Stosunki polsko-radzieckie w latach 1941-44

[Warka]

30 lipca 1941r. rząd Rzeczypospolitej zawarł kompromisowy układ z rządem ZSRR (był to tzw. układ polsko-sowiecki). Na jego podstawie wznowiono stosunki dyplomatyczne. Na mocy tzw. amnestii, władze ZSRR zwolniły z więzień i łagrów część obywateli polskich (gł. Polaków i Żydów). W sierpniu 1941 zaczęto formowanie Armii Polskiej w ZSRR, pod dowództwem gen. W. Andersa. Rozwinięto opiekę nad obywatelami polskimi na całym obszarze ZSRR (delegatury ambasady RP).
W grudniu 1941 podczas podróży do ZSRR gen. Sikorski podjął, bez powodzenia, próbę uzyskania wiarygodnych informacji o losie oficerów polskich więzionych w sowieckich obozach.
W III i VIII 1942 Armia Polska, w wyniku starań polskich i porozumienia sowiecko-brytyjskiego, została ewakuowana z ZSRR do Iraku.
W kraju ‘42 r. odbudowana partia komunistyczna - Polska Partia Robotnicza, po niepowodzeniu rozmów o współpracy z Delegaturą Rządu RP na Kraj, utworzyła obóz polityczny z podporządkowanymi grupami socjalistów i ludowców.
Zwycięska bitwa pod Stalingradem i stopniowe przejmowanie inicjatywy strategicznej przez Armię Czerwoną wzmocniły pozycję Stalina w koalicji antyfaszystowskiej i pozwalały mu wywierać coraz silniejszy wpływ na sprawę polską. W kwietniu ‘43, po publicznym ogłoszeniu przez Niemcy odkrycia masowych grobów w Katyniu i skierowaniu przez rząd polski wniosku do Międzynarodowego Czerwonego Krzyża o powołanie niezależnej komisji do zbadania zbrodni, rząd ZSRR 25 IV 1943 zerwał stosunki dyplomatyczne z rządem Rzeczypospolitej na uchodźstwie.
Stalin, wykorzystując Polaków w ZSRR, rozpoczął jawne tworzenie ośrodka politycznego (powstał m.in. Związek Patriotów Polskich) i sił zbrojnych (utworzono wtedy Pierwszą Dywizję Piechoty im. T. Kościuszki, która w październiku 1943 walczyła pod Lenino), następnie Pierwszego Korpusu Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR (pod dowództwem gen. Z. Berlinga).
4 VII 1943 w katastrofie lotniczej w Gibraltarze zginął gen. Sikorski. Nowym premierem został Stanisław Mikołajczyk, a naczelnym wodzem gen. K. Sosnkowski.
Podejmowane przez USA i Wielką Brytanię próby wznowienia stosunków polsko-sowieckich napotykały zdecydowany opór Stalina, który dążył do uzyskania kontroli nad Polską i wywierał nacisk na rząd RP żądając nie tylko uznania nowej wschodniej granicy Polski, ale także zmian w składzie rządu polskiego.
Na konferencji teherańskiej (28 XI - 1 XII 1943), bez udziału, zgody i informowania władz polskich, w uzgodniono kształt terytorialny powojennej Polski (między Odrą i linią Curzona).
Na przełomie 1943 i 1944 komuniści powołali Krajową Radę Narodową, a w styczniu 1944 wojska sowieckie przekroczyły granicę wschodnią RP. W drugiej połowie ’44 Stalin wysuwał nowe żądania, m.in. odrzucenia konstytucji kwietniowej i uznania odpowiedzialności Niemców za zbrodnię katyńską.
20 VII 1944 w Moskwie pod kontrolą Stalina powstał Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego (PKWN) i 22 VII ogłosił Manifest. 27 lipca PKWN zawarł porozumienie z władzami ZSRR, w którym uznał linię Curzona za wschodnią granicę państwa polskiego. Objął władzę w zakresie wyznaczonym przez Stalina na terenach zajętych przez Armię Czerwoną. Tymczasem formowana od marca ‘44 Armia Polska w ZSRR (pod dowództwem gen. Berlinga) została połączona z Armią Ludową w Wojsko Polskie. W tych warunkach władze Polskiego Państwa Podziemnego 30 lipca podjęły decyzję o włączeniu stolicy Polski do akcji „Burza”. 1 sierpnia 1944 rozpoczęło się powstanie warszawskie, którego celem było wyzwolenie miasta przed wkroczeniem Armii Czerwonej i ustanowienie prawowitych władz RP. Kapitulacja powstania nastąpiła z dniem 2 październik 1944r. Na terenach wyzwolonych władze sowieckie rozbrajały oddziały AK, żołnierzy więziono, niektórzy wstąpili do Wojska Polskiego.
Między 3 a 9 sierpniem oraz 13 a 20 październikiem 1944 w Moskwie trwały rozmowy z kierownictwem Krajowej Rady Narodowej (KRN) i Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego (PKWN), przy udziale przedstawicieli ZSRR i Wielkiej Brytanii. W czasie trwania I tury (3-9.VIII) premier Mikołajczyk odrzucił linię Curzona jako granicę wschodnią Polski i nierównoprawne warunki utworzenia jednolitego rządu. W listopadzie złożył dymisję, a nowy rząd utworzył T. Arciszewski. Na terenach tak zwanej Polski Lubelskiej PKWN, korzystając z osłony Armii Czerwonej i NKWD, zorganizował własny system władzy, rozbudował wojsko, przeprowadził masowe aresztowania byłych członków organizacji konspiracyjnych oraz akcje pacyfikacyjne. Przymusowym zarządem objął większość instytucji gospodarczych.
6 września 1944 wydał dekret o reformie rolnej. Jawną działalność podjęły akceptujące politykę Polskiej Partii Robotniczej (PPR - podporządkowana sowieckiej partii komunistycznej i kontrolowana przez NKWD) partie polityczne, do których należały: Polska Partia Socjalistyczna, Stronnictwo Ludowe, Stronnictwo Demokratyczne. W grudniu ‘44 PKWN został przemianowany na Rząd Tymczasowy Rzeczypospolitej Polskiej.
W styczniu 1945 Armia Czerwona wkroczyła na pozostałe ziemie polskie, również do Warszawy. 19 stycznia 1945 dowództwo Armii Krajowej wydało rozkaz rozwiązania podziemnego wojska. Jednak część żołnierzy pozostała w konspiracji i kontynuowała walkę przeciwstawiając się terrorowi Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego (MBP).