Stanisław Kostka Potocki

[Otton III]

Stanisław Kostka Potocki herbu Pilawa (ur. w listopadzie 1755 r. w Lublinie - zm. 14 września 1821 w Wilanowie) – polski polityk, generał, poseł, członek Stronnictwa Patriotycznego na Sejmie Czteroletnim, działacz oświatowy, wolnomularz, prezes Rady Stanu i Rady Ministrów Księstwa Warszawskiego, prezes Senatu Królestwa Polskiego w latach 1818-1821, głośny mówca i krytyk.

Pochodził z rodziny szlacheckiej pieczętującej się herbem Pilawa. Był synem Eustachego i Marianny Kątskiej, bratem Ignacego Potockiego. Po utracie rodziców w 1768 r. dostał się pod opiekę ciotki Katarzyny Kossakowskej.

Ukończył Collegium Nobilium, w którym podjął naukę w 1762 r. W 1774 r. rozpoczął studia i zwiedzanie Włoch. Małżeństwo w 1776 r. z Aleksandrą z Lubomirskich pozwoliło mu na związanie się z Familią. W 1777 został kawalerem Orderu Świętego Stanisława[1]., a działalność polityczną rozpoczął w 1778 r. jako poseł z województwa lubelskiego. W latach 1779-1780 przebywał we Włoszech i w Szwajcarii. Podstoli wielki koronny w latach 1781-1784. W 1781 odznaczony Orderem Orła Białego. Od 1782 był posłem na sejmy z województwa lubelskiego, odznaczającym się jako krasomówca. W 1782 r. odbył pierwszą zagraniczną misję polityczną prezentując w Wiedniu papieżowi sprawę biskupa Kajetana Sołtyka z punktu widzenia opozycji. Od 1782 r. był członkiem Rady Nieustającej, z której działalności złożył sprawozdanie na sejmie grodzieńskim 1784 r. Od 1780 r. był jednym z pierwszych i najgorliwszych wolnomularzy polskich (w 1812 został wielkim mistrzem Wielkiego Wschodu Narodowego Polski). W roku 1784 wygłosił w loży pierwsze swoje pozasejmowe przemówienie, będące zarazem pierwszym jego występem literackim. 3 czerwca 1784 otrzymał w Galicji austriacki tytuł hrabiowski. Po niechlubnym udziale w aferze Dogrumowej w 1785 r. wyjechał ponownie do Włoch, wracając do kraju na sejm 1786 r. W 1787 r. przebywa w Paryżu i w Anglii. W 1788 aktywnie wiąże się z opozycją zostając posłem na Sejm Wielki z województwa lubelskiego, odgrywając na nim ważną rolę obok swego brata Ignacego. W 1789 r. skutecznie dążył do zniesienia Rady Nieustającej i wielokrotnie zabierał głos w sprawach dotyczących zabezpieczenia finansowego wojska, negocjował także w imieniu króla ze stronnictwem hetmańskim. W styczniu 1790 r. otrzymał patent na generała-majora artylerii koronnej. W 1791 wziął czynny i znaczący udział w wydarzeniach, które doprowadziły do uchwalenia Konstytucji 3 Maja, zostając także jednym z założycieli Zgromadzenia Przyjaciół Konstytucji Rządowej. Już w maju 1791 r. posłował w imieniu króla do Elektoratu Saksonii i Prus, a w ciągu tego roku i na początku roku 1792 bezskutecznie negocjował ze Szczęsnym Potockim. W maju 1792 wszedł do Rady Wojennej przy królu, biorąc jako jego delegat czynny udział w wojnie polsko-rosyjskiej. Na polu bitwy nie miał jednak sukcesów, przyczyniając się do klęski pod Mirem. Wobec nieudolnego dowodzenia (na artylerii w ogóle się nie znał), faktyczne dowództwo z jego rąk przejął major Jan Kanty Gembarzewski. Po przystąpieniu króla do konferderacji targowickiej wyemigrował do Saksonii, gdzie pozostał także w czasie powstania 1794 r. aż do czasu wydalenia z niej w lipcu 1794 r., co umożliwiło aresztowanie go i więzienie przez władze austriackie. Po uwolnieniu wyjechał do Włoch, wracając do rodzinnych dóbr kurowskich w 1797 r. Osiadł w Wilanowie, który na własność otrzymała w 1799 r. jego żona Aleksandra od matki Izabeli Lubomirskiej, poświęcając się przywróceniu świetności pałacowi wilanowskiemu jako mauzoleum chwały króla Jana III i gromadzeniu w niej kolekcji sztuki i starożytności, która została udostępniona publiczności w 1805 r. Od r. 1800 jeden z najczynniejszych członków warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, w którym przewodniczył Wydziałowi Nauk; stał się wtedy powagą rozstrzygającą w sprawach literackich, ale sam pisał stylem zawiłym i nie bez błędów. W styczniu 1807 r. wszedł do Komisji Rządzącej w lutym tego roku obejmując stanowisko Prezesa Izby Edukacyjnej i utrzymując je w Komisji Rządzącej Księstwa Warszawskiego, od 1810 r. jako dyrektor Edukacji Narodowej. W 1808 r. wraz z Ksawerym Działyńskim i Piotrem Bielińskim brał udział w negocjacjach, które doprowadziły do konwencji obejmującej tzw. sumy bajońskie. Wiosną 1809 r. został prezesem Rady Stanu i Rady Ministrów przechodząc zwycięsko trudną próbę kierowania tymi ciałami w czasie wojny 1809 r., pozostając pod presją dyrektyw francuskich i opozycji jakobińskiej. W 1812 r. spowodował mianowanie swego syna Aleksandra członkiem tymczasowego rządu litewskiego. W czasie odwrotu Napoleona spod Moskwy ewakuował się za Fryderykiem Augustem do Drezna. Po bitwie pod Lipskiem został aresztowany przez Rosjan - do Wilanowa wrócił w 1814 r. W 1815 r. brał udział w redagowaniu tekstu konstytucji Królestwa Kongresowego i przyjmuje kierownictwo Wydziału Oświecenia Narodowego Rządu Tymczasowego (później Komisji Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego). Na tym stanowisku dążył do rozwoju szkolnictwa elementarnego. Przyczynił się także do utworzenia Uniwersytetu Warszawskiego. W lipcu 1818 został prezesem Senatu popadając w czasie pełnienia tej funkcji w konflikt z sejmową opozycją Kaliszan. W 1820 r. popadł również w konflikt z polskim episkopatem na tle publikacji Podróż do Ciemnogrodu, w wyniku którego car Aleksander zdymisjonował go 9 grudnia 1820 r. W niespełna rok później - 14 września 1821 r. Stanisław Kostka Potocki zmarł. Pochowany w Wilanowie.

Jego żoną była Aleksandra, córka Izabeli Lubomirskiej z Czartoryskich. Jego jedynym synem był Aleksander Stanisław Potocki.

Miłośnik, znawca i mecenas sztuk pięknych, kolekcjoner. Propagator klasycyzmu. Architekt amator – wraz z Christianem Piotrem Aignerem zaprojektował fasadę kościoła św. Anny w Warszawie, wnętrza pałacu Potockich w Natolinie i pałac w Olesinie; ponadto park angielski w Wilanowie. Pionier historii sztuki i archeologii w Polsce. Autor dzieła w trzech tomach O sztuce u dawnych czyli Winkelman polski (1815) wzorowanego na dziele J.J.Winckelmanna. Prowadził wykopaliska archeologiczne we Włoszech, m.in w Nola i zlecił rekonstrukcję rysunkową Villi Laurentiny według opisu Pliniusza Młodszego. Swoją kolekcję dzieł sztuki zgromadzoną w pałacu w Wilanowie udostępnił w 1805 r. publiczności, tworząc jedno z pierwszych muzeów w Polsce.

Pisał felietony zatytułowane Świstek krytyczny do miesięcznika Towarzystwa Przyjaciół Nauk Pamiętnik Warszawski. Oprócz oddzielnie lub w czasopismach drukowanych mów politycznych, szkolnych, wolnomularskich i innych, pochwał i rozpraw w Towarzystwa Przyjaciół Nauk, artykułów krytycznych, wydał: „O sztuce u dawnych czyli Winkelman polski” (1815, 3 t.), „O wymowie i stylu” 1815, 4 t., główne jego dzieło, mało samodzielne i jednostronne, ale zawierające wiele trafnych zdań i poglądów), „Pochwały, mowy i rozprawy” (1816, 2 t.), „Podróż do Ciemnogrodu” (1820, 4 cz.) przeciw obskurantyzmowi (za dzieło to na żądanie duchowieństwa usunięty ze stanowiska ministra wyznań rel. i ośw. publ.).

Tłumacz Podróży sentymentalnej Laurence'a Sterne'a.

Kawaler Orderu Orła Białego, Legii Honorowej, Orderu św. Stanisława, Orderu św. Ludwika.