ZBIÓR RELACJI UCZESTNIKÓW KAMPANII WRZEŚNIOWEJ 1939

1 września 1939 nazistowskie Niemcy napadają na Polskę. Armia broniąca granic stawia opór, jednocześnie czekając na pomoc sojuszników, którzy niebawem deklarują wojnę Rzeszy. Pomoc jednak nie nadchodzi, dodatkowo 17 września wojsko ZSRR wkracza na tereny wschodniej Polski. Przy olbrzymiej dysproporcji sił, Polska przegrywa kampanię wrześniową.
karateka
Posty: 161
https://www.artistsworkshop.eu/meble-kuchenne-na-wymiar-warszawa-gdzie-zamowic/
Rejestracja: 13 mar 2011, 05:42

ZBIÓR RELACJI UCZESTNIKÓW KAMPANII WRZEŚNIOWEJ 1939

Post autor: karateka »

Jan Andrzej Igielski
ZBIÓR RELACJI UCZESTNIKÓW KAMPANII WRZEŚNIOWEJ
1939 ROKU
Uwagi wstępne
Materiały źródłowe, zwłaszcza posiadające charakter wspomnień, czy też
rękopisów niepublikowanych opracowań historycznych, przechowywane są często w
zbiorach bibliotecznych. Natomiast materiały tego typu zebrane w wyniku
zorganizowanych i planowych akcji mających na celu uzupełnienie braków w źródłach
aktowych powinny znajdować się w archiwum posiadającym zespoły akt, które
wymagają tego rodzaju uzupełnienia.
Nie oznacza to jednak, że powinna obowiązywać zasada wcielenia tych
materiałów do poszczególnych zespołów archiwalnych. Najbardziej celowe jest
stworzenie zbioru archiwalnego. Takim właśnie jest kolekcja relacji uczestników
Kampanii Wrześniowej, przechowywana w Centralnym Archiwum Wojskowym.
Geneza zbioru
W drugiej połowie roku 1945 w utworzonym Oddziale VI Sztabu Generalnego
powstał Wydział Kampanii Wrześniowej. Na podstawie rozkazu Naczelnego Dowództwa WP nr 262 z dnia 2 listopada 1945 roku
1
. Wydział rozpoczął zbieranie
materiałów i relacji uczestników kampanii. Akcja ta była kontynuowana w latach
1946—1948 w Biurze Historycznym WP. W oparciu o wykazy oficerów służby
czynnej — uczestników Kampanii Wrześniowej — wytypowano osoby, do których
rozesłano kwestionariusze z prośbą o złożenie relacji. Kwestionariusze te nie były
jednolite, różniły się od siebie w zależności od rodzaju broni oraz szczebla
służbowego, jakie autor relacji zajmował w roku 1939. W zasadzie większość
kwestionariuszy obejmowała następujące zagadnienia:
1) Szczegółowe O de B jednostki,
2) Obsada personalna,
3) Przebieg mobilizacji i koncentracji,
4) Stan uzbrojenia,
5) Zadania jednostki i decyzje dowództwa od 1.09.1939 do końca kampanii,
6) Przebieg działań,
7) Łączność,
8) Zaopatrzenie,
9) Ewakuacja,
10) Ogólne uwagi o Kampanii Wrześniowej, a w szczególności odnośnie
działań naczelnego wodza i Naczelnego Dowództwa
2
.
Powyższe zagadnienia miały być pewnego rodzaju szkicem pełnej relacji.
Niestety, nie wprowadzono do kwestionariusza pytania o nazwę jednostki. Z tego też
powodu wielu relantów, w nadesłanych do Biura Historycznego wspomnieniach nie
zaznaczyło w jakiej jednostce wojskowej pełnili służbę.
Akcja zbierania relacji trwała do końca roku 1948. Zaznaczyć należy, że
zebrano w tym okresie znaczną ilość powstałych wcześniej i niezależnie od akcji Biura
Historycznego WP. Większość ich została napisana jeszcze podczas wojny,
przeważnie w obozach jenieckich, gdzie uczestnicy kampanii podjęli samorzutne akcje
zbierania materiałów historycznych
3
.

1
Pismo Biura Historycznego WP nr 6/Rel/47 z dnia 4.09.1947 r. CAW, II-3-49, k.32.
2
Pismo Biura Historycznego WP nr 081/47 z dnia 8.07.1947 r. CAW, II-3-49, k. 59.
3
Jedną z najwcześniejszych relacji jest notatka (3 strony maszynopisu) sporządzona przez płka
Wacława Wilniewczyca w październiku 1939 r., dotycząca walk 74 pp pod Kielcami. CAW, II-3-16, k. 19. Jesienią roku 1949, w dziesiątą rocznicę Kampanii Wrześniowej, z inicjatywy
Głównego Zarządu Politycznego WP rozpoczęto akcję zbierania relacji od
uczestników obrony Warszawy — b. żołnierzy Ochotniczych Batalionów
Robotniczych. W oparciu o zebrane w latach 1945—1949 relacje oraz na podstawie
odnalezionych dokumentów bojowych Biuro Historyczne WP przygotowywało
opracowanie o Kampanii Wrześniowej, które miało składać się z trzech tomów
liczących łącznie 1.400 stron
4
. Dzieła tego nie dokończono ponieważ, Biuro
Historyczne uległo reorganizacji. Relacje oraz maszynopisy poszczególnych
rozdziałów rozpoczętego opracowania przekazano do Centralnego Archiwum
Wojskowego, gdzie zostały uporządkowane jako zbiór archiwalny. Do zbioru tego
włączono również pojedyncze relacje nadsyłane do archiwum z własnej inicjatywy
uczestników kampanii.
Relacje jako źródło historyczne
Dokumenty bojowe, jako źródła historyczne, cechuje w większości wypadków
niewystarczająca dla potrzeb badacza zawartość treściowa. Spowodowane jest to nie
tylko charakterem pracy rozkazodawczej w czasie wojny, lecz także stale zmieniającą
się sytuacją na polu walki. Dokumenty bojowe bowiem bardzo rzadko podają motywy
decyzji dowódców, gdyż zwięzłość ich treści, konieczna zresztą w warunkach wojny,
sprawia, że znajdują się tam tylko najbardziej niezbędne szczegóły dla wykonawców,
względnie przełożonego. Dla badań historycznych natomiast zasadnicze znaczenie
mają motywy działania. Poza tym szybko zmieniająca się sytuacja na polu walki
powoduje dezaktualizację dokumentów bojowych, przygotowanych w okresie
mniejszego natężenia działań.
Krytyczny rozwój wydarzeń w czasie boju może spowodować nerwowość w
pracy sztabów i wówczas, zamiast dokumentów pisanych rozkazy ustne i meldunki
stają się przyczyną decyzji i faktów, dla których później historyk daremnie poszukuje

4
Dyspozycja opracowania wojny polsko-niemieckiej 1939 r. z dnia 6.05.1950 r. CAW, II-4-34, k. 1—
22. potwierdzenia w aktach. Trzeba wówczas sięgnąć do innych przekazów źródłowych
jakimi mogą być wspomnienia i relacje uczestników walk. Również w wielu
wypadkach, przy braku odpowiednich źródeł, zachodzi konieczność oparcia się
jedynie na relacjach.
Należy podkreślić, że Kampania Wrześniowa w roku 1939 dostarczyła
stosunkowo mało materiału aktowego, mimo iż potencjalnie istniała możliwość
wytworzenia jego znacznej ilości. Na powyższy fakt wpłynęło wiele przyczyn; przede
wszystkim sam charakter działań w roku 1939, na jaki złożyło się załamanie akcji
planowanych i gwałtowne odwroty, rozbicie i okrążenie oddziałów. Spowodowało to
nie tylko ograniczenie możliwości wytworzenia akt, ale również często ich
rozproszenie i zniszczenie. Poza tym okres okupacji, niesprzyjający przechowywaniu
materiałów tego rodzaju, spowodował zapewne dotkliwe straty wśród ocalałych akt.
W związku z tym w szczególny sposób wzrasta znaczenie relacji uczestników walk
wrześniowych, jako przekazu źródłowego.
Wykorzystując relacje do opracowań historycznych pamiętać jednak należy,
że są one źródłem pośrednim
5
. Powstawały bowiem po upływie pewnego okresu
czasu, od opisywanych wydarzeń przez co częściowo zatarły się szczegóły, niekiedy
bardzo istotne. Poza tym, w każdej relacji występuje pierwiastek subiektywny.
Autorzy zajmujący stanowiska na wyższych szczeblach dowodzenia starają się
uzasadnić słuszność decyzji, jakie w czasie walki podejmowali. Większość relantów
pragnie podkreślić swą rolę w wydarzeniach i w jakimś stopniu „przejść do historii”.
Dodać również należy, że na wartość zebranych przez Biuro Historyczne relacji
zaciążył doraźny cel — uzyskanie materiałów do napisania pracy o Kampanii
Wrześniowej.
Na podstawie zachowanych materiałów archiwalnych można stwierdzić, że
nie wykorzystano wszystkich możliwości dla stworzenia szerszej bazy źródłowej
6
.

5
M. H a n d e l s m a n, Historyka, Zamość 1921, s. 47—48. ,,Źródłami pośrednimi będą dokumenty
przeznaczone do zachowania pamięci czasów minionych: pamiętniki, wspomnienia.”
6
Na 605 uczestników Kompanii Wrześniowej zestawionych w wykazach zebrano tylko 508 relacji z
czego znaczna część pochodziła od innych autorów, których nazwiska nie figurują w wykazach. CAW, II-3-49,
k. 1—29. Według danych opublikowanych przez B. W o s z c z y ń s k i e g o (Materiały archiwalne do
Kampanii Wrześniowej w CAW, Archeion nr 41, 1964), relacje napisane zostały przez 10 generałów, 53
pułkowników, 104 podpułkowników, 132 majorów, 108 kapitanów, 14 poruczników, 15 podporuczników, 4
chorążych, 1 sierżanta, 4 kaprali i jednego kanoniera. Poza tym złożyło relację 6 oficerów Marynarki Wojennej i Zrozumiano to już w roku 1949, gdy rozpoczęto nową akcję zbierania relacji,
rozszerzając krąg relantów o uczestników obrony Warszawy. Zespół oficerów Biura
Historycznego WP nie zdołał jednak dotrzeć do wszystkich
7
. Z dowódców związków
operacyjnych złożyli relacje tylko dowódca armii „Łódź” i dowódca grupy operacyjnej
„Śląsk”; poza tym jeszcze kilku zaledwie oficerów zajmujących stanowiska w
sztabach różnych armii. Natomiast najliczniejszą grupę stanowią relacje od oficerów
niższych stopni, którzy, nie znając zamiarów ani decyzji dowództw nadrzędnych,
ograniczają się przeważnie do opisu działań swoich pododdziałów na wąskich
odcinkach frontu.
Zebrane relacje stanowią materiał bardzo różnorodny pod względem wartości
naukowo-historycznej.
Duża część autorów ograniczyła się do podania odpowiedzi na poszczególne
punkty kwestionariusza. Stąd wiele niejasności i niedomówień. Istniało również
rozpowszechnione w owym czasie zjawisko — niechęć do składania relacji.
Przyczyną tego stanu rzeczy były fałszywe obawy, że relacje mogą posłużyć jako
materiał do udowodnienia winy i pociągnięcia do odpowiedzialności. W
kwestionariuszach bowiem nie sprecyzowano dostatecznie celu zbierania relacji.
Sprzyjało to, z drugiej strony, szerzeniu się przekonania, że na podstawie
relacji odpowiednie władze rozdawać będą odznaczenia za zasługi bojowe. Dotyczy to
w znacznym stopniu relacji, nadsyłanych przez b. żołnierzy obrony Warszawy w
związku z apelem GZP, gdyż poważna część tych relantów ograniczyła się tylko do
podania adresów i nazwisk. Niektórzy nawet nadesłali, zamiast relacji podania o
nadanie im odznaczeń lub o przyznanie rent.
Charakterystyka zawartości zbioru
Przechowywany w CAW zbiór obejmuje relacje, które powstały w okresie od
1939 do 1963 roku. Pierwsze z nich jak wspomniano, spisano bezpośrednio po

33 osoby cywilne. Należy przy tym jednak przypomnieć, że większość relantów podaje stopnie wojskowe
posiadane w chwili pisania relacji tj. w latach 1945—1949.
7
Świadczy o tym notatka zatytułowana: „szukać adresów” (bez daty). CAW, II-3-49, k. 33. zakończeniu kampanii, jeszcze jesienią 1939 roku. Ustalenie dokładnie, która z relacji
jest najwcześniejsza staje się obecnie bardzo trudne do zrealizowania, ponieważ cały
ich szereg, zbieranych w obozach jeńców, nie posiada daty sporządzenia. Stwierdzić
obecnie można, że do najwcześniejszych należą relacje: płka Wacława Wilniewczyca
z października 1939 roku (II-3-16, k. 19), płka Tadeusza Zieleniewskiego — dowódcy
33 dywizji piechoty, spisana w Paryżu dnia 23 grudnia 1939 roku (II-3-4, k. 128) oraz
bardzo szczegółowa dotycząca działań 23 dywizji piechoty opracowana
(prawdopodobnie w obozie jeńców) przez ppłk dypl. Józefa Kulę — szefa sztabu tej
dywizji (II-3-17, k. 5). W obozie jeńców w Murnau został opracowany przez płka
Stefana Slaszewskiego i mjra Józefa Stalę — w oparciu o relacje innych oficerów 22
DP — „Dziennik działań bojowych 2 pułku strzelców w wojnie z Niemcami w 1939
roku” (II-3-16, k. 82). Składa się on z dwóch części: pierwsza (27 stron maszynopisu)
posiada charakter szczegółowej relacji; w drugiej (18 stron maszynopisu) — właściwie
odtworzona została chronologia wypadków (w postaci kalendarium).
Zgromadzony w zbiorze materiał nie zawsze stanowi relacje w ścisłym tego
słowa znaczeniu. Znajdują się bowiem tam i materiały o charakterze wybitnie
urzędowym. Archiwalia te również stanowią źródło pośrednie do historii Kampanii
Wrześniowej. Są to przede wszystkim licznie reprezentowane odpisy i wyciągi z akt
Biura Odszkodowań Wojennych (II-3-35) i materiały dotyczące zbrodni wojennych na
ziemiach polskich w roku 1939, pochodzące z akt Komisji dla Spraw Zbrodni
Wojennych przy ONZ (II-3-45). Do grupy tej należy zaliczyć też pojedyncze
dokumenty jak np.: „Sprawozdanie z pracy Komisji Rewindykacyjnej Sztabu
Generalnego” (sporządzone 18.01.1948 roku), dotyczące sprzętu i mienia wojskowego
ewakuowanego do Węgier i Rumunii (II-3-2, k. 117), raport o działalności Legionu
Czechosłowackiego w Polsce (II-3-26, k. 55) czy też komunikaty o doświadczeniach z
walk w Polsce, opracowane przez francuski Sztab Generalny w roku 1940, a nadesłane
do Biura Historycznego w roku 1947 (II-3-26, k. 1). Ponadto wymienić tu można
różne odpisy z akt oryginalnych wytworzonych podczas działań wojennych w roku
1939, które udało się w poszczególnych wypadkach przechować podczas okupacji.
Zachował się odpis „Dziennika służbowego 2 szwadronu 10 pułku ułanów”, którego
oryginał podobno przechowywany był w Oflagu II B w Arnswalde. Dziennik ten obejmuje okres od 24 lipca do 6 listopada 1939 roku (II-3-4, k. 193—203). Sam odpis
wykonany został już po wojnie, w roku 1945. Drugim dokumentem tego rodzaju jest
„Lista poległych Grupy „S” — dotyczy żołnierzy poległych w szeregach oddziałów
zgrupowania południowo—zachodniego obrony Warszawy. Dokument ten został
sporządzony na podstawie spisu przechowanego podczas okupacji przez chor. Teodora
Gutowskiego. Wreszcie należy wspomnieć o notatkach wykonanych na podstawie
„Teki odpraw Sztabu Głównego”, dotyczących przygotowań wojennych Polski w
lutym i marcu 1939 roku (II-3-2, k. 12). Trzeba jednak zaznaczyć, że autentyczność
tych trzech ostatnich „dokumentów” jest dyskusyjna, ze względu na to, że odpisy nie
są sporządzone prawidłowo, ani też uwierzytelnione.
Poza materiałami, które właściwie możnaby zaliczyć do akt, w zbiorze
znajdują się liczne opracowania, sporządzone w oparciu o relacje i wspomnienia,
często zbierane przez autorów jeszcze w czasie wojny. Przykładem mogą być
opracowania: 1) oparte na relacjach oficerów 60 pułku piechoty i dotyczące walk tego
pułku pod Łęczycą (II-3-29, k. 60—82); 2) mjra Zygmunta Przybyła pt. „Boje 70 pp
od 1.09. do 19.09.1939 roku” (II-3-31, k. 1—54). Do tej grupy zaliczyć należy też
„Relację z bitwy nad Bzurą” (99 stron maszynopisu) mjra Ludwika Głowackiego. Do
jej opracowania autor wykorzystał notatki i relacje zebrane w obozie jeńców w latach
1939—1945 (II-3-30, k. 1—99). Innego typu opracowaniem jest referat mjra
Władysława Romana pt. „Niemieckie metody wojny totalnej”, napisany na podstawie
materiałów Biura Odszkodowań Wojennych przy Prezydium Rady Ministrów (II-3-
46).
W zbiorze relacji można wyodrębnić jeszcze grupę materiałów, które były
wydrukowane wcześniej lub jednocześnie z powstawaniem omawianej kolekcji
archiwalnej. Najbardziej charakterystycznymi przykładami są relacje gen. Bronisława
Prugara-Ketlinga (II-3-20)
8
i mjra Apoloniusza Zawilskiego (II-3-12)
9
. Ponadto
wymienić można artykuły ogłoszone na łamach prasy, jak np. płka dypl. Albina

8
Por.: gen. B. P r u g a r - K e t l i n g, Aby dochować wierności. Wspomnienia z działań 11
Karpackiej Dywizji Piechoty. Wrzesień 1941. Wspomnienia te przedrukował również Wojskowy Przegląd
Historyczny nr 3 i 4, 1957.
9
A. Za w i l s k i, Bateria została... Relacja uczestnika kampanii wrześniowej, Łódź 1946. Leszczyńskiego pt. „Bitwa pod Grudziądzem” (II-3-11, k. 68)
10
lub fragment z
niezidentyfikowanego czasopisma konspiracyjnego dotyczący walk 135 pp pod
Annopolem we wrześniu 1939 roku (II-3-4, k. 170).
Zawarty kompleks w zbiorze stanowią relacje uczestników obrony Warszawy,
nadesłane w związku z ogłoszonym w roku 1949 apelem Głównego Zarządu
Politycznego. Myślą przewodnią tej akcji było zebranie relacji od byłych żołnierzy
Ochotniczych Batalionów Robotniczych. Jednakże zgłosiło się wówczas wielu
relantów, którzy walczyli w szeregach regularnych jednostek wojskowych, batalionów
marszowych, oddziałów Obrony Narodowej, Straży Obywatelskiej itp. Na treść
relacji, jak już wspomniano, wpłynęło pewne niezrozumienie celów akcji, gdyż szereg
uczestników ograniczyło się tylko do oświadczenia o gotowości złożenia relacji,
podając adres oraz nazwę jednostki w jakiej służyli. Dodać należy, że relacje, składne
w dziesięć lat po zakończeniu Kampanii Wrześniowej, zawierają szereg nieścisłości na
skutek zacierania się w pamięci szczegółów z przeżytych dni. Do najciekawszych
zaliczyć trzeba relacje byłych żołnierzy specjalnych plutonów dywersyjnych
wysyłanych w końcowej fazie obrony na tyły oblegających wojsk niemieckich (II-3-
40, k. 54—64).
Omówione rodzaje relacji stanowią niewątpliwie materiał historyczny o dużej
wartości. Obok nich znajdują się zbiorze również inne, które nie dają prawie nic jako
źródła dla historyka. Przyczyny tego stanu rzeczy są bardzo różnorodne. W niektórych
wypadkach nieczytelny charakter pisma, pominięcie nazwy jednostki wojskowej i dat
opisywanych wydarzeń, brak danych kim był autor, a często i jego nazwiska. W
zbiorze znajdują się też notatki robione na użytek własny autora
11
. Występuje też kilka
relacji, które są produktem zwyczajnej grafomanii, gdyż treść, jak i forma nie mogą
potwierdzić czynnego udziału autorów w walkach wrześniowych. Niektóre elementy
zbioru należy zakwalifikować jako falsyfikaty. Wyprodukowane zostały one
świadomie lub nieświadomie. Klasycznym przykładem jest tzw. „Lista
niezałatwionych wniosków” na odznaczenie orderem „Virtuti Militari” IV i V klasy
oraz „Krzyżem Walecznych” (II-3-23, k. 47). Z innego powodu, zapewne

10
Autor był szefem sztabu Grupy Operacyjnej gen. M. Bołtucia.
11
Np. autor notatki dotyczącej działań Podolskiej Brygady Kawalerii operuje licznymi skrótami przy
jednoczesnym nieczytelnym charakterze pisma. CAW, II-3-29, k. 178. nieświadomie, autor relacji (II-3-3, k. 274) mylnie podaje organizację związku
taktycznego i jego rozmieszczenie w terenie. Załączone do tej relacji szkice,
pochodzące z roku 1947, wykonane zostały fachowo i solidnie pod względem
formalnym, jednak niestety, mają bardzo mało wspólnego z rzeczywistością. Sytuacja
przedstawiona na tych szkicach jest sprzeczna z treścią innych relacji znajdujących się
w tej samej jednostce archiwalnej.
Oceniając ogólnie charakterystykę zawartości zbioru należy stwierdzić, że w
czasie gdy powstawała kolekcja relacji, wartość jej, jako materiału źródłowego, była
bardzo duża. Sądzono bowiem, że większość źródeł bezpośrednich do dziejów
Kampanii Wrześniowej uległa zniszczeniu podczas drugiej wojny światowej.
Stopniowo jednak w miarę odnajdywania nowych partii akt, w tym również
rewindykowanych ze Związku Radzieckiego
12
oraz opublikowania całego szeregu
opracowań, artykułów, wspomnień i przyczynków do historii Kampanii Wrześniowej
na łamach Wojskowego Przeglądu Historycznego, wreszcie opublikowanie relacji w
wyborze źródeł wydanym przez Wojskowy Instytut Historyczny
13
, przesunęło na
dalszy plan omawianą kolekcję relacji przechowywaną w CAW. W ten sposób
znaczenie zbioru jako całości, w porównaniu z okresem wcześniejszym, stosunkowo
zmniejszyło się; mimo to poszczególne pozycje zachowały dużą wartość źródła
historycznego. Dodać należy, że do zbioru w latach 1961—1963 włączono szereg
relacji, które zostały nadesłane bezpośrednio do Centralnego Archiwum Wojskowego.
Czas ich powstawania oraz zawartość merytoryczna jest zróżnicowana podobnie jak
zasadniczy materiał zbioru. Obok obszernych relacji, które można uznać za
opracowania, jak np. relacja T. Cypriana dotycząca przemysłu wojennego i służby
uzbrojenia w Polsce przed rokiem 1939, spotkać tu można pozycje niewielkie o
znaczeniu raczej przyczynkarskim. Obecnie można spodziewać się dalszego napływu
relacji oraz innych materiałów mających charakter źródeł pośrednich, które uzupełnią
ten fragment zbioru.
Przypuszczać należy, że relacje przechowywane w Centralnym Archiwum
Wojskowym i w przyszłości służyć będą historykom, jako podstawa do ustalenia i

12
Por.: B. W o s z c z y ń s k i, Materiały archiwalne przekazane Centralnemu Archiwum
Wojskowemu ze Związku Radzieckiego, WPH nr 4, 1964. s. 231—237.
13
Wojna obronna Polski 1939. Wybór źródeł, Warszawa 1968, s. 1009—1141. wyświetlenia licznych faktów z przebiegu Kampanii Wrześniowej. Przy ich pomocy
możliwa będzie konfrontacja z innymi źródłami historycznymi oraz licznymi
opracowaniami.
Relacje jako materiał archiwalny
Podobnie, jak pod względem wartości historycznej zbiór relacji nie jest
jednolity, tak samo jest różnorodny pod względem form zewnętrznych. Objętość
relacji waha się od jednej do stu stron. Jedni autorzy podeszli do swego zadania z
pełnym zrozumieniem i sporządzili relacje poprawnie, często w formie maszynopisu.
Inni przygotowali mniej starannie, pisząc je odręcznie, nawet ołówkiem, na małych
kartkach papieru.
Od początku swego istnienia zbiór nie stanowił bezładnej masy papierów
przypadkowo zgromadzonych. Materiały te z chwilą napływu były kolekcjonowane z
myślą o wykorzystaniu ich przez Biuro Historyczne WP przy opracowaniu monografii
o Kampanii Wrześniowej. Relacje te kompletowano działami odpowiadającymi
związkom operacyjnym. W czasie porządkowania w ramach tych działów utworzone
zostały jednostki archiwalne obejmujące od 20 do 40 relacji. Jednostki te są zszyte i
oprawione. W zasadzie relacje dotyczące działań bojowych oddziałów jednego
związku operacyjnego tworzą jedną jednostkę archiwalną. Wewnątrz każdej jednostki
archiwalnej na pierwszym miejscu znajdują się relacje omawiające pracę dowództwa i
sztabu danego związku operacyjnego, następnie informujące o działaniach związków
taktycznych, oddziałów i pododdziałów. Przy większej ilości relacji dotyczących
jednego związku operacyjnego utworzono kilka woluminów (np. relacje o działaniach
armii „Kraków” tworzą cztery jednostki archiwalne). Natomiast niektóre obszerniejsze
relacje stanowią samodzielne odrębne woluminy (np. II-3-30; II-3-31; II-3-32).
Zbiór relacji złączony został z kolekcją, na którą złożyły się fragmenty
monografii przygotowywanej przez Biuro Historyczne WP. Te ostatnie materiały
pośrednio mają charakter relacji, ponieważ przy ich opracowywaniu opierano się nie
tylko na aktach i relacjach pisanych, ale również na danych uzyskanych z rozmów z relantami. Niektóre rozdziały tej pracy były przeglądane również przez bezpośrednich
uczestników kampanii, którzy często dopisywali swoje uwagi i uzupełnienia. (Np.
uwagi mjra Felicjana Majorkiewicza, dotyczące dyskusji w sztabie GO „Narew” w
dniu 9 września 1939 roku dopisane na odwrocie karty 65; sygn. II-4-19).
Wiele jednostek archiwalnych, wchodzących w skład zbioru, zawiera oprócz
relacji również materiał aktowy — korespondencję Biura Historycznego WP. Wiąże
się ona ściśle z akcją zbierania relacji i w związku z tym pozostawienie jej w
poszczególnych woluminach uważać należy za celowe. Trafiają się również inne
materiały, jak np. artykuły z prasy niemieckiej dotyczące Kampanii Wrześniowej
14
, a
nawet tłumaczone na język polski fragmenty książki niemieckiej o działaniach we
wrześniu 1939 roku
15
. Tak więc zasadniczy kompleks zbioru można określić jako
spuściznę po kolektywie pracowników Biura Historycznego WP. Jednak nie było by
celowe traktowanie tych materiałów, jako fragmentu znajdującego się w CAW zespołu
archiwalnego pod nazwą „Biuro Historyczne WP”. Wcielenie tej części zbioru do tego
zespołu spowodowało by rozbicie obecnej kolekcji, gdyż pozostały by relacje, które
napłynęły już bezpośrednio do Centralnego Archiwum Wojskowego. Dlatego też
obecnie wyodrębnione one zostały w zbiorze, jako osobna grupa nabytków (II-6-1 do
8).
Należy stwierdzić, że kwestia nadania najwłaściwszego układu kolekcji relacji
uczestników Kampanii Wrześniowej pozostaje zagadnieniem otwartym, gdyż trzeba
się liczyć z możliwością napływu dalszych tego rodzaju opracowań. W tym wypadku
układ ostateczny nie jest problemem zasadniczym, ponieważ zbiór archiwalny,
podobnie jak biblioteka — pisze K. Konarski — „nie ma stałego niezmiennego układu
i daje się segregować według rozmaitych systemów i wzorów”
16
. Zbiór archiwalny nie
jest określony żadnymi granicami, w przeciwieństwie do zespołu aktowego. Do zbioru
wcielać można zawsze nowe materiały, przez co wartość jego tylko wzrasta. W
związku z tym należy brać pod uwagę ewentualność włączenia do kolekcji tych relacji

14
Np. artykuł kpt. R e c h l i n g a w „Pomerische Zeitung” z 28 listopada 1939. CAW, II-35, k. 7.
15
„Wir zogen gegen Polen” — praca zbiorowa wydana w Monachium 1940 r. (str. 145). CAW, II-3-
3. k. 235 i następne.
16
K. K o n a r s k i, Podstawowe zasady archiwistyki. Archeion nr 19—20, 1951, s. 74—75. i materiałów zbliżonych charakterem, które być może przekazane zostaną przez inne
archiwa.
Przy omawianiu tego problemu można wysunąć propozycje opracowania
inwentarza idealnego wszystkich relacji dotyczących Kampanii Wrześniowej, a
znajdujących się w innych archiwach. Można też zastanowić się nad potrzebą
sporządzenia dla obecnie istniejącego inwentarza realnego skorowidza: imiennego,
geograficznego oraz nazw oddziałów.
ODPOWIEDZ

Wróć do „Kampania wrześniowa”