choć nie zniesiono Królestwa Polskiego (Kongresówki), jego konstytucja została zastąpiona przez Statut Organiczny. Nowym namiestnikiem został Iwan Paskiewicz, generał pacyfikujący powstanie listopadowe. Wprowadzony został stan wojenny a Rada Stanu, jeden z organów Królestwa, do końca rozbiorów została zdominowana przez Rosjan. Województwa zastąpiono guberniami, wprowadzono rosyjskie prawo i system monetarny. Od lat pięćdziesiątych XIX wieku zakończono osobny pobór do wojska Królestwa Kongresowego - polscy poborowi trafiali bezpośrednio do wojska Rosji. Symbolem władzy stała się nowo wybudowana warszawska Cytadela, zdolna zbombardować stolicę Królestwa. Wielka Emigracja sprawiła, że ośrodek myśli politycznej i społecznej przeniósł się poza granice kraju. Czartoryscy, zmuszeni do opuszczenia ziem polskich, założyli paryski Hotel Lambert, działało też Towarzystwo Demokratyczne Polskie, w Wielkiej Brytanii powstały socjalizujące Gromady Ludu Polskiego. Ponowna fala niezadowolenia skanalizowała się wokół trzydziestej rocznicy powstania listopadowego - symbolem stał się pogrzeb wdowy po Józefie Sowińskim, zapoczątkował falę "czarnych procesji", manifestacji patriotycznych pacyfikowanych przez władze. Powodem wybuchu nowego powstania był tez pobór do wojska. Napiętą sytuację próbowali załagodzić politycy pozytywistyczni (Aleksander Wielopolski).

Klęska powstania listopadowego przyniosła też niekorzystne zmiany w zaborze pruskim. Polski namiestnik został zastąpiony niemieckim Naczelnym Prezesem księstwa. Decyzją Eduarda Flotwella, który dzierżył to stanowisko, język polski był stopniowo usuwany z urzędów i szkół, postępowała też niemiecka kolonizacja i konfiskaty majątków polskich. W odpowiedzi na zagrożenie germanizacją była strategia pracy organicznej i rozwoju gospodarczego zaboru, co było możliwe dzięki uwłaszczeniu chłopów. Symbolem tej postawy był poznański "Bazar" i rozwój przemysłu zainicjowany przez fabrykę Hipolita Cegielskiego. Wielkie Księstwo Poznańskie stało się też ważną areną ogólnoeuropejskiej rewolucji Wiosny Ludów - pod wodzą Ludwika Mierosławskiego wzniecone zostało powstanie.

W zaborze austriackim niezwykle burzliwy przebieg miały wydarzenia powiązane z Wiosną Ludów. Polityka podziału społeczeństwa tego obszaru (ucisk chłopstwa i tolerowanie przeludnienia wsi przy jednoczesnym nadawaniu praw wyższym klasom społecznym) doprowadziła już w 1846 roku do eskalacji przemocy. Tak zwana rzeź galicyjska pod wodzą Jakuba Szeli, gdy w kilka dni najuboższa ludność splądrowała ponad 500 zamożnych posiadłości ziemskich, była wyrazem głębokiego kryzysu społecznego. Po Wiośnie Ludów władze Galicji jako pierwsze w Austrii doprowadziły do uwłaszczenia chłopów i stopniowo, wraz z przemianami w Austrii i na Węgrzech, wdrażały najbardziej korzystne z wszystkich trzech zaborów zmiany gospodarcze, polityczne i społeczne.

Okres po powstaniu styczniowym

Klęska powstania styczniowego jeszcze bardziej nasiliła ostry kurs władz zaboru rosyjskiego do społeczeństwa polskiego. W 1867 zniesione zostało Królestwo Kongresowe i zastąpione pojęciem Nadwiślańskiego Kraju, a namiestnika zastąpił generał-gubernator. Zdecydowane zmiany zaszły w szkolnictwie i w stosunku do języka polskiego - Szkołę Główną w Warszawie zastąpił Uniwersytet z rosyjskim jako wykładowym, pod pretekstem reformy oświaty zniesiono szkolnictwo powiatowe, język polski stał się przedmiotem uzupełniającym i nieobowiązkowym, a lekcje prowadzono po rosyjsku. Kościół Unicki został wcielony do prawosławia. Od lat siedemdziesiątych XIX wieku nasilały się jednak inicjatywy polityczne, w tym działające w konspiracji partie polityczne.

Zmianę w zaborze rosyjskim przyniosły reformy wprowadzone po rewolucji 1905 roku. Przywrócony został język polski, polscy przedstawiciele mogli ubiegać się o wybór do powołanego parlamentu Rosji - dumy państwowej.

W zaborze pruskim po klęsce powstania styczniowego Polscy kontynuowali realizację postawy pracy organicznej i pracy u podstaw, co było realizacją postulatów pozytywizmu. Ważną postaci dla wspierania rozwoju nauki i techniki stał się Karol Marcinkowski. Niemniej, sytuacja polityczna w zaborach stawała się coraz mniej korzystna przez proces jednoczenia się Niemiec. Po 1867 roku zabór pruski został włączony do Związku Północnoniemieckiego, a po zjednoczeniu Niemiec stał się częścią II Rzeszy. Objęty został polityką centralizacji państwa zainicjowaną przez kanclerza Ottona von Bismarcka, zwaną Kulturkampf, która na ziemiach polskich przybrała formę germanizacji i ujednolicania urzędów i szkolnictwa jako instytucji wyłącznie niemieckojęzycznych. W latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XIX wieku ponownie nasiliła się polityka kolonizacyjna - tak zwane rugi pruskie były akcją wysiedlania Polaków nieposiadających obywatelstwa niemieckiego, ograniczano tez możliwości rozwoju budownictwa polskiego. Skutkiem polityki germanizacji stały się głośne sprawy strajku szkolnego we Wrześni w 1902 roku i przypadek Michała Drzymały, który przez pięć lat, w okresie 1904 - 1909, toczył spór o prawo do zabudowania działki. Wóz Drzymały stał się symbolem oporu przeciwko polityce germanizacji.

Wraz z niekorzystnymi zmianami w zaborach rosyjskim i pruskim, to zabór austriacki, część wielonarodowej i wielokulturowej Cesarsko-Królewskiej Monarchii Austro-Węgier, stał się obszarem oferującym Polakom najlepsze możliwości rozwoju. Przyznana Galicji autonomia umożliwiła legalną działalność polskim partiom politycznym, rzeczywisty wpływ na życie polityczne, gospodarcze i kulturalne kraju, ale także rozkwit myśli społecznej. Młodopolski Kraków i Lwów stały się najważniejszymi ośrodkami Polski akademickiej i artystycznej. Na ziemiach zaboru austriackiego w warunkach jawności i współuczestniczenia w polityce Austrii rozwijały się późniejsze ważne stronnictwa polityczne II Rzeczpospolitej - ruch chłopski i narodowy.

Więcej... http://historia.gazeta.pl/historia/1,10 ... z1KuMid7DJ