Polski wywiad wojskowy w czasie zaborów - lata 1795 - 1914

[Artur Rogóż]

Klęska insurekcji kościuszkowskiej, a w efekcie trzeci rozbiór I Rzeczpospolitej położył w 1795 r. kres niepodległemu państwu polskiemu. Koniec państwa nie oznaczał jednak kresu działań polskiego wywiadu wojskowego. Historia pokazała, że do czasu odzyskania niepodległości w 1918 r. Polacy niejednokrotnie organizowali działania wywiadowcze na potrzeby swego wojska lub też wojsk sojuszniczych. Widać to szczególnie w tych momentach historii, gdy próbowano zbrojnie odzyskać niepodległość.
Utworzenie przez Napoleona Księstwa Warszawskiego (22.VII.1807) oraz polskiej armii skutkowało również powstaniem pierwszej udokumentowanej historycznie formacji specjalnej - polskiego wywiadu wojskowego. Dominującą rolę na obszarze księstwa odgrywał wówczas wywiad francuski, prowadzący rozpoznanie na rzecz swojej armii. Przed nadchodzącą rozprawą z Rosją rezydent francuski w księstwie Edward Bignon utworzył w 1811 r. dwie organizacje wywiadowcze: wywiad wojskowy, podległy sztabowi gen. armii francuskiej – kierowany bezpośrednio przez niego oraz wywiad cywilny – kierowany przez Aleksandra Sapiehę. Organizowaniem wywiadu wojskowego interesował się również ks. Józef Poniatowski, który jako minister wojny nadzorował pion wojskowy „wywiadu głębokiego” Sztabu Generalnego WP.
W kwietniu 1811 r. w sztabie armii polskiej powołano komórkę wywiadowczą podległą gen. Stanisławowi Fiszerowi. Komórka ta zajmowała się w dużej mierze wywiadem politycznym (głębokim) rozpoznając nastroje w Rosji (szczególnie na obszarze zaboru rosyjskiego), co przed nadchodzącą wojną z tym krajem miało duże znaczenie. Rozpoznanie czysto wojskowe prowadziła sekcja wywiadu lokalnego (płytkiego), którą kierował gen. Aleksander Rożniecki. Dzięki Polakom, zamieszkującym ziemie włączone do Rosji wywiad wojskowy uzyskiwał wiele informacji na temat armii rosyjskiej.
Klęska Napoleona w wojnie z Rosją w 1812 r., zajęcie Księstwa Warszawskiego przez wojska rosyjskie oraz ewakuacja polskich wojsk spowodowały, że przestały działać również formalne struktury polskiego wywiadu wojskowego.

Utworzone na Kongresie Wiedeńskim Królestwo Polskie (Kongresowe), z carem Rosji jako królem Polski, mimo posiadania własnej armii, nie utworzyło wywiadu wojskowego, w pełnym tego słowa znaczeniu. Przyczyn tego należy upatrywać w braku faktycznej suwerenności oraz podległości Rosji, która ze zrozumiałych powodów nie była zainteresowana, by kongresówka dysponowała instytucją mogącą prowadzić wywiad głęboki. Zadania te miały realizować instytucje państwa rosyjskiego. W tej sytuacji służby, które powstały w Królestwie Polskim w latach 1815-1831 miały charakter głównie policyjny, mając za podstawowe zadanie zapewnienie porządku ustanowionego przez cara. Siłą rzeczy służby te były ukierunkowane głównie na rozpoznanie sytuacji wewnętrznej, wykrywanie spisków, czy rozpracowanie opozycji. W 1815 r. utworzono Wyższą Wojskowo-Tajną Policję, a rok później powołano Korpus Żandarmów na czele którego stał gen. Aleksander Rożniecki. W 1822 r. Korpus przekształcono w centralną komendę policji dla Królestwa Polskiego.

Dopiero wybuch powstania listopadowego 1830 r. oraz uzyskanie przez Królestwo Polskie faktycznej niepodległości skutkowało utworzeniem polskiego wywiadu wojskowego. Wobec konfliktu z Rosją, dowódcy armii polskiej dążyli do zapewnienia sobie jak najszerszych informacji o przeciwniku. Powołano Specjalne Biuro Wywiadowcze (SBW), kierowane przez Michała Jeziorańskiego, które podlegało Sztabowi Głównemu WP. W styczniu 1831 r. utworzono Wydział Wywiadu, kierowany przez płk Kazimierza Żwana (I-V 1831), który działał w Oddziale szefa Szt. Gł. Równocześnie SBW podporządkowano Szefowi Wydziału Wywiadu. Funkcje te pełnili następnie gen. Józef Załuski (V-VIII 1831) i Ignacy Płużański (VIII-X 1831r.) W praktyce wywiadem wojskowym w ostatnim okresie powstania kierował bezpośrednio gen. Jan Krukowiecki, ostatni dowódca powstania. Sprawy kontrwywiadu powierzono Ministerstwu Policji i Dyrekcji Generalnej Poczt. Upadek powstania zakończył kolejny krótki epizod związany z działaniami polskiego wywiadu wojskowego

Zaczątki polskiego wywiadu wojskowego w okresie I wojny światowej (1914-1918)

Utworzenie wywiadu wojskowego II RP poprzedziła kilkuletnia działalność siatek konspiracyjnych polskich organizacji niepodległościowych. Ułatwiło to potem budowę placówek wywiadowczych szczególnie na terenach zaboru rosyjskiego, a także samej Rosji. W organizacjach tych zdobywało doświadczenie wielu późniejszych oficerów polskiego wywiadu wojskowego.

Początki polskiej działalności wywiadowczej podjęto tuż przed rozpoczęciem I wojny światowej. Siłą rzeczy były one w pewien sposób związane z planami armii Austro-Węgier i skierowane przeciwko Rosji. Działania te podejmowano m. in. w ramach Związku Walki Czynnej (ZWC) jednak problemy organizacyjne i brak doświadczenia sprawiły, iż nie przyniosły one spodziewanych rezultatów. Wydaje się, że początków polskiego wywiadu wojskowego należy upatrywać w oddziałach wywiadowczych (zwiadowczych) tworzonych w ramach Legionów Polskich walczących u boku państw centralnych. Ich zadania najczęściej sprowadzały się do prowadzenia wywiadu płytkiego (taktycznego). Gdy w sierpniu 1914 r. utworzono 1 Pułk Legionów Polskich pod dowództwem Józefa Piłsudskiego, jednocześnie powołano Oddział Wywiadowczy 1 Pułku (OW) 1. Oddział ten powstał na bazie Oddziału Wywiadowczego KG Związku Walki Czynnej, Jego szefem został kpt. Rajmund Jaworowski. We wrześniu 1914 r. Oddział podzielono na dwie grupy: wywiadu taktycznego pod dowództwem kpt. R. Jaworowskiego i wywiadu strategicznego pod dow. Adama Skwarczyńskiego. Siedziba oddziału mieściła się w Piotrkowie Trybunalskim. Po powstaniu Pierwszej Brygady legionów polskich, w grudniu 1914 r. Oddział Wywiadowczy 1 Pułku przekształcono w Oddział Wywiadowczy I Brygady. Jednostka ta zajmowała się wywiadem taktycznym na linii walk i była podporządkowana sztabowi 1 armii austriackiej, na której odcinku I Brygada walczyła. W marcu 1915 r. na polecenie władz austriackich oddział zlikwidowano. J. Piłsudski, by zapewnić dopływ informacji o sytuacji na ziemiach polskich polecił utworzyć nieformalną sieć informatorów. Zadanie to realizował Walery Sławek, który z czasem uplasował agenturę w instytucjach niemieckich i austriackich działających w Warszawie i Krakowie. Po powołaniu Tymczasowej Rady Stanu, w listopadzie 1916 r., J. Piłsudski polecił oprzeć wywiad na strukturach POW.

Utworzenie Polskiej Organizacji Wojskowej (POW), której głównym celem było odzyskanie przez Polskę niepodległości, oraz intensywna budowa sieci organizacyjnej okręgów i obwodów tej organizacji, umożliwiła wprowadzenie szerszego zakresu pracy wywiadowczej. Sieć POW była tworzona na terenach wszystkich zaborów, szczególnie od jesieni 1917 r., gdy po tzw. „kryzysie przysięgowym” i aresztowaniu Józefa Piłsudskiego przez Niemców, w POW uznano, iż już nie tylko Rosja ale i państwa centralne w równej mierze mogą stać na przeszkodzie w odzyskaniu przez Polskę niepodległości.

POW podzielono wówczas na trzy Komendy Naczelne. KN 1 – obejmująca obszar byłego Królestwa Kongresowego, KN 2 – obszar Galicji, KN 3 – obszar Ukrainy i organizacji działających w Rosji. O ile Komendy 1 i 2 prowadziły działania zmierzające do stworzenia i przejęcia władzy na terenach swej odpowiedzialności, o tyle Komenda 3 koncentrowała się na działaniach wywiadowczych i dywersyjnych działając w oparciu o skupiska polskie na tych terenach. W połowie 1918 r., przewidując możliwość konfliktu z Rosją bolszewicką, POW zdecydowała utrzymać siatki na wschodzie, nawet w przypadku odzyskania niepodległości na obszarze Polski centralnej. W drugiej połowie 1918 r. zorganizowano komendy okręgowe m.in. w Kijowie, Moskwie, Charkowie, Mińsku, Odessie, Żytomierzu, Winnicy, Równem i Płoskirowie.

Przejęcie pełni władzy na obszarach byłej kongresówki oraz części Galicji, w listopadzie 1918 r. oraz związane z tym powstanie polskich instytucji wojskowych spowodowało, że na terenach Rosji rozpoczęto odbudowę organizacji konspiracyjnych. Związane to było z tworzeniem polskiej siatki wywiadowczej na wschodzie. Komendę Naczelną 3 (KN 3) przekształcono w ekspozyturę Naczelnego Dowództwa WP na Ukrainie, a członków tej organizacji wcielono do WP. Na przełomie 1918/19 r. utworzono kolejne tego typu siatki na terenach Wileńszczyzny, Białorusi, Rosji i Galicji Wschodniej. Mimo rozbicia części komórek POW, szczególnie na Ukrainie, zdobyte doświadczenia oraz utworzone siatki okazały się bardzo cennym kapitałem dla tworzącego własny wywiad wojskowy państwa polskiego.

1 Podobne oddziały zwiadowcze tworzono w innych jednostkach legionów polskich We wrześniu 1914 r. kpt. Zagórski zorganizował w komendzie Legionów, odrębne Biuro Wywiadowcze. Jednocześnie przy sztabach 2 i 3 pułku legionów utworzono wspólny Oddział Kartograficzny, którego zadaniem było prowadzenie wywiadu płytkiego (taktycznego) na rzecz sztabu LP. Komendantami oddziału byli por. Tadeusz Borowski i kpt. Jan Jakubowski. Po przejściu Komendy Legionów na tereny zaboru rosyjskiego w kwietniu 1915 r. Oddział rozwiązano. Wprowadzenie legionów do walk na froncie spowodowało odtworzenie Oddziału Wywiadowczego z siedzibą w Kowlu. Oddział formalnie podlegał Komendzie Legionów, a w praktyce dowódcy 4-ej armii austro-węgierskiej. OW prowadził wywiad defensywny zwalczając działania wywiadu /zwiadu/ rosyjskiego. Kierował nim por. Zdzisław Szenk.

[cincin]

Czy zna ktoś jakieś książki na ten interesujący temat?