Ludwik Michał Pac

[Artur Rogóż]

Ludwik Michał Pac, herbu Gozdawa (ur. prawdopodobnie 19 maja 1778 w Strasburgu we Francji – zm. 6 sierpnia 1835 w Smyrnie w Turcji), polski generał, członek Rządu Tymczasowego w czasie powstania listopadowego.

Był synem Michała Paca i Ludwiki z Tyzenhauzów. W dzieciństwie pobierał nauki w szkołach we Francji i Anglii, studiował też na uniwersytecie w Wilnie. W 1797 otrzymał pokaźny spadek po dalekim krewnym, gen. Józefie Pacu. Odziedziczony majątek, oprócz dóbr znajdujących się w zaborze rosyjskim, obejmował także wsie Dowspuda, Raczki i Mazurki na Suwalszczyźnie, w zaborze pruskim.

Uczestniczył w wojnach napoleońskich od 1808 – walczył w Hiszpanii, 1809 przeciw Austrii, od 1812 adiutant cesarza w randze generała brygady, odbył kampanię moskiewską, saską, francuską, dowodząc całą jazdą polską.

Po amnestii 1815 wrócił na Suwalszczyznę, gdzie w swoich majątkach wprowadził wiele bardzo nowoczesnych na owe czasy metod produkcji rolnej, wzorowanych m.in. na obserwacjach poczynionych przezeń w Anglii. Sprowadził z Niemiec, Szkocji i Anglii liczne rodziny farmerskie i rzemieślnicze. Zamieszkali oni w Dowspudzie oraz we wsiach Szkocja, Linton, New York (dziś: Pruska Wielka), Bromfield (Józefowo), Longwood (Ludwinowo) i Berwick (Korytki). Farmerzy ci przekonali miejscowych chłopów m.in. do odejścia od archaicznego systemu trójpolówki na korzyść płodozmianu, upowszechnili uprawę ziemniaków i przechowywania ich w kopcach oraz hodowlę koni i owiec.

W latach 1820-27 zbudował w Dowspudzie reprezentacyjny pałac w stylu angielskiego neogotyku, zaczęty na jego zamówienie przez Piotra Bosia, a od 1822 roku budowany według projektu Henryka Marconiego, architekta specjalnie w tym celu sprowadzonego z Włoch. W latach 1823-24 Pac odkupił od Michała Radziwiłła i spadkobierców jego zmarłej żony barokowy pałac przy ul. Miodowej. Przebudowę i rozbudowę, przeprowadzoną w latach 1824-28 w stylu klasycystycznym zlecił również Marconiemu. Pałace, niesłychanie wystawne i kosztowne, dowodziły bogactwa fundatora i przeszły do skarbnicy polskich powiedzonek w postaci: Wart Pac pałaca, a pałac Paca. Istnieje również prześmiewcza wersja interpretacji tego przysłowia, która dotyczy pałacu w Wilnie.

Po powstaniu listopadowym, które wsparł finansowo oraz w którym wziął czynny udział (w bitwie pod Ostrołęką 26 maja 1831 odznaczył się odwagą, został ranny w rękę i w pierś) – wyemigrował. Wyjechał do Francji, potem do Anglii, Włoch, Grecji i Turcji. Na emigracji należał do obozu Czartoryskiego. Członek władz Związku Jedności Narodowej[1].

Za swe zasługi otrzymał, w różnych okresach czasu, komandorię Legii Honorowej, Krzyż Komandorski Orderu Virtuti Militari, Order Świętego Stanisława z wielką wstęgą i bawarski Krzyż Wojskowy.

Pac był wybitnym kolekcjonerem sztuki. Bardzo interesujące są dzieje jego galerii obrazów z pałacu warszawskiego. Były to głównie dzieła artystów północnych, m.in. Walka psa z czaplą A. Hondiusa (Muzeum Narodowe w Warszawie), Jakub sprzedający zboże J. de Wet (Muzeyum Narodowe w Warszawie), Portret damy S. del Piombo (Muzeu d’Arte de Catalunya), Pożar miasteczka E. van der Poel (Muzeum Narodowe w Warszawie, dep. w Muzeum Narodowym w Gdańsku) oraz wiele innych obrazów przypisywanych m. in. D. Teniersowi Mł., C. Berchemowi, W. van de Velde, I. van Ostade, P. Breughelowi St. (zap. naśladownictwa P. Brueghla Mł. zw. Piekielnym) i G. Ter Borchowi. W czasie walk 1831 r. w obawie przed konfiskatą w przypadku klęski powierzył je Pac na przechowanie profesorowi malarstwa na Uniwersytecie Antoniemu Blankowi. Potem udało się je w tajemnicy wysłać przez Drezno do Francji (1833-1835). Po śmierci właściciela (w Turcji) trafiły, jako depozyt, w ręce Kniaziewicza, prawnego opiekuna jego córki Ludwiki i przyjaciela. Gdy z kolei zmarł on sam, Pacówna, zamężna już wówczas za księciem Ksawerym Sapiehą, zabrała obrazy do ich dóbr w Wysokiem na Litwie. Następnie w latach 1860-tych ponownie przewieziono je do Francji, do rezydencji Sapiehów w Biarritz na południu kraju. W 1904 r. wnuk Paca, Leon Sapieha wystawił je na licytację w l’Hôtel Drouot, skąd ponad trzydzieści wykupił syn jego przyrodniej siostry Jakub Potocki z Helenowa. Ten w 1936 r. podarował je Muzeum Narodowemu w Warszawie, ale zanim doszło do realizacji zapisu, bezpośrednio przed wojną wywiózł je do swojego mieszkania paryskiego. Muzeum odebrało obrazy dopiero w 1946 r. i była to jedna z nielicznych kolekcji arystokratów, jaki w tych latach legalnie zasiliły polskie zbiory publiczne.
Bibliografia

* Stefan Kieniewicz, Ludwik Michał Pac [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. 24
* Pacowie: materyjały historyczno-genealogiczne / ułożone i wydane przez Józefa Wolffa, 1885, s. 305-311
* Jerzy Kaźmierczak, "Wart Pac pałaca..." Zamek w Dowspudzie – nostalgiczny pomnik dawnej Litwy złączonej z Koroną [w:] Rocznik Historii Sztuki, t. XIX (1992)
* Tomasz F. de Rosset, Pyszna galeria obrazów hrabiego Paca [w:] Acta Universitatis Nicolai Copernici. Zabytkoznawstwo i Konserwatorstwo, t. XXXi (2000)


Przypisy

1. ↑ Joanna Nowak, Władysław Zamoyski, o sprawę polską w Europie (1848-1868), Poznań 2002, s. 32-33.