Gabriel Narutowicz

[Artur Rogóż]

Gabriel Narutowicz herbu własnego (ur. 17 marca 1865 w Telszach, zm. 16 grudnia 1922 w Warszawie) – inżynier hydrotechnik, elektryk, profesor Politechniki w Zurychu, minister robót publicznych, minister spraw zagranicznych, pierwszy prezydent II Rzeczypospolitej Polskiej.

Rodzina

Gabriel Narutowicz pochodził ze Żmudzi, z tamtejszej szlachty herbu własnego.

Ojciec Gabriela – Jan Narutowicz – pełnił urząd sędziego powiatowego ziemskiego, był właścicielem wsi na Żmudzi – Brewik (lit. Brevikiai). Za udział w powstaniu styczniowym został skazany na rok więzienia. Wcześnie osierocił Gabriela, zmarł rok po jego urodzeniu.

Matką Gabriela Narutowicza była Wiktoria ze Szczepkowskich, trzecia żona Jana Narutowicza. To ona przejęła ciężar wychowania synów po śmierci męża. Jako kobieta wykształcona i zafascynowana filozofią oświecenia wywarła duży wpływ na poglądy młodego Gabriela. W 1873 postanowiła przenieść się do Lipawy, aby uchronić swych synów przed nauką w szkole rosyjskiej, gdzie po upadku powstania styczniowego nasiliła się fala rusyfikacji.

Brat Gabriela Narutowicza – Stanisław, obywatel litewski, był członkiem tymczasowego litewskiego parlamentu – Taryby.
Lata 1865–1920

Ukończył gimnazjum w Lipawie na Łotwie. Podjął studia na Wydziale Matematyczno-Fizycznym Uniwersytetu w Petersburgu, ale z powodu choroby został zmuszony do ich przerwania. Dużą część życia spędził w Szwajcarii, gdzie w latach 1887–1891 studiował na Politechnice w Zurychu.

W czasie studiów pomagał Polakom, ściganym przez carat; związany był też z emigracyjną partią "Proletariat". Uniemożliwiło mu to powrót do kraju, gdyż władze rosyjskie wydały nakaz jego aresztowania. Przyjął obywatelstwo szwajcarskie (1895), a po ukończeniu studiów pierwszą posadę otrzymał w biurze budowy kolei żelaznej w Sankt Gallen.

Był wybitnym konstruktorem oraz inżynierem. W 1895 objął stanowisko szefa sekcji regulacji Renu, następnie był zatrudniony w biurze technicznym Kursteinera. Jego prace zostały nagrodzone na Wystawie Międzynarodowej w Paryżu (1896), zyskał też sławę jako pionier elektryfikacji Szwajcarii. Kierował budową wielu hydroelektrowni w Europie Zachodniej m.in. w Monthey, Andelsbuch, Kubel (w pobliżu Sankt Gallen), Etzelwerk (w Einsiedeln), a jego największym dziełem była elektrownia w Mühlebergu o mocy 48 MW (obecnie 40 MW)[1].

W 1907 został profesorem w katedrze budownictwa wodnego na Politechnice w Zurychu. W latach 1913–1919 pełnił tam funkcję dziekana. Był również członkiem szwajcarskiej komisji gospodarki wodnej. W 1915 został przewodniczącym międzynarodowej komisji regulacji Renu.

W czasie I wojny światowej brał udział w pracach Szwajcarskiego Komitetu Generalnego Pomocy Ofiarom Wojny w Polsce, należał do stowarzyszenia La Pologne et la Guerre w Lozannie i stopniowo zbliżył się do koncepcji realizowanych przez Józefa Piłsudskiego. We wrześniu 1919 na zaproszenie polskiego rządu przybył do kraju, gdzie aktywnie zaangażował się w odbudowę państwa polskiego.

Lata 1920–1922

23 czerwca 1920 objął tekę ministra robót publicznych w rządzie Władysława Grabskiego. Na tym stanowisku pozostał do 26 czerwca 1922 i pełnił tę funkcję w czterech gabinetach: Władysława Grabskiego, Wincentego Witosa, pierwszym i drugim rządzie Antoniego Ponikowskiego. Jako minister robót publicznych wykorzystywał swoje bogate doświadczenia z pracy w Szwajcarii. Badał bieg Wisły na odcinku od Warszawy do Modlina i podejmował prace w sprawie jej regulacji. Nadzorował prace nad budową hydroelektrowni w Porąbce na Sole.

28 czerwca 1922 został ministrem spraw zagranicznych w rządzie Artura Śliwińskiego; tę funkcję pełnił również w późniejszym rządzie Juliana Ignacego Nowaka. Jako minister spraw zagranicznych w październiku 1922 reprezentował Polskę na konferencji w Tallinnie. Przyczynił się do wzmocnienia sojuszu z Rumunią, zawartego 3 marca 1921.

W wyborach w 1922 poparł Unię Narodowo-Państwową, związaną z Józefem Piłsudskim. Sam też kandydował z listy Państwowego Zjednoczenia na Kresach, jednak nie uzyskał mandatu poselskiego.
Wybór na prezydenta


Po przegranych w listopadzie 1922 wyborach Gabriel Narutowicz dalej pełnił funkcję ministra spraw zagranicznych w rządzie Juliana Nowaka. Wysunięcie w grudniu jego kandydatury na prezydenta było dla niego dużym zaskoczeniem. Kandydowanie odradzał mu sam Józef Piłsudski. Początkowo zamierzał odmówić, jednak ostatecznie przyjął propozycję złożoną mu przez działaczy PSL "Wyzwolenie".

Pierwsza tura głosowania nie przyniosła rozstrzygnięcia. W kolejnej turze odpadł socjalistyczny kandydat Ignacy Daszyński[2], ale również następne nie przyniosły rozwiązania. Jako kolejni odpadali: kandydat połączonych klubów mniejszości narodowych: Jan Baudouin de Courtenay[3] i wreszcie Stanisław Wojciechowski (obstawiany jako pewny konkurent endeckiego kandydata)[4]. W ostatniej turze, która musiała przynieść rozstrzygnięcie, głosowano zatem nad dwoma kandydaturami: Maurycego hr. Zamoyskiego i Gabriela Narutowicza.

Warto zaznaczyć, że kandydatura Maurycego hr. Zamoyskiego była trudna do poparcia przez posłów "Piasta", politycznie zbliżonych do endecji, gdyż był on największym posiadaczem ziemskim, a oba stronnictwa chłopskie ("Piast" i "Wyzwolenie") były zwolennikami radykalnej reformy rolnej.

O wyborze Gabriela Narutowicza przesądziły głosy lewicy, mniejszości narodowych oraz PSL "Piast", które wbrew oczekiwaniom w ostatniej turze głosowania, zamiast kandydata prawicy – Maurycego hr. Zamoyskiego, poparło Narutowicza. W wyniku rozstrzygającego głosowania Gabriel Narutowicz otrzymał 289 głosów, a hr. Zamoyski 227. Pierwszym prezydentem II Rzeczypospolitej Polskiej został wybrany Gabriel Narutowicz.

Zwycięstwo Narutowicza było bardzo dużym zaskoczeniem dla prawicy, która spodziewała się, że bez problemu dojdzie do wyboru jej kandydata. Zaraz po wyborze Narutowicza, prawica (ugrupowania katolickie i narodowe) rozpoczęła przeciwko niemu napastliwą kampanię prasową, zarzucając mu ateizm, przynależność do masonerii oraz zdobycie urzędu dzięki głosom mniejszości narodowych. Prawica, poparta przez generała Józefa Hallera[5] krytykowała go również za powiązania z Józefem Piłsudskim i popieranie polityki Naczelnika Państwa. Przeciwko zaprzysiężeniu elekta endecja wznieciła w Warszawie rozruchy uliczne.
Prezydentura i zamach
Straż honorowa przy trumnie zamordowanego Gabriela Narutowicza
Grób Gabriela Narutowicza w podziemiach Bazyliki Archikatedralnej Św. Jana Chrzciciela w Warszawie



Urząd Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej Gabriel Narutowicz pełnił przez pięć dni.

Jego zaprzysiężenie odbyło się 11 grudnia 1922. W dniu zaprzysiężenia demonstranci próbowali powstrzymać elekta siłą, tarasując ulice prowadzące do gmachu sejmowego. Sytuacja, w której kreowano go na główną postać lewicy, nie odpowiadała Narutowiczowi. Kandydatem PSL Wyzwolenie został raczej przez przypadek, nie spodziewał się też wyboru na prezydenta (w pierwszej turze głosowania uzyskał jedynie 62 głosy; hr. Zamoyski – 222). Gabriel Narutowicz próbował odciąć się od ataków prawicy.

W pierwszych dniach po zaprzysiężeniu spotkał się z przedstawicielami chadecji i kardynałem Aleksandrem Kakowskim. Liczył się z niemożliwością powołania w Sejmie rządu większościowego, dlatego podjął próby stworzenia rządu pozaparlamentarnego. Jego ukłonem w stronę prawicy było też zaproponowanie teki ministra spraw zagranicznych swojemu kontrkandydatowi Maurycemu Zamoyskiemu.

Kilka dni po objęciu urzędu, 16 grudnia 1922 o godzinie dwunastej, zginął w zamachu w galerii "Zachęta", zastrzelony przez powiązanego z endecją malarza i fanatycznego nacjonalistę Eligiusza Niewiadomskiego.

Nastroje społeczne oddał wiersz Juliana Tuwima pt. Pogrzeb prezydenta Narutowicza. Zabójca prezydenta uważany był za bohatera przez zwolenników Narodowej Demokracji. Po skazaniu go na karę śmierci i rozstrzelaniu na stokach Cytadeli warszawskiej 31 stycznia, część środowisk prawicowych zainicjowała kult jego osoby.

Morderstwo pierwszego prezydenta Rzeczpospolitej Polskiej i agitacja przeciwko niemu ukazały, jak nietrwałe były wówczas demokratyczne mechanizmy w odrodzonym państwie polskim.

Zabójstwo Narutowicza zostało przedstawione w polskim filmie fabularnym Śmierć prezydenta z 1977 w reżyserii Jerzego Kawalerowicza.
Przypisy

1. ↑ Mariusz Podgórski: Gabriel Narutowicz.
2. ↑ Hr. Zamoyski 228 głosów, Wojciechowski 152, Narutowicz 151, Baudouin de Courtenay 10, Ignacy Daszyński 1
3. ↑ 5 głosów
4. ↑ 146 głosów
5. ↑ Do manifestantów powiedział: Rodacy i towarzysze broni! Wy, nie kto inny, swoją piersią bohaterską osłanialiście, jakby twardym murem, granice Rzeczypospolitej, rogatki Warszawy (...) W dniu dzisiejszym Polskę tę, o która walczyliście, sponiewierano. Odruch was jest wskaźnikiem, iż oburzenie narodu, którego jesteście rzecznikiem, rośnie i wzbiera jak fala! – cyt. za: Włodzimierz Kalicki, Jak fala, "Gazeta Wyborcza", "Duży Format", 10 grudnia 2007

Bibliografia

* Andrzej Ajnenkiel, Gabriel Narutowicz w: Prezydenci Polski, 1991, ISBN 83-7059-000-4.
* Antoni Giza, Gabriel Narutowicz w: Ministrowie Polski Niepodległej 1918–1945, 2001, ISBN 83-7241-146-8.
* Marek Ruszczyc, Gabriel Narutowicz. Strzały w "Zachęcie", 1987, ISBN 83-216-0619-9.
* Gabrjel Narutowicz - pierwszy prezydent Rzeczypospolitej. Księga pamiątkowa. Warszawa: Wydaw. Komitetu Uczczenia Pierwszego Prezydenta Reczypospolitej Polskiej Ś. P. Gabrjela Narutowicza, 1925. pełny tekst
* Franciszek Bernaś, Ofiary fanatyzmu, 1987