Józef Zajączek

[Otton III]

Józef Zajączek książę herbu Świnka (ur. 10 marca 1752 w Kamieńcu Podolskim, zm. 28 lipca 1826 w Warszawie), polski i francuski generał, jakobin polski, członek Rady Najwyższej Narodowej w czasie insurekcji kościuszkowskiej, pierwszy namiestnik Królestwa Polskiego, wolnomularz.

Józef Zajączek był synem Antoniego Zajączka herbu Świnka, pułkownika milicji nadwornej Zamoyskich, i Marianny Zajączkowej z Cieszkowskich herbu Dołęga; w 1818 Aleksander I Romanow obdarzył go osobistym tytułem księcia.

Wojsko Polskie
Do służby wojskowej wstąpił w wieku 16 lat. Został żołnierzem kawalerii oraz adiutantem hetmana koronnego Ksawerego Branickiego.

Brał udział w konfederacji barskiej, pod jej koniec przebywał w Paryżu jako sekretarz posła konfederacji. Po upadku konfederacji wiosną 1774 udał się z grupą oficerów, w tym z Kazimierzem Pułaskim na Bałkany, by walczyć po stronie Turcji przeciw Rosji, jednakże plan ten upadł na skutek klęsk Turcji. Następnie wyjechał do Francji i służył krótko w armii francuskiej. Po powrocie do kraju służył w gwardii przybocznej hetmana wielkiego koronnego Franciszka Ksawerego Branickiego, a następnie w oddziale dragonów w stopniu kapitana. W 1777 był już podpułkownikiem dragonów i adiutantem hetmana. Od 1784 był posłem na Sejm, gdzie postulował zwiększenie liczby i usprawnienie wojska, lecz występował także za zachowaniem wolności szlacheckich. W lutym 1787 został dowódcą Regimentu Konnego Buławy Wielkiej Koronnej w randze pułkownika. Jako członek prorosyjskiego stronnictwa Branickiego w 1788 w składzie wojsk rosyjskich uczestniczył w zdobyciu tureckiej twierdzy Oczaków.

W 1790 został posłem województwa podolskiego na Sejm Czteroletni. W tym okresie porzucił stronnictwo Branickiego i przeszedł na pozycje reformatorskie i patriotyczne, stopniowo się bardziej radykalizując i interesując się zwłaszcza losem chłopów. Był zwolennikiem Konstytucji i jednym z sekretarzy Zgromadzenia Przyjaciół Konstytucji Rządowej. Należał do ugrupowania polskich jakobinów. Brał udział w wojnie polsko-rosyjskiej 1792 r. w obronie Konstytucji 3 maja, w randze generał-majora. Zasłużył się 18 czerwca w bitwie pod Zieleńcami, dowodząc 3 Pułkiem Straży Przedniej, po której został odznaczony nowo ustanowionym orderem Virtuti Militari. Po przystąpieniu króla do konfederacji targowickiej, był zwolennikiem kontynuowania walk, następnie podał się do dymisji i udał na emigrację, gdzie działał aktywnie w konspiracji przedpowstańczej, przyjeżdżając też do kraju.

Wziął udział w insurekcji kościuszkowskiej 1794 r., walcząc w bitwach pod Racławicami (dowodził lewym skrzydłem), po której został awansowany na generał-lejtnanta, pod Chełmem, pod Gołkowem. Po dostaniu się Tadeusza Kościuszki do niewoli, na krótko pełnił funkcję Wodza Naczelnego. Wchodził w skład Rady Najwyższej Narodowej, gdzie, jako jakobin, reprezentował lewicę. Był członkiem Sądu Kryminalnego Wojskowego i komendantem obrony Warszawy. Jego działalność na tym stanowisku, a szczególnie złe przygotowanie obrony Pragi, są jednak krytykowane przez historyków. Przed upadkiem Warszawy, wyjechał z niej do Galicji i został tam na rok internowany przez Austriaków.

Służba u Napoleona
Zajączek przedostał się następnie do Francji i został generałem armii napoleońskiej. Brał udział w wyprawie Napoleona do Egiptu, gdzie pełnił funkcje gubernatora różnych prowincji, walczył z mamelukami, Turkami i Anglikami i odznaczył się w bitwie pod Kanopą 24 marca 1801, po której został awansowany na generała dywizji. Po klęsce francuskiej w Egipcie od 1802 służył we Francji i Włoszech. W roku 1806 na rozkaz cesarza Napoleona organizował wojsko polskie – 1 Legię Północną, następnie od stycznia 1807 na ziemi kaliskiej Legię Kaliską, którą dowodził w kampanii pruskiej w 1807 roku. Weszła ona w skład wojska Księstwa Warszawskiego jako 2 Dywizja. Podczas wojny polsko-austriackiej 1809 r. Zajączek dowodził różnymi formacjami. Brał udział w kampanii moskiewskiej Napoleona w 1812 r. dowodząc 16 Dywizją Piechoty, a po kontuzjowaniu księcia Poniatowskiego przejął dowództwo V Korpusu (polskiego) Wielkiej Armii. Pod Smoleńskiem został trzykrotnie ranny, a w bitwie nad Berezyną stracił prawą nogę. Dostał się następnie do niewoli rosyjskiej.

Nazwisko generała Józefa Zajączka zostało wyryte na Łuku Triumfalnym w Paryżu.

W 1807 Napoleon nadał Józefowi Zajączkowi rozległe dobra ziemskie w Kaliskiem, w których generał założył cztery historyczne folwarki, z których trzy noszą nazwy miejsc bitew, w których brał osobiście udział (Fajum, Aleksandria, Racławice) oraz rodowe Zajączki.

W czasach Księstwa Warszawskiego został odznaczony Krzyżem Komandorskim Orderu Virtuti Militari.

Namiestnik carski

Po klęsce Napoleona, został mianowany przez cara Aleksandra I pierwszym namiestnikiem Królestwa Polskiego, księciem i generałem piechoty. Urzędował w latach 1815-1826. W czasie swoich rządów odznaczył się uległością wobec wielkiego księcia Konstantego i władz rosyjskich. W uznaniu zasług w roku 1818 otrzymał tytuł książęcy.

Zmarł w Pałacu Namiestnikowskim w Warszawie. Nabożeństwo żałobne odbyło się 2 sierpnia w kościele Świętego Krzyża na Krakowskim Przedmieściu. Celebrował je biskup sandomierski Adam Prosper Burzyński a krótkie kazanie powiedział biskup płocki Adam Michał Prażmowski.

Namiestnik Zajączek został pochowany w swoim majątku w Opatówku pod Kaliszem (nadanym mu w 1807 przez Napoleona), jego serce spoczywa w warszawskim kościele Bernardynów, a pozostałe wnętrzności umieszczono w katakumbach na cmentarzu powązkowskim w Warszawie.

Car Mikołaj I po śmierci generała Zajączka nakazał urzędnikom trzydniową żałobę (od 25 września): suknie czarne zwyczajne z krepą u kapelusza, mundury zaś z krepą u lewej ręki, u szpady i u kapelusza.

Rodzina
Jego żoną była Aleksandra de Pernet (1754-1845) pochodząca z rodziny uchodźców hugenockich, która wyszła za mąż za Zajączka w roku 1786 po przeprowadzeniu wcześniej rozwodu ze swoim pierwszym mężem, panem Isaure (był m.in. nadwornym lekarzem hetmana wielkiego koronnego Jana Klemensa Branickiego).

Po śmierci męża car przyznał jej dożywotnią pensję w wysokości 75230 złotych polskich rocznie, poza przysługującą jej jako wdowie wojskową pensją emerytalną (24770 złp).

Józef Zajączek nie miał dzieci. Spadkobiercą wszystkich dóbr na mocy testamentu z dnia 31 stycznie 1826 roku został Józef Radoszewski, zięć Antoniego Zajączka, brata generała.

Odznaczenia
Krzyż Komandorski Orderu Virtuti Militari
Krzyż Komandorski Legii Honorowej (Francja)
Order św. Stanisława (Rosja)
Order św. Anny (Rosja)