Dekompozycja obozu piłsudczykowskiego

Głównym zadaniem II RP było umacnianie swej pozycji na arenie międzynarodowej – minister Aleksander Skrzyński podkreślał, że polityka zagraniczna ma dla Polski ogromne znaczenie. Największym dylematem było położenie pomiędzy Niemcami a ZSRR – osłabienie tych państw po I wojnie było zjawiskiem tylko przejściowym. Z tego względu Polska z uwagą śledziła wzajemne relacje między Niemcami a ZSRR.
Hobbit
Posty: 112
https://www.artistsworkshop.eu/meble-kuchenne-na-wymiar-warszawa-gdzie-zamowic/
Rejestracja: 14 gru 2010, 04:41

Dekompozycja obozu piłsudczykowskiego

Post autor: Hobbit »

Istotę wyborów parlamentarnych 1938 r. można pojąć dopiero po rozpatrzeniu sytuacji politycznej, jaka miała miejsce po 12 maja 1935 r. Śmierć Józefa Piłsudskiego przyspieszyła rozpad polskiej sceny politycznej. Prawie natychmiast rozgorzały tarcia wewnątrz obozu rządzącego. Były wynikiem sporów o przejęcie władzy i politycznej schedy po Marszałku.

Piłsudski umierając nie zostawił testamentu politycznego, ale nie było tajemnicą, że najpoważniejszym kandydatem do przejęcia schedy po nim był Walery Sławek. Po wrześniowych wyborach do parlamentu Polską, według Sławka miał rządzić zespół piłsudczyków, a pomocą służyłaby im nowa organizacja o nazwie Powszechna Organizacja Społeczeństwa.1 Ponieważ zabrakło czynnika decydującego o tym, kto ma rządzić, czyli Marszałka, podstawą działań miała być konstytucja, która ustalała "układ organizacji państwa" i wyjaśniała, " kto jakie materie ma rozstrzygać". Sławek wierny był słowom: "prawo jako naczelny regulator ma nami rządzić, a w ramach prawa ten, kogo prawo do tego wyznacza".2

Była to zapowiedź, że zamierza spełnić wolę zmarłego Marszałka i objąć urząd prezydenta Rzeczypospolitej. Stąd po zamknięciu sesji izb udał się do Mościckiego z żądaniem, by ustąpił i zwołał Zgromadzenie Elektorów. Prezydent odmówił, co było sygnałem istnienia opozycji wobec premiera Sławka i "piłsudczykowskich" decyzji. Płk Sławek świadom poniesionej porażki, podał się do dymisji 12 października 1935 roku3. Ambicje obu polityków - Sławka i Mościckiego, jak pokazuje ten przykład, musiały doprowadzić do konfliktu. Do jego eskalacji doszło z chwilą ustalania składu nowego rządu. Mościcki zaproponował, żeby w zamian za utrzymanie premierostwa Sławka, ten zgodził się na jednoczesne sprawowanie dwóch stanowisk-ministra skarbu i wicepremiera -przez Eugeniusza Kwiatkowskiego. Ponieważ ów człowiek nie należał nigdy do wspieranych przez Marszałka i Sławka, tak, więc nie było w tej sytuacji możliwości kompromisu. Ostatecznie prezydent postawił na swoim, zaś pułkownik Sławek powoli zaczął być odsuwany na "boczny tor" wydarzeń politycznych kraju.4W maju 1936 roku stracił ostatnią licząca się funkcję i przestał być prezesem Związku Legionistów. Odsunięty od ważniejszych decyzji, musiał zaakceptować nowego prezesa, którym został powołany przez generała Rydza - Śmigłego - pułkownik Koc.

Sam Rydz dostrzegał w konfrontacji między Sławkiem a Mościckim szansę wzmocnienia swej pozycji. Wcześniej został powołany przez prezydenta na Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych 5.Ostatecznym potwierdzeniem przychylności Mościckiego w dniu 10 X 1936 była jego nominacja na Marszałka Polski. Wcześniej, - bo 15 VII -ukazał się okólnik głoszący: " Generał Rydz - Śmigły, wyznaczony przez Pana Marszałka jako Pierwszy Obrońca Ojczyzny i pierwszy współpracownik Pana Prezydenta Rzeczypospolitej w rządzeniu państwem, ma być uważany i szanowany jako pierwsza osoba po Panu Prezydencie Rzeczypospolitej"6. Mościcki skłaniał się do przekazania stanowiska prezydenta po skończonej kadencji w 1940 roku właśnie Rydzowi - Śmigłemu. Okólnik ten, jako łamiący zasady konstytucji kwietniowej, spotkał się z protestem posła gen. Żeligowskiego, przewodniczącego Komisji Wojskowej. Z powodu tego protestu został on zmuszony do ustąpienia ze swej funkcji. Wydawało się, że polityczny alians Mościckiego i Rydza nie napotka na trudności. Przeszkodę stanowiła osoba Walerego Sławka. Wykorzystując uchwaloną 8 VII 1935 roku niedemokratyczną ordynację wyborczą, zdecydowany był on wzmocnić kontrolę sanacji nad parlamentem. Wybory zbojkotowane wówczas przez opozycję, dały piłsudczykom zdecydowaną przewagę w Sejmie.7 Sławek nie przeczuwał zbliżenia Rydza z Mościckim, dlatego rozwiązał 30 X 1935 roku Bezpartyjny Blok Współpracy z Rządem, chcąc zastąpić go nową organizacją o nazwie Powszechna Organizacja Społeczna (POS). Rydz nie widział potrzeby jej powstania.

Sławek swoich stronników miał w szeregach zarówno obozu rządzącego jak i wśród opozycji. Między innymi byli to wicemarszałek Sejmu Tadeusz Schaetzel, do niedawna sekretarz rozwiązanego już BBWR-u, Tadeusz Brzęk - Osiński i były premier Leon Kozłowski - przez niektórych uważany za rzeczywistego twórcę konstytucji kwietniowej.8 Sławek miał także poparcie wśród konserwatystów, na których czele stał Artur Tarnowski9. Również wyzwoliciel Wilna generał Lucjan Żeligowski był przeciwny zbliżeniom prezydenta z Rydzem. Krytykował on tą "monopolizację" władzy. Istniejąca grupa posłów reprezentująca tzw. " narodowych piłsudczyków" skupionych wokół pisma " Jutro Pracy", w pewnym stopniu też mogła być zaliczana w poczet zwolenników Sławka, jednak nie można jednoznacznie stwierdzić, że cała grupa była jemu przychylna a to za sprawą samego zainteresowanego. Pomimo bliskich kontaktów, jakie utrzymywał Sławek z jednym ze znaczących przedstawicieli tegoż nurtu - Janem Hoppe nie do zaakceptowania był dlań prezentowany przez nich nacjonalizm. 9

Stosunkowo ważnym klubem była tzw. "Naprawa", czyli Związek Naprawy Rzeczypospolitej. Z luźnego porozumienia przekształcił się on w klub parlamentarny. Opierał się on na sieci organizacji społecznych, kulturalnych i zawodowych. W jego kierownictwie znaleźli się tacy politycy jak poseł Ignacy Nowak, Władysław Malski, Piotr Olewiński, czy Regina Fleszarowa. Liderem był wojewoda śląski Michał Grażyński. "Naprawa" broniła rząd Kościałkowskiego przed "pułkownikami", a po jego ustąpieniu zaczęła stopniowo zbliżać się do Sławoja Składkowskiego i stojącego za nim Rydza, nie rezygnując jednocześnie z powiązań ze zwolennikami prezydenta w rządzie - z wicepremierem Kwiatkowskim na czele. Kwiatkowski widział w "Naprawie" szansę na zneutralizowanie pozycji Sławka w Sejmie7.

Rozwiązanie BBWR 30 października 1935 r. oraz pogłębiający się chaos Sejmu IV kadencji, zmusiły Rydza i prezydenta do podjęcia kroków mających na celu opanowania sytuacji na arenie politycznej. W tej sytuacji należało umożliwić konsolidację skłóconych sił sanacji. Stąd w maju 1936 roku Rydz -Śmigły ogłosił inicjatywę powstania nowej organizacji politycznej. Miała skupiać wszystkie grupy politycznie niezdecydowane lub niechętne wobec Sławka.

W lutym 1937 doszło do powstania Obozu Zjednoczenia Narodowego. Przezywaną "Ozonem" partią kierował płk Adam Koc. W deklaracji ideowej tejże formacji wyraźnie zaznaczyło się powinowactwo z ideologią Romana Dmowskiego. 3Wg Andrzeja Friszke - patriotyzm owiany radykalną ideologią został zastąpiony nacjonalizmem. W OZN zamazywano granicę między państwem a społeczeństwem, tym, co państwowe i społeczne.11Indeferentyzm i eklektyzm ideowy BBWR został zastąpiony przez jednoznaczną, nacjonalistyczną ideologię, połączoną z przejawami kultu Rydza - Śmigłego. Strukturę, rozkazodawstwo i zasady obsadzania kierowniczych stanowisk oparto na wzorach wojskowych.

Płk Koc zdecydował się na utworzenie klubu parlamentarnego OZN. Reprezentant Rydza w sejmie płk Bogusław Miedziński pragnął przeforsować koncepcję, aby wszyscy parlamentarzyści piłsudczycy uznali się automatycznie za członków grupy parlamentarnej OZN. Spotkało się to zwłaszcza z oporem zwolenników płk Sławka.

Paradoksalnie ogłoszenie OZN - u przyspieszyło kształtowanie się opozycyjnych grup w parlamencie.Było to m.in. Stronnictwo Demokratyczne utworzone przez Tadeusza Kopcia i Reginę Fleszarową. Poza "Ozonem" znaleźli się też konserwatyści, którzy założyli Stronnictwo Zachowawcze z Adamem Bnińskim na czele .12

Akces do "Ozonu" złożyła część ugrupowań piłsudczykowskich, wśród których byli posłowie " Jutra Pracy", a także katolicy księdza Józefa Lubelskiego oraz Chrześcijańskie Zjednoczenie Pracy i Zjednoczenie Chrześcijańsko Społeczne. Również "Naprawa" weszła do OZN.

29 listopada 1937 r. powstał Klub Parlamentarny OZN. W jego skład weszło jedynie 115 posłów i senatorów, czyli 1/3 obu Izb. Jednym słowem nie udała się piłsudczykom konsolidacja sił parlamentarnych.13Kontrola zaplanowana przez Rydza Sejmu okazała się w niemożliwa. Co więcej zagrożeniem planów była silna pozycja Sławka w tym środowisku. 14

Początkiem konfliktu i jawnego sprzeciwu na powstanie OZN było wspomniane wyżej wystąpienie generała Żeligowskiego. W październiku, a więc jeszcze przed powstaniem KP OZN, rozeszły się wieści o przygotowywaniu pod patronatem Śmigłego - Rydza, faszystowskiego zamachu stanu. Mówiono, że OZN, wraz z grupą działaczy ONR, pragną zrealizować " noc długich noży", czy " noc św. Bartłomieja". Celem tych działań, pewności do dziś nie ma, było rozprawienie się z prezydentem i opozycją. W konsekwencji tych wydarzeń, płk Koc oświadczył, że rezygnuje "ze względów zdrowotnych" ze stanowiska szefa Obozu 8. Zastąpił go gen. Stanisław Skwarczyński.

W lutym 1938 roku obnażono słabość OZN, głównie dzięki zwolennikom Sławka w czasie debaty budżetowej, w której atakowano ministrów w rządzie.9 W tym czasie zawarty został układ między zwolennikami Sławka, konserwatystami a grupą " Jutra Pracy", by sprzeciwiać się w debatach sprawom politycznym mającym wpływ na sprawy gospodarcze. Zaś w wyniku konfliktu między zwolennikami odwołanego płk Koca a nowym prezesem Skwarczyńskim, przewodniczący klubu w sejmie pułkownik Świdziński zrezygnował ze stanowiska. W jego miejsce został powołany senator Dąbkowski związany z " Naprawą". Uczyniono to wbrew posłom "Jutra Pracy", co pogłębiło tylko depresyjną atmosferę w "Ozonie".

Rządzący przekonali się, że misja skonsolidowania Sejmu, powierzona kierownictwu OZN, powoli traciła sens i wiarę w powodzenie i wyrażano opinię "ze ten Sejm nie nadaje się do roli wykonawcy zaleceń generalskich".15

Wicepremier Kwiatkowski prowadził nieoficjalne rozmowy z opozycją pozaparlamentarną, pomimo że oficjalnie popierał linię " Ozonu". Wydaje się, że takie działanie wicepremiera podyktowane było wewnętrzną sytuacją Sejmu, którego mozaika polityczna nie nastrajała optymistycznie.Prawdopodobnie Kwiatkowski widział pewną możliwość zbliżenia między dwiema przeciwnymi stronami. Wypowiedzi publiczne Kwiatkowskiego - w szczególności mam na myśli jego kwietniową mowę wygłoszoną w Katowicach - kiedy podkreślał zmienność elementów życia politycznego, do których zaliczył między innymi rząd, ordynację wyborczą, mogły być odebrane jako ukłon w stronę opozycji. Krytyka tej mowy zamieszczona w "Gazecie Polskiej" przez Bogusława Miedzińskiego wskazywały opozycji na dalsze zmiany wśród władz.

Ugrupowanie "Jutra Pracy " również ustawiło się " okoniem" do polityki OZN. Przyczynił się do tego kroku atak OZN na posła Budzyńskiego, w którym to sprzeciwiano się jego walce z masonerią i ubojem rytualnym prowadzonym przez Żydów.

"Jutro Pracy" wystąpiło z obozu rządowego i weszło w krąg zwolenników Sławka, pomimo, że pułkownik nie do końca akceptował antysemityzmu " narodowych pułkowników". 10Atak na posła Budzyńskiego spowodował dalsze odejścia z OZN. Do exodusu dołączyła pisarka Maria Rodziewiczówna, nie godząca się- jak podkreślała- na zdradę idei narodowej i katolickiej, czemu sprzeciwiał się gen. Skwarczyński,twierdzący, że linia Obozu w sferze ideowej nie uległa zmianie.

Kwiecień 1938 przyniósł rozłam w łonie skrajnej prawicy. Ze Związku Młodej Polski (ZMP), organizacji blisko związanej z "Ozonem" wystąpił Jerzy Rutkowski a wraz z nim jego ludzie, co było już jawnym dowodem na niespójność obozu rządzącego. W tej sytuacji, - kiedy kolejne secesje burzyły klub OZN od środka, prezydent stanął przed jedynym wyjściem, jakim były przedwczesne wybory. Mościcki rozpoczął rozmowy z opozycją pozaparlamentarną.( PPS,SD i SL), w celu poszerzenia bazy politycznej i możliwości zmiany ordynacji wyborczej.

Obóz rządzący ( w tym wypadku "Zamku") najzwyczajniej w świecie grał nastrojami przedstawicieli PPS -u czy SL -u umiejętnie prezentując im deklaracje wyborcze, co było jedynie przypodobaniem się społeczeństwu oczekującemu zmian ordynacji, która to zmiana równałaby się powrotowi do demokratycznych metod wyboru kandydatów na posłów i senatorów.

Czerwiec 1938 roku był czasem przełomowym dla antagonistów GISZ-u i "Zamku". Najpierw sejm pod obrady wziął oddłużenie rolnictwa, co było jednym z postulatów OZN w deklaracji z listopada 1937 roku. Za ustawą o rolnictwie głosowali posłowie " Jutra Pracy", konserwatyści i część zwolenników Sławka. Tymczasem 18 dnia czerwca zmarł marszałek Sejmu Stanisław Car. Żegnając go urzędujący wicemarszałek Tadeusz Schaetzel - solidaryzując się z gen. Lucjanem Żeligowskim, demonstracyjnie wraz z innymi 6 posłami zrezygnował z członkostwa Komisji Wojskowej - w swym przemówieniu wysunął na czoło momenty powodujące, że sejm stawał się niewygodny dla Rydza i "Ozonu": " Niezawisły i cieszący się powagą w społeczeństwie sejm, to warunek nieodzowny, by Izba Ustawodawcza mogła spełniać tę rolę, której przeznaczają zasady naszej Konstytucji." Wskazywał, iż zmarły Marszałek dbał o " godność Izby z umiarem i taktem, ale wrażliwością, która nie znosiła kompromisu"21

Mowa ta zabrzmiała jak wyzwanie pod adresem OZN; tak też została zrozumiana. Wśród kandydatów na stanowisko marszałka Sejmu wysunięto kandydatury Bogusława Miedzińskiego, Walerego Sławka, gen. Żeligowskiego.Wybrano Sławka stosunkiem głosów 114: 30. Owa trzydziestka oddała głosy na Ignacego Nowaka z grupy dawnej "Naprawy" zgłoszonego w imieniu posłów demokratycznych. Kolejnych trzydzieści osób oddało puste kartki. Ta proporcja - zachowana pomimo wcześniejszej wypowiedzi Miedzińskiego pod adresem Sławka, którego "Ozonowiec" przedstawił w złym świetle, charakteryzuje nastroje wśród posłów jednocześnie uświadamiając "Ozonowi", jaką siłą poparcia dysponuje dawny współpracownik Piłsudskiego.

Sławek po wyborze oświadczył: "Po bytności u Pana prezydenta zdecydowałem się wybór przyjąć".4Była to kolejna demonstracja, zabrakło bowiem zwyczajowej formuły o akceptacji wyboru przez Mościckiego. Nowo wybrany marszałek Sejmu kończył: "Za pierwsze swoje zadanie będę uważać przestrzeganie praw ustrojowych w ustawie konstytucyjnej zawartych, a określających zakres prac, obowiązków i praw izby"12.

Do Mościckiego i Rydza dochodziły słuchy o konsolidacji sił w parlamencie sprzyjających Sławkowi. To mogło oznaczać dla GISZ-u i "Zamku" jedno - perspektywę oddania władzy w najbliższych wyborach. A przecież do tego obaj nie zamierzali dopuścić. W tej sytuacji, kiedy trwała konsolidacja sił opozycji parlamentarnej, kiedy Sławek podjął zapomniany wydawałoby się projekt Powszechnej Organizacji Społecznej, wspólnie podjęli decyzję o rozwiązaniu parlamentu i rozpisaniu nowych wyborów. Osoba Kwiatkowskiego miała posłużyć za magnes przyciągający pozaparlamentarne ugrupowania do złudnych rozmów na temat zmiany ordynacji.



Przypisy

1/ Jerzy Nowakowski, Walery Sławek.Zarys biografii politycznej, Warszawa 1988, s. 138

2/ Władysław Pobóg -Malinowski:Najnowsza historia polityczna Polski,Londyn 1967,s.773

3/ Andrzej Ajnenkiel, Parlamentaryzm II Rzeczypospolitej, Warszawa 1975,s.358

4/ Jerzy Holzer, Mozaika polityczna Drugiej Rzeczypospolitej, Warszawa 1974, s.318

5/ Paweł Wieczorkiewicz, Ostatnie lata Polski niepodległej, Warszawa 1991, s.4

6/ Felicjan Sławoj Składkowski, Nie ostatnie słowo oskarżonego, Londyn 1964, s. 184

7/ Wojciech Roszkowski,Najnowsza historia Polski 1918 - 1980, Warszawa 1991, s..237

8/ Paweł Wieczorkiewicz, Ostatnie lata Polski niepodległej s. 9

9/ Jerzy Holzer, Mozaika polityczna Drugiej Rzeczypospolitej, Warszawa1974, s. 318

10/ Andrzej Micewski, W cieniu Marszałka Piłsudskiego, Warszawa 1969, s. 219

11/ Paweł Wieczorkiewicz, Ostatnie lata Polski niepodległej,s.6

12/ Stanisław Cat - Mackiewicz, Historia Polski od 11 listopada 1918 do 17 września 1939, Warszawa 1986, s. 275

13/ Andrzej Friszke, O kształt niepodległej, Warszawa 1989, s.252

14/ PawełWieczorkiewicz, Ostatnie lata Polski niepodległej, s. 45

15/ j.w. s. 47

16/ A.Ajnenkiel, Sejmy i konstytucje w Polsce 1918 - 1939, Warszawa 1968, s. 34 - 35

17/ Andrzej Ajnenkiel: Parlamentaryzm II Rzeczypospolitej, s. 371

18/ Paweł Wieczorkiewicz, Ostatnie lata drugiej Rzeczpospolitej 1991, s. 47

19/ Jan Hoppe, Wspomnienia, przyczynki, refleksje, Londyn 1972, s.207

20/ Andrzej Ajnenkiel, Polska po przewrocie majowym, s.580

21/ Andrzej Ajnenkiel, Parlamentaryzm II Rzeczypospolitej, s. 375; Sejm IV Kad. Spr. Sten.,ł 83 / 10 - 12

22/ Andrzej Ajnenkiel,Parlamentaryzm II Rzeczypospolitej, s. 376; Sejm IV Kad. Spr. Sten. ł 83 / 10 - 12

23/ j.w. ,s . 377.;

24/ Andrzej Ajnenkiel, Parlamentaryzm II Rzeczypospolitej, s. 320

25/ Janusz Żarnowski, PPS w latach 1935 - 1939, Warszawa 1965, s. 60

26/ j.w., s. 63

27/ j.w. s. 66 - 67

28/ Władysław Pobóg - Malinowski, Najnowsza historia polityczna Polski, s. 588

29/ Irena Sobolówna, Kongres Stronnictwa Ludowego, "Lewy Tor", 20 II 1936, nr 3, s. 88

30/ j.w. s. 88 - 89

31/ Janusz Żarnowski, PPS w latach 1935 - 1938, s. 106

32/ Jerzy Holzer, PPS -szkic dziejów, ss. 152

33/ Jan Tomicki PPS - 1892 - 1948, Książka i Wiedza 1983, ss. 352

34/ Jerzy Holzer, PPS -szkic dziejów, s. 153

35/ Henryk Wachowicz, Relacja o XXIV Kongresie PPS, "Z pola walki" 1962, nr 4, s. 211

36/ Jan Tomicki, PPS 1892 - 1948, s. 480

37/ Andrzej Paczkowski "Prasa polska w latach 1918 - 1939, Warszawa 1980, s. 213

38/ Włodzimierz Suleja, PPS zarys dziejów, Warszawa 1988, s. 245

39/ Jerzy Holzer, PPS - szkic dziejów, Warszawa 1977, s. 154

40/ Jerzy Holzer, PPS- szkic dziejów, s. 154

41/ Janusz Żarnowski, PPS w latach 1935 - 1938, s.287

42/ Robotnik, 14 XI 1938, nr 340

43/ Paweł Wieczorkiewicz, Ostatnie lata Polski niepodległej,Warszawa 1991, s. 50

44/ Andrzej Friszke, O kształt niepodległej, s.259

45/ Robotnik 5 V 1938, nr 124

46/ Andrzej Ajnenkiel, Polskie konstytucje,Warszawa 1983 s. 336

47/ Jan Tomicki, "PPS 1892 - 1948", s. 376

48/ Paweł Wieczorkiewicz, Ostatnie lata Polski niepodległej, s. 63

49/ Olgierd Terlecki, Z dziejów Drugiej Rzeczypospolitej, Kraków 1985, s. 300

50/ Władysław Pobóg - Malinowski, Najnowsza historia polityczna Polski, s. 853



Bibliografia

Źródła prasowe

?Dziennik Ludowy?

?Gazeta Robotnicza?

?Młodzi Idą?

?Robotnik?

?Światło?

?Tydzień Robotnika?

?Walka? ? organ prasowy PPS Frakcja Rewolucyjna



Opracowania

Andrzej Ajnenkiel, ?Historia sejmu polskiego?, Warszawa 1989.

Andrzej Ajnenkiel, ?Parlamentaryzm II Rzeczypospolitej?, Warszawa 1975.

Andrzej Ajnenkiel, ?Polskie konstytucje?, Warszawa 1983.

Andrzej Ajnenkiel, ?Sejmy i konstytucje w Polsce 1918 ? 1939?, Warszawa 1968.

Andrzej Ajnenkiel, ?Polska po przewrocie majowym?, Warszawa 1980.

Andrzej Albert( Wojciech Roszkowski), ?Najnowsza historia Polski 1918 ? 1980, Warszawa 1991.

Józef Buszko, ?Historia Polski?, Warszawa 1985.

Adam Bandos, ?Walki chłopskie 1937r.?, Warszawa 1953.

Norbert Barlicki, ?Wybór przemówień i artykułów z lat 1918 ? 1939?, Warszawa 1964.

Stanisław Cat ? Mackiewicz, ?Historia Polski od 11 listopada 1918 do 17 września 1939?, Warszawa 1986.

Adam Ciołkosz, ?Ludzie PPS 1892 ? 1967?, Londyn 1967.

Adam Ciołkosz, ?Trzy wspomnienia?, Londyn 1945.

Władysław Czapliński, ?Dzieje sejmu polskiego do roku 1939?, Kraków 1984.

Bolesław Drobner, ?Wybór prac i artykułów?, Warszawa 1980.

Marian Marek Drozdowski, ?Społeczeństwo, państwo, polityka II Rzeczypospolitej?, Kraków 1972.

Andrzej Friszke, ?O kształt niepodległej?, Warszawa 1989.

Jerzy Holzer, ?Mozaika polityczna Drugiej Rzeczypospolitej?, Warszawa 1974.

Jerzy Holzer, ?Szkic dziejów PPS?, Warszawa 1977.

Jerzy Hoppe, ?Wspomnienia, przyczynki, refleksje, Londyn 1972

Andrzej Jaeschke, ?Myśl polityczna Zygmunta Zaremby?, Kraków 1992.

Hanna i Tadeusz Jędruszczakowie,?Ostatnie lata II Rzeczypospolitej?, Warszawa 1970.

Tadeusz Jędruszczak,?Piłsudczycy bez Piłsudskiego?, Warszawa 1963.

Jadwiga Kaczanowska,?Skład władz naczelnych PPS 1919 ? 1939, ?Z pola walki? 1969, nr 4..

Jan Kwapiński, ?Moje wspomnienia 1904 ? 1939?, Paryż 1965.

Stanisław Kutrzeba, ?Polska odrodzona?, Kraków 1989.

Stanisław Michałowski, ?Myśl polityczna PPS ( 1918 ? 1939)?, wyd.UMCS 1994.

Andrzej Micewski, ? W cieniu marszałka Piłsudskiego?, Warszawa 1969.

Stanisław Stefan Nicieja, ?Adam Próchnik historyk, polityk, publicysta?, PWN 1986.

Andrzej Notkowski, ?Pod znakiem trzech strzał: prasa PPS w latach 1918 ? 1939, Warszawa 1992.

Jerzy Nowakowski, ?Walery Sławek. Zarys biografii politycznej, Warszawa 1988.

Andrzej Paczkowski, ?Prasa codzienna Warszawy?, Warszawa 1983.

Andrzej Paczkowski, ?Prasa Drugiej Rzeczypospolitej?, Warszawa 1971.

Andrzej Paczkowski, ?Prasa polska w latach 1918 ? 1939?, Warszawa 1980.

Władysław Pobóg ? Malinowski, ?Najnowsza historia polityczna Polski?, Londyn 1956.

Adam Próchnik, ?Pierwsze piętnastolecie Polski niepodległej?, Warszawa 1938.

Program PPS uchwalony na XXIV Kongresie w Radomiu, Warszawa 1937.

Statut organizacyjny PPS, uchwalony na XXIV Kongresie, Warszawa 1937.

Irena Sobolówna, ?Kongres Stronnictwa Ludowego?, ?Lewy Tor?, 20 II 1936, nr 3.

Roman Stefanowski, ?PPS 1892 ? 1948?,Warszawa 1992.

Włodzimierz Suleja, ?PPS 1892 ? 1948; zarys dziejów, Warszawa 1988.

Michał Śliwa, ?Dyktatura proletariatu w publicystyce i programach PPS?, Czasopismo Prawno ? Historyczne 1979 z.1.

Michał Śliwa, ?Polska myśl socjalistyczna 1918 ? 1948?, Wrocław 1988.

Michał Śliwa, ?Bolesław Drobner. Szkic o działalności politycznej?, Kraków 1985.

Alfred Toczek, ?Krakowski dziennik ?Naprzód? w latach 1919 ? 1939 (Zarys problematyki), Rocznik Naukowo Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 178.

Felicjan Sławoj ? Składkowski, ?Nie ostatnie słowo oskarżonego?, Londyn 1964.

Olgierd Terlecki, ?Z dziejów Drugiej Rzeczypospolitej?, Kraków 1985.

Jan Tomicki, ?Norbert Barlicki 1880 ? 1941 ? działalność polityczna?, Warszawa 1968.

Jan Tomicki, ?Stanisław Dubois?, Warszawa 1980.

Jan Tomicki, ?PPS 1892 ? 1948?, Warszawa 1983.

Maria Turlejska, ?Rok przed klęską?, Warszawa 1962.

Władysław Uziembło, ?Wspomnienia 1900 ? 1939?, Warszawa.

Henryk Wachowicz, ?Relacja o XXIV Kongresie PPS?, ?Z pola walki? 1962, nr 4.

Paweł Wieczorkiewicz, ?Ostatnie lata Polski niepodległej?, Warszawa 1991.

Paweł Zaremba, ?Historia dwudziestolecia ( 1918 ? 1939)? t. 1 ? 3, Paryż 1981.

Zygmunt Zaremba, ?60 lat walki i pracy PPS?, Londyn 1952.

Zygmunt Zaremba, ?Wspomnienia. Pokolenie przełomu?, Kraków ? Wrocław 1983.

Janusz Żarnowski, ?PPS w latach 1935 ? 1939,Warszawa 1965.
ODPOWIEDZ

Wróć do „Ustrój, polityka zagraniczna”