Ministerstwo Ziem Odzyskanych 1945 – 1949: powstanie i najważniejsze zadania

Za początek Polski Ludowej uznaje się ogłoszenie manifestu PKWN 22 lipca 1944 roku. Od tego czasu rozpoczyna się budowa ustroju opartego na przyjaźni z ZSRR i szybkie przechwytywanie władzy na rzecz działaczy komunistycznych. W roku 1952 państwo zmienia nazwę na Polską Rzeczpospolitą Ludową.
Warka
Posty: 1570
https://www.artistsworkshop.eu/meble-kuchenne-na-wymiar-warszawa-gdzie-zamowic/
Rejestracja: 16 paź 2010, 03:38

Ministerstwo Ziem Odzyskanych 1945 – 1949: powstanie i najważniejsze zadania

Post autor: Warka »

Sytuacja Polski w drugiej połowie 1945 roku miała poważny wpływ na kwestię tzw. Ziem Zachodnich. Dojście do porozumienia w sprawie dotyczącej rekonstrukcji Rządu Tymczasowego na podstawie uchwał konferencji jałtańskiej oraz utworzenie dnia 28 czerwca 1945 roku Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej stworzyło podstawy do nawiązania stosunków dyplomatycznych z czołowymi państwami naszego globu. Ponadto uchwały konferencji poczdamskiej, ogłoszone dnia 2 sierpnia tego samego roku, mimo pewnych niekorzystnych sformułowań miały ogromny wpływ na dalszy rozwój procesów integracyjnych Ziem Zachodnich i Północnych.
Pod koniec 1945 roku na terenach tych powstała polska administracja lokalna, uruchomiono podstawowe środki transportu, a gospodarka podnosiła się z wojennych zniszczeń. Swą działalność zapoczątkowały również partie polityczne oraz organizacje zawodowe i społeczne. Dodatkowo pierwszy centralny organ powołany do kierowania sprawami Ziem Odzyskanych – Biuro Ziem Zachodnich, utworzone w lutym 1945 roku nie działało tak, jak się spodziewano, dlatego też w uchwale Rady Ministrów z dnia 11 kwietnia przewidziano konieczność utworzenia Urzędu Pełnomocnika Generalnego dla Ziem Odzyskanych. Jednak i ten organ nie spełniał oczekiwań wszystkich środowisk politycznych, w związku z czym pojawiły się projekty zastąpienia tego urzędu innym, silniejszym. Wśród wielu propozycji dość często występował postulat powołania odrębnego ministerstwa do spraw Ziem Zachodnich lub do spraw osadnictwa. Konieczność reorganizacji systemu zarządzania tymi ziemiami widziały, co należy wyraźnie podkreślić PPR, PPS oraz SD.
Ziemie przyłączone do Polski w 1945 (na różowo) Zdj. Wikimedia Commons
Ziemie przyłączone do Polski w 1945 (na różowo)
Zdj. Wikimedia Commons
Zagadnienie powołania odpowiedniego ministerstwa było przedmiotem dyskusji w Komisji Repatriacji i Osadnictwa Krajowej Rady Narodowej. Dnia 29 sierpnia 1945 roku pod obrady poddane zostały dwa wnioski. Związek Parlamentarny Socjalistów Polskich zgłosił postulat zreorganizowania Państwowego Urzędu Repatriacyjnego i Urzędu Generalnego Pełnomocnika dla Ziem Odzyskanych. Proponowano obie te instytucje scalić w jeden organ, który miał mieć trzy podstawowe komórki organizacyjne: Biuro badań naukowych dla Ziem Odzyskanych, Dział przesiedleńczo–osiedleńczy i Dział repatriacyjny. Drugi projekt złożyło Stronnictwo Demokratyczne, w którym postulowano utworzenie Ministerstwa Repatriacji i Osadnictwa. Kwestię powołania nowego ministerstwa odłożono do października, gdyż nie było jednomyślności w tej sprawie, a nikt nie chciał tworzyć kolejnego organu, który ponownie trzeba byłoby reorganizować. I tak dnia 23 października 1945 roku wiceminister administracji publicznej Stanisław Wolski mówił o projekcie powołania do życia ministerstwa, które zajęłoby się sprawami planowego zagospodarowania Ziem Zachodnich. Inicjatywa opracowania tej propozycji wyszła z Biura Politycznego KC PPR, które to sformułowało też jego główne zasady. Projekt dekretu przedłożono na posiedzeniu Rady Ministrów w dniu 25 października. W tym samym dniu został on przyjęty. Ostatecznie na posiedzeniu Prezydium KRN w dniu 13 listopada został zatwierdzony, a wszedł w życie dnia 27 listopada 1945 roku.
Dekret ten był pierwszym dokumentem, który posiadał moc prawną ustawy mogącej w sposób kompleksowy regulować problem administracji na ziemiach, które w wyniku drugiej wojny światowej wróciły do Polski. Regulował on kilka istotnych spraw z zakresu administracji publicznej i gospodarczej. M.in. powołał na okres przejściowy Ministerstwo Ziem Odzyskanych, które zastąpiło działający dotychczas w ramach Ministerstwa Administracji Publicznej – Urząd Generalnego Pełnomocnika Rządu dla Ziem Odzyskanych. Ponadto ustalił zakres rzeczowy działania nowego ministerstwa, do którego zadań zaliczono:
a) opracowanie wytycznych polityki państwa na omawianym terytorium oraz planu jego zagospodarowania
b) przeprowadzenie planowej akcji osiedleńczej
c) zaopatrywanie ludności tych ziem w przedmioty konieczne to zaspokojenia ich potrzeb gospodarczych
d) zarządzanie mieniem poniemieckim
e) koordynowanie lub inicjowanie działalności innych ministerstw i podległych im organów na Ziemiach Odzyskanych, z wyjątkiem spraw należących do zakresu działania Ministerstwa Spraw Zagranicznych i Ministerstwa Żeglugi i Handlu Zagranicznego.
Dekret rozstrzygał także skomplikowany problem prawa obowiązującego na Ziemiach Odzyskanych. Na tereny te rozciągnięto ustawodawstwo obowiązujące na obszarze sądu okręgowego w Poznaniu. Jednocześnie Rada Ministrów otrzymała upoważnienie do wydawania przepisów przejściowych, związanych z rozciągnięciem przepisów prawnych na omawiane tereny. Dokument ten sprecyzował także podstawy organizacyjne działalności administracji terenowej oraz zobowiązał Ministra Obrony Narodowej w porozumieniu z MZO do ustalenia sieci garnizonów Wojska Polskiego na Ziemiach Odzyskanych[1].
Wydaje się, że koncepcja zarządzania na omawianych ziemiach przyjęta przez dekret była koncepcją pośrednią między słabym i posiadającym nikłe uprawnienia Urzędem Pełnomocnika Generalnego, a postulowanym Komisariatem Generalnym. MZO miało być organem na tyle silnym, by podołać trudnym i skomplikowanym zagadnieniom administracji na Ziemiach Zachodnich, ale jednocześnie jego usytuowanie w organach państwowych miało być takie, by integrować te obszary z resztą Polski, a nie prowadzić do utrwalenia ich odrębności.
Omawiając zagadnienie działalności MZO warto wspomnieć o strukturze organizacyjnej. Jego ministrem przez cały okres funkcjonowania był Władysław Gomułka, a zastępcami Władysław Wolski, Józef Dubiel, Jan Wasilewski oraz Władysław Czajkowski, którego po śmierci w 1947 roku zmienił Leopold Gluck. Początkowo struktura organizacyjna ministerstwa nie była zbyt rozbudowana, a tworzyły ją następujące komórki:
1. Departament Ogólno-administracyjny, który łączył funkcje nadzoru nad administracją publiczną z zadaniami usługowymi dla innych komórek,
2. Departament Osiedleńczy realizujący zadania osadniczo–repatriacyjne,
3. Departament Aprowizacji i Handlu, który zajmował się zaopatrywaniem ludności, nadzorem nad handlem i przemysłem spożywczym,
4. Departament Mienia Państwowego wykonujący zadania z dziedziny zarządzania mieniem poniemieckim,
5. Główny Urząd Inspekcji i Kontroli,
6. Biuro Planów i Koordynacji biorące współudział w pracach i zadaniach wykonywanych przez inne resorty na Ziemiach Odzyskanych.

Jako jednostki podległe Ministerstwu działały ponadto Biuro Studiów Osadniczo–Przesiedleńczych z Radą Naukową dla zagadnień Ziem Odzyskanych z siedzibą w Krakowie oraz Centralny Zarząd PUR z siedzibą w Łodzi[2].
Polska 1945 Zdj. Wikimedia Commons
Polska 1945
Zdj. Wikimedia Commons
W trakcie działalności MZO doszło do kilku zmian w strukturze organizacyjnej. Pierwszą było wprowadzenie w 1946 roku Gabinetu Ministra, który przejął z Departamentu Ogólno– Administracyjnego sprawy organizacji wewnętrznej ministerstwa, sprawy informacyjno–prawne, Kancelarię Główną i Archiwum. W marcu tego samego roku wspomniany wyżej Departament Ogólny podzielono na dwa oddzielne departamenty: Ogólny i Administracji Publicznej. W kolejnych miesiącach Biuro Planów i Koordynacji przemianowano na Departament Planowania i Koordynacji, a Departament Mienia Państwowego na Departament Likwidacyjny. Również zmiana nazwy dosięgnęła Główny Urząd Inspekcji i Kontroli, który zaczęto określać mianem Departamentu Kontroli[3].
Próbując dokonać oceny działalności MZO należy przypomnieć, iż otrzymało ono zadanie administrowania ziemiami, które wróciły do Polski w 1945 roku. W ciągu ponad trzech lat funkcjonowania doszło do przekształcenia i ujednolicenia jego struktury organizacyjnej. Ponadto urzędy pełnomocników rządu, utworzone dla zorganizowania życia polskiego na podległych im terenach zostały w maju 1946 roku przekształcone w urzędy wojewódzkie i starostwa powiatowe. Był to pierwszy etap na drodze do unifikacji administracji państwowej Ziem Zachodnich. Rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 29 maja 1946 roku utworzono trzy województwa: olsztyńskie, szczecińskie i wrocławskie, co symbolicznie zakończyło proces wstępny kształtowania się podziału administracyjnego. Kolejnym etapem na drodze normalizacji stosunków społecznych było powołanie rad narodowych, które powstały w latach 1946 – 1947. Stworzyło to warunki do pełnego zorganizowania samorządu na ustawowych zasadach. Powołano wówczas organy wykonawcze samorządu terytorialnego, czym zakończono kolejny etap kształtowania się administracji terytorialnej. Jednym z najważniejszych i najtrudniejszych zadań MZO było kierowanie akcją osadniczą. Główną zasługą Ministerstwa okazało się nadanie jej ram organizacyjnych przy jednoczesnej masowości i szerokim udziale instytucji społecznych i politycznych. Komórki MZO przy udziale PUR i innych różnych kolegialnych komitetów wypracowały odpowiednie podstawy prawne osadnictwa, zorganizowały aparat do jego technicznego przeprowadzenia oraz uregulowały stosunki własnościowe.
Pod koniec działalności MZO w 1948 roku Ziemie Zachodnie i Północne odgrywały już znaczącą rolę w organizmie gospodarczym Polski, mimo iż były one poważnie zniszczone. Symbolicznym podsumowaniem wysiłków nad zagospodarowaniem omawianego obszaru była Wystawa Ziem Odzyskanych zorganizowana przez Ministerstwo Ziem Odzyskanych i Ministerstwo Przemysłu i Handlu we Wrocławiu. W ciągu blisko czterech miesięcy jej trwania[4] zwiedziło ją ponad 1,5 mln ludzi. Warto także dodać, iż przy współdziałaniu MZO i podległej mu administracji terenowej dokonano ogromnej pracy nad odbudową szkolnictwa wszystkich szczebli, uruchomiono placówki kulturalne oraz zorganizowano życie naukowe. Należy również wskazać, iż osiągnięciem MZO było także doprowadzenie do stabilizacji politycznej i społecznej na Ziemiach Odzyskanych.
Ministerstwo Ziem Odzyskanych powołano do życia na okres przejściowy, do czasu istnienia potrzeby utrzymania odrębnego zarządu terenów zachodnich i północnych Polski, wynikających ze szczególnych warunków panujących na nich. Z chwilą, gdy stosunki uległy normalizacji, jego dalsze funkcjonowanie okazało się zbędne i rzeczą naturalną była decyzja o jego likwidacji. Oczywiście pojawiały się z jednej strony głosy, iż jest za wcześnie na zamknięcie działalności MZO, natomiast z drugiej postulowano, że już nadszedł ten czas. Ostatecznie Ministerstwo Ziem Odzyskanych zostało zlikwidowane na mocy ustawy z dnia 11 stycznia 1949 roku „O scaleniu zarządu ziem odzyskanych z ogólną administracją państwową”. Dokument ten składał się z dwóch artykułów. Pierwszy znosił MZO, a drugi zarządzał przekazanie spraw należących do tej pory do jego kompetencji do zakresu działania odpowiednich ministerstw. Ustawa stanowiła ostatni krok na drodze do likwidacji odrębnego zarządu ziemiami, które w wyniku postanowień po drugiej wojnie światowej wróciły do Polski. Było to osiągnięcie celu, do którego zmierzano z całą stanowczością od momentu organizowania administracji polskiej na wyzwolonych terenach.
Maciej Wierzchnicki
Bibliografia:
Źródła drukowane:
Dziennik Ustaw 1945 r., nr 51.
Opracowania:
Dopierała B., Polskie losy Pomorza Zachodniego, Poznań 1970.
Gluck L., Od ziem postulowanych do ziem odzyskanych, Warszawa 1971.
Golczewski K., Pomorze Zachodnie na przełomie dwu epok 1944 – 1946, Poznań 1964.
Kołomejczyk N., Syzdek B., Polska w latach 1944 – 1949, Warszawa 1968.
Przedpelski M., Smoliński S., Struktura społeczno – gospodarcza Ziem Zachodnich w latach 1933 – 1960, Poznań 1964.
Rybicki H., Powstanie i działalność władzy ludowej na Zachodnich i Północnych obszarach Polski 1945 – 1949, Poznań 1976.
Przypisy:
[1] Dziennik Ustaw 1945, nr 51, poz. 295.
2 H. Rybicki, Powstanie i działalność władzy ludowej na Zachodnich i Północnych obszarach Polski 1945 – 1949, Poznań 1976, s. 92 – 93.
3 Wymienione zmiany nie są wszystkimi jakie zaszły w okresie funkcjonowania MZO, a jedynie przykładowymi wybranymi przez autora artykułu, celem zasygnalizowania występowania tego procesu.
4 Wystawa odbyła się w dniach 21 lipca – 31 października 1948 roku.
ODPOWIEDZ

Wróć do „Wprowadzenie demokracji ludowej 1945-1956”