Działalność NKWD na Podlasiu 1944-1945

Za początek Polski Ludowej uznaje się ogłoszenie manifestu PKWN 22 lipca 1944 roku. Od tego czasu rozpoczyna się budowa ustroju opartego na przyjaźni z ZSRR i szybkie przechwytywanie władzy na rzecz działaczy komunistycznych. W roku 1952 państwo zmienia nazwę na Polską Rzeczpospolitą Ludową.
Husarz
Posty: 803
https://www.artistsworkshop.eu/meble-kuchenne-na-wymiar-warszawa-gdzie-zamowic/
Rejestracja: 31 paź 2010, 04:37

Działalność NKWD na Podlasiu 1944-1945

Post autor: Husarz »

Jacek Pawłowicz (OBEP IPN Warszawa)
Działalność NKWD na Podlasiu 1944-1945
(zarys problematyki)
Tematem wystąpienia jest działalność Wojsk Wewnętrznych NKWD na terenie powiatu sokołowskiego, a nawet traktując zagadnienie nieco szerzej – obecność sił sowieckich
na Podlasiu lewobrzeŜnym w ogóle. Przy jego opracowywaniu wykorzystane zostały dokumenty sowieckich jednostek stacjonujących w Polsce, głównie 64 i 62 dywizji WW NKWD, a
takŜe dokumenty wytworzone przez KBW, ludowe Wojsko Polskie i UBP. O ile jednak dokumenty KBW i ludowego WP zostały dość dokładnie zbadane i wnoszą sporo danych o
działaniach prowadzonych wspólnie z NKWD, to z interesującego nas terenu dokumentacja
UB z przełomu lat 1944 i 1945 dotycząca tego zagadnienia jest bardzo fragmentaryczna i niskiej jakości. Z kolei dokumenty sowieckie są bardzo obfite, ale jak na razie – dość słabo
przebadane, zwłaszcza pod kątem działań w terenie. Niemniej całość zebranego materiału
pozwala na zarysowanie pewnego obrazu, na podstawie którego da się sformułować pewne
ogólne uwagi.
Osiem lat temu, otwierając swe wystąpienie na konferencji naukowej pt. Wojna domowa czy nowa okupacja? – Polska po roku 1944, dr Andrzej Chmielarz zauwaŜył, Ŝe „Likwidację podziemia niepodległościowego w latach 1944 – 1947 próbuje się nazywać ostatnio
wojną domową, zapominając, Ŝe nie moŜna mówić o wojnie domowej, gdy wyzwolenie jest
faktyczną nową okupacją. Nie moŜna tym terminem określić braku zgody na wprowadzone
przemocą rządy komunistów w państwie, które nie posiadało Ŝadnej suwerenności. Państwie,
którego charakter nie tak znowu bardzo róŜnił się od dominium. Jego granic strzegły wojska
pograniczne NKWD, władze – tj. PKWN, a następnie Rząd Tymczasowy – ochraniał batalion
NKWD, a osobistą ochronę Bieruta równieŜ stanowili funkcjonariusze NKWD. [...] Wojny
domowej w Polsce nie było. Mieliśmy natomiast brutalną pacyfikację społeczeństwa polskiego, połączoną z krwawą rozprawą z podziemiem niepodległościowym, którą w latach 1944-
1945 dokonano głównie siłami obcych wojsk”
1
.

1
Chmielarz A., Działania 64 dywizji Wojsk Wewnętrznych NKWD przeciwko polskiemu podziemiu, w: Wojna
domowa czy nowa okupacja? Polska po roku 1944, Wrocław 1998, s. 73. 2
Dość powiedzieć, Ŝe siły sowieckie wprowadzone do akcji na terenie Polski w latach
1944 – 1945 przewyŜszały siły resortu bezpieczeństwa, Milicji Obywatelskiej i Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego razem wzięte.
Wraz z przesuwaniem się frontu na zachód, w stronę Niemiec, na ziemiach polskich
pojawiało się sowieckie formacje specjalne, mające zagwarantować zaprowadzenie tu porządków na modłę sowiecką. Z jakimi formacjami mamy tu do czynienia? Przede wszystkim
specjalistyczne grupy operacyjne NKWD i NKGB kierowane przez gen. Iwana Sierowa, bę-
dące „mózgiem” rozpracowywania i likwidowania polskiego podziemia niepodległościowego, a takŜe organy kontrwywiadu wojskowego „Smiersz” spełniające te same zadania na szeroko rozumianym zapleczu frontu. Ich działalność operacyjną wspierały pułki podlegające
Dowództwu Wojsk Wewnętrznych NKWD ds. Ochrony Tyłów Armii Czerwonej. W ich liczbie najwięcej było pułków pogranicznych, a takŜe specjalne jednostki zmotoryzowane i pułki
strzeleckie NKWD. Łącznie WW NKWD ds. Ochrony Tyłów liczyły, wg stanu etatowego,
75.000 ludzi i składały się z 44 pułków (rzeczywista liczebność była niŜsza od etatowej)
2
. W
okresie największego nasilenia działań mających doprowadzić do fizycznego zniszczenia polskiego podziemia i „złamania” ludności cywilnej, na terytorium Polski stacjonowały jednostki
NKWD odpowiadająco przeliczeniowo sile 7 dywizji. Liczebność Wojsk Wewnętrznych
NKWD na ziemiach lezących w obecnych granicach Polski wzrosła z 14.000 w grudniu 1944
r. – do 35.000 w maju 1945 r
3
. Pamiętajmy przy tym, Ŝe w dawnych wschodnich województwach II RP ulokowano równie znaczne siły sowieckie, których jednym z podstawowych zadań była likwidacja struktur i oddziałów pozostałych po Armii Krajowej. Podstawowe jednostki tworzące siły NKWD w obecnych granicach Polski, uŜyte do zwalczania podziemia, to
64 (sformowana jako pierwsza), 62 i 63 dywizje WW NKWD. Jeszcze w czerwcu 1946 r. na
terytorium Polski stacjonowało 15 pułków WW NKWD, podlegających gen. lejtnantowi Seliwanowskiemu, głównemu doradcy sowieckiemu przy MBP, będącemu zarazem pełnomocnikiem NKWD przy Północnej Grupie Wojsk Sowieckich. Gdy w październiku 1946 r. zarysowała się koncepcja wycofania podstawowej siły NKWD z terenu Polski, tj. 64 dywizji WW
NKWD, Bierut zaŜądał pozostawienia jej jeszcze do 1 marca 1947 r. (czyli do tzw. amnestii,
która definitywnie „złamała” masowy charakter podziemia niepodległościowego).
Trzeba teŜ dodać, Ŝe w okresie 1944 – 1945 teren całej Polski pokrywała sieć sowieckich komendantur wojennych, a do akcji przeciw podziemiu niepodległościowemu uŜywano
takŜe frontowych jednostek Armii Sowieckiej (np. podczas tzw. „obławy” w Puszczy Augu-

2
Chmielarz A., op. cit., s. 74-75.
3
Ibidem, s. 76. 3
stowskiej uŜyto 2 dywizji Armii Sowieckiej wycofywanych z Niemiec do ZSRS). Ponadto
wiele jednostek Armii Sowieckiej, zakwaterowanych w róŜnych miejscowościach naszego
kraju, nawet nie będąc przeznaczona do czynnych działań wobec podziemia i społeczeństwa,
stanowiła dla nich potencjalne zagroŜenie i w kaŜdej chwili mogła być rzucona do akcji. W
powiece sokołowskim była to np. jednostka lotnicza, kwaterująca w latach 1945-1946 w rejonie Ceranowa (jej pododdziały były kilkakrotnie rzucone do obław na partyzantów, a w 1945
r., do działań bojowych uŜywano takŜe samolotów). W róŜnych punktach Podlasia ulokowano
teŜ sieć posterunków obserwacyjnych i łącznościowych, których załogi ze względu na uciąŜ-
liwość i często brutalny stosunek do ludności często znajdowały się w sytuacjach konfliktowych z miejscowym podziemiem. Pragnę przy tym dodać, Ŝe dowództwo podziemia poakowskiego zabraniało atakowania jednostek frontowych i pomocniczych Armii Sowieckiej, pozwalając stosować samoobronę w stosunku do NKWD i sił „polskiego” resortu bezpieczeń-
stwa. W raportach dowództwa 64 dywizji WW NKWD dostarczonych przez agenturę zachowała się informacja takŜe o takim właśnie rozkazie wydanym przez Komendę Obwodu Soko-
łów Podlaski.
Działania przeciw podziemiu niepodległościowemu rozpoczęto dosłownie jeszcze w
momencie przesuwania się frontu. Na mocy rozkazu dowódcy I Frontu Białoruskiego z 2
sierpnia 1944 r. jednostki kontrwywiadu „Smiersz” przystąpiły do rozbrajania oddziałów AK
zmobilizowanych w Podokręgu Wschodnim Obszaru Warszawskiego, skoncentrowanych na
terenie pomiędzy Mińskiem Mazowieckim i Sokołowem Podlaskim, który został juŜ opuszczony przez wojska niemieckie.
„6 i 7 sierpnia [1944] przeprowadzona została praca rozbrojenia składu osobowego 8
polskiej partyzanckiej dywizji piechoty Armii Krajowej i internowania składu osobowego tej
dywizji” – choć, jak stwierdzało sprawozdanie dowódcy 47 armii – „niektóre pododdziały
dywizji do tej pory prowadzą działania bojowe na terytorium zajmowanym przez wojska niemieckie
”4
.
Wywiad sowiecki oceniał liczebność trzech pułków AK wchodzących w skład tej jednostki – 22 pp, 32 pp i 13 pp - na od 400 do 600 ludzi. Dowództwo 47 armii sowieckiej informowało o internowaniu kadry oficerskiej 8 dywizji w liczbie 21 oficerów (w tym płk „Szeliga” i oficerowie z jego sztabu).

4
CAW, kolekcja akt rosyjskich, VIII.800.29/8, Sprawozdanie dowódcy 47 armii generała lejtnanta Gusiewa i
członka rady wojennej 47 armii generała majora Koropca, 16 VIII 1944 r., k. 255-256. 4
Informacje dowództw innych wielkich jednostek sowieckich z sierpnia 1944 r., np. 8
armii gwardyjskiej, takŜe mówiły o rozbrajaniu przez jednostki kontrwywiadu „Smiersz” i
127 pułk wojsk pogranicznych oddziałów AK na wschód od Warszawy. m.in. w pow. garwolińskim
5
. Dodajmy, iŜ zdarzenia te miały miejsce w momencie, w którym oddziały AK szykowały się do marszu na pomoc powstańczej Warszawie.
Interesujące wydają się teŜ okresowe sprawozdania naczelnika oddziału operacyjnego
I Frontu Białoruskiego z września 1944 r., w których przy omawianiu sytuacji w ginącej Warszawie wykorzystywano teŜ informacje od agentury znajdującej się w dzielnicach zajętych
przez powstańców (z zaznaczeniem np., Ŝe ustalenia danych dotyczących uzbrojenia oddzia-
łów powstańczych na śoliborzu było zadaniem groŜącym śmiercią).
Centra działań operacyjnych sowieckich sił specjalnych przeciwko polskiemu podziemiu i społeczeństwu znajdowały się w na przełomie 1944 i 1945 r. w Lublinie i Warszawie. Z czasem rola Lublina zmalała na rzecz Warszawy (przeniósł się tam gen. Iwan Sierow,
będący główna postacią w planistyce tych działań). Funkcjonowała tu od jesieni 1944 r. grupa
operacyjna płk Lichaczewa, która w styczniu 1945 r. przeniosła się z Pragi do Włoch. W owej
podwarszawskiej miejscowości ulokował się takŜe Główny Zarząd Informacji WP, formacja
której kadra kierownicza niemal w całości obsadzona była przez oficerów sowieckich ze
Smierszu. Ofiarami jej działalności padali takŜe Ŝołnierze AK z Podlasia, m.in. grupa konspiratorów wywodzących się z powiatu sokołowskiego (grupa Jerzego Kazimierskiego „LeŜań-
skiego”) czy akowcy z Siedlec (Ługowski i inni)
6
. Po zajęciu Warszawy 17 stycznia 1945
część jednostek Zbiorczej Dywizji NKWD, w międzyczasie przeorganizowanej w 64 Dywizję
Strzelecką WW NKWD, takŜe przeniosła się z Pragi na lewy brzeg Wisły. Jako pierwszy ulokowany został tam batalion zbiorczy tej jednostki, a wkrótce 2 pułk wojsk pogranicznych
(liczące około 1.200 funkcjonariuszy). Jego pododdziały ochraniały siedzibę tzw. Rządu Jedności Narodowej, poselstwo sowieckie przy RJN oraz grupę operacyjną głównego doradcy
sowieckiego przy MBP – gen. Seliwanowskiego a takŜe szereg rządowych obiektów w Warszawie
7
. Ochraniały konwoje z aresztowanymi i wyjeŜdŜały na operacje przeciw polskiemu
podziemiu niepodległościowego – na teren całego województwa warszawskiego, a nawet w

5
CAW, kolekcja akt rosyjskich, VIII.800.29/8, Sprawozdanie członka wojennej rady 8 armii gwardyjskiej generała majora Pronina, 12 X 1944 r., k. 288.
6
Zob. zapisy w rejestrze aresztowanych GZIWP za lata 1945-1947, AIPN 00834/111 (w piwnicach aresztu GZI
WP we Włochach przy ul. Świerszcza 2 zachowały się na ścianach dość liczne zapisy świadczące o uwięzieniu
tam podlaskich akowców), zob. takŜe Z „Czarnej Księgi” komunizmu: NKWD, „Smiersz” i „Informacja WP w
Warszawie i okolicach 1944-1945, red. S. Stępień, Warszawa, b.d.w.
7
CAW, kolekcja akt rosyjskich, VIII.800.49/20, Raporty dowódcy 2 pułku wojsk pogranicznych majora Kor-
Ŝenki z pierwszej połowy 1945 r. 5
białostockiego. TakŜe w drugiej połowie stycznia 1946 r. do Warszawy skierowany został 18
pułk pograniczny w pełnym składzie
8
.
Poczynając od października 1944 r. tereny połoŜone na wschód od Warszawy (woj.
warszawskie, białostockie, lubelskie i rzeszowskie) stały się obszarem działań sformowanej w
Lublinie Zbiorczej Dywizji WW NKWD, przekształconej po pewnym czasie w 64 dywizję
WW NKWD dowodzoną przez generała - lejtnanta Browkina. W skład tej jednostki weszły:
2, 11, 18, 98 i 108 pułki pograniczne, 145 pułk strzelecki, 104 oddział pograniczny, 198 specjalny zmotoryzowany batalion i 107 specjalna grupa manewrowa. Pod koniec października
1944 r. stan Zbiorczej Dywizji NKWD wynosił 10.282 Ŝołnierzy – dobrze wyszkolonych specjalistów do walki z podziemiem
9
. Pododdziały dywizji zostały ulokowane w Lublinie i szeregu miejscowości połoŜonych pomiędzy Bugiem a Wisłą. Natychmiast po przybyciu w miejsca dyslokacji pododdziały dywizji przystąpiły do „organizowania pracy w zakresie likwidacji oddziałów AK, dezerterów z armii polskiej i wszelkiego wrogiego elementu”
10
.
NajbliŜej rejonu stanowiącego przedmiot naszych zainteresowań ulokowany został 18
pułk pograniczny. Jeden batalion tej jednostki zatrzymał się w Siedlcach, zaś w powiecie łukowskim (w Świdrach 6 km od Łukowa) sztab i dwa dalsze bataliony. Jeszcze w okresie formowania, pomiędzy 14 a 20 X 1944 r., pułki dywizji zbiorczej aresztowały 740 osób, w tym
143 Ŝołnierzy AK, 12 dezerterów WP i 365 osób cywilnych określonych jako „element podejrzany”. Nie wiemy jednak, jaki udział w tym „dorobku” mając stacjonujące na Podlasiu bataliony 18 pułku pogranicznego)
11
. Bilans działań tej jednej dywizji WW NKWD za rok 1944
zamyka się liczbą 16.820 aresztowanych (w tym 2.604 Ŝołnierzy AK, 691 dezerterów z WP i
1.083 uchylających się od słuŜby wojskowej)
12
.
Przez całą jesień 1945 r. trwało na Podlasiu wyłapywanie Ŝołnierzy AK, przy czym
podstawą do represjonowania nie musiała być jakakolwiek aktualnie czynna działalność organizacyjna – jedynym wystarczającym kryterium doi aresztowania było ustalenie lub nawet
samo podejrzenie przynaleŜności do AK, NSZ lub innej organizacji niepodległościowej. Kadra dowódcza była stawiana przed polskimi lub sowieckimi sądami wojskowymi i szybko
poddawana eksterminacji fizycznej. W ten sposób zginął komendant Obwodu Sokołów Pod-

8
CAW, kolekcja akt rosyjskich, VIII.800.51/2, Rozkaz dowódcy 18 pułku pogranicznego NKWD ppłk Ostanina, 18 I 1945 r., k. 2.
9
CAW, kolekcja akt rosyjskich, VIII.800.45/8, Sprawozdanie naczelnika Głównego Zarządu WW NKWD ds.
ochrony tyłów generała-majora Gorbatiuka sporządzony dla Komisarza Bezpieczeństwa Państwowego ZSRR -
Ł. Berii, 29 X 1944 r. k. 8-10.
10
Ibidem, k. 9.
11
Ibidem, k. 10.
12
Chmielarz A., op. cit., s. 79. 6
laski i dwóch oficerów ze składu Komendy tegoŜ Obwodu. Zwykłych Ŝołnierzy organizacji
skazywano na wieloletnie pozbawienie wolności w więzieniach lub wywoŜono do obozów
koncentracyjnych w głębi Rosji. Ujętych gromadzono w improwizowanym obozie na stadionie sportowym w Sokołowie Podlaskim (pomiędzy ul. Lipową i Węgrowską – obecnie ul.
Wolności). Przeszło przez niego około 2.500 osób, które zostały wywiezione do łagrów,
głównie w zespole obozów Borowicze (w transportach znajdowało się, według obecnego stanu wiedzy, 360 mieszkańców powiatu Sokołów Podlaski). Wywózki odbyły się w trzech
wielkich transportach w dniach 12 XI, 1 XII 1944 r. i 1 I 1945 r
13
. Osoby ujęte w następnych
tygodniach na terenie powiatu sokołowskiego były wywoŜone do więzienia na Pradze w Warszawie, a stamtąd do obozu w Rembertowie, skąd ładowano je w transporty idące na wschód.
W listopadzie 1944 r. masowe aresztowania spadły na gminę Korczew. NaleŜy dodać,
Ŝe oprócz jednostek z dywizji zbiorczej, a potem 64 dywizji WW NKWD, działania na Podlasiu prowadziły takŜe inne sowieckie jednostki specjalne. 15 II 1945 pododdziały 333 pułku
pogranicznego podczas operacji we wsi Rozbity Kamień aresztowały 40 osób, które zostały
określone jako „bandyci” kierowani przez „aktywnego członka AK” Wodzyńskiego pseud
„Wicher”
14
. Ta sama jednostka w dniach od 16 do 22 II 1945 r. aresztowała na terenie powiatu Siedlce 59 osób określonych jako „aktywni członkowie obwodu siedleckiego AK”.
20 II 1945 r. grupa operacyjna NKWD okrąŜyła wsie Wyrozęby Kownaty, Wyrozęby
Padawce i Skwierczyn. Na podstawie list sporządzonych przez miejscowych konfidentów
aresztowano łącznie 44 osoby
15
. Ludzi tych przewieziono do PUBP w Sokołowie Podlaskim,
a stamtąd poprzez więzienie praskie do obozu w Rembertowie. Stąd wywieziono ich w transporcie do łagru Kaszłaj I w obwodzie swierdłowskim. Dwa dni później aresztowania, tym
razem takŜe z udziałem WBW i „polskiego resortu”, przeprowadzone zostały na terenie gminy Nieciecz (ujęci trafili poprzez obóz w Rembertowie do łagrów). 31 III 1945 r. obława
NKWD i UB przetoczyła się przez gminę Repki. I tym razem więźniów przetransportowano
do PUBP w Sokołowie, a następnie do obozu w Rembertowie.
Obławy były prowadzone bardzo brutalnie. Do uciekających strzelano (np. w Sawicach co najmniej jedna osoba została zabita). Rewizje i przeszukania prowadzono bardzo starannie - wroga szukano wszędzie. W instrukcji Głównego Zarządu WW NKWD z 7 IV 1945

13
Piekarski W., Obwód Armii Krajowej Sokołów Podlaski „Sęp”, „Proso” 1944-1945. Obwodowy Patrol śandarmerii, Warszawa 1994. s. 12.
14
CAW, kolekcja akt rosyjskich, VIII.800.29/11, Sprawozdanie naczelnika wydziału operacyjnego wojsk ochrony tyłów 1 Frontu Białoruskiego – Kaniewskiego, luty 1945, k. 17-19.
15
Relacja Wacława Trzcińskiego z Wyroząb spisana 3 VI 1996 r. przez mec. Bogusława Niemirkę, takŜe Janusz
Grudzień, PrzeŜyć Gułag i Długa droga do wolności, „Nowe Echo Podlasia” nr 33 i 34/1994. 7
r. dla dowództwa operującego w Polsce 18 pułku pogranicznego z 64 SD stwierdzano m.in:
„Przy poszukiwaniu wrogich elementów pododdziały naszych wojsk odnajdywały ich kryjówki
w piwnicach, jamach na kartofle, w dywanach, pod piecami, w snopach słomy a nawet w kupach nawozu”
16
. Próby ucieczki kończyły się tragicznie – tylko z jednego transportu zabito
odchodzącego z Rembertowa kilkanaście osób.
Mówiąc o obecności sowietów na interesującym nas terenie, trzeba teŜ odnotować, Ŝe
zimą (styczeń) 1945 r. teren powiatu sokołowskiego był eksploatowany przez czekające na
ruszenie frontu jednostki Armii Sowieckiej; wiadomo m.in., Ŝe zaopatrzenie dla siebie z tego
terenu ściągały pododdziały 354 Dywizji Strzeleckiej (zagotowka furaŜa). Dochodziło przy
tym do incydentów i naduŜyć wobec ludności, a takŜe pierwszych przypadków samoobrony
ze strony mieszkańców wobec bolszewików. I tak np. 2 V 1945 r. wieczorem, koło wsi Łuzki,
nieustalony oddział polskiego podziemia zaatakował silny posterunek sowiecki posterunek
obserwacyjny. Atak został odparty silnym ogniem broni maszynowej.
Raporty wojsk ochrony tyłów I Frontu Białoruskiego z okresu od lutego do maja 1945
r. wskazywały powiaty Siedlce i Sokołów Podlaski jako „siedliska band Armii Krajowej”,
podając przy tym szereg przesadnych i błędnie interpretowanych informacji. Wystąpienia
zbrojne mające miejsce w tej części Podlasia miały jednak niekiedy spektakularny charakter –
jak np. akcja 16 V 1945 r. pod Mordami, w której to kilkunastoosobowy oddział NSZ rozbroił
i rozmundurował sowieckiego generała – majora Kubasowa i oficerów z jego ochrony.
W kwietniu 1945 r. dyslokacja sił NKWD na terenach przyległych do powiatu soko-
łowskiego wyglądała następująco: Ostrów Mazowiecka – dwie kompanie 145 strzeleckiego
pułku WW NKWD, Mińsk Mazowiecki – dwie zastawy z 3 kompanii 18 pułku pogranicznego, Siedlce - 3 komp. 2 pułku pogranicznego i pododdział z 18 pułku strzeleckiego, Biała
Podlaska – niepełna kompania 145 pułku strzeleckiego, Międzyrzec – sztab batalionu i trzy
plutony 145 pułku strzeleckiego
17
. Wszystkie jednostki zmotoryzowane. Całością działań w
siedleckiem kierował dowódca 2 pułku pogranicznego i jemu zostały podporządkowane
mniejsze jednostki z 18 pułku pogranicznego skierowane na teren tego powiatu. Kolejne pododdziały z w/w pułków skierowano do Garwolina i Puław.
Na początku maja 1945 r. przydział terenu objętego operacjami poszczególnych jednostek wchodzących w skład 64 dywizji WW NKWD przedstawiał się następująco
18
:
• 2 pułk pograniczny – woj. warszawskie i białostockie,

16
CAW, kolekcja akt rosyjskich, VIII 800.51, t. 4., Pismo okólne Głównego Zarządu WW NKWD do naczelników okręgów i komendantów wydzielonych jednostek i pododdziałów, 7 IV 1945 r., k. 59-61.
17
CAW, kolekcja akt rosyjskich, VIII.8000.51/2, Meldunek dowódcy 64 SD WW NKWD, 20 IV 1945 r., k. 18. 8
• 18 pułk pograniczny – woj. łódzkie i kieleckie (okresowo pododdziały kierowano na
operacje w woj. warszawskim),
• 98 pułk pograniczny – powiat jarosławski woj. rzeszowskiego
• 332 pułk pograniczny – woj. gdańskie,
• 338 pułk pograniczny – woj. krakowskie,
• 145 pułk strzelecki – woj. poznańskie,
• 198 batalion zmotoryzowany – woj. lubelskie.
Tak więc wiosną 1945 r. w kierunku na Sokołów Podlaski operowały nadal jednostki
dwóch pułków NKWD z rejonu Warszawy.
Oddziały NKWD z Siedlec miały w swym zasięgu działań takŜe powiat sokołowski.
W dniach 26-27 V 1945 r. grupa pograniczników z 2 pułku wraz z GO 1 pułku KBW penetrowała teren w rejonie Sawic i Jabłonny (aresztowano wówczas 10 osób)
19
.
Ale penetracja Podlasia zaznaczała się teŜ od strony południowej poprzez jednostki
NKWD kwaterujące na terenie województwa lubelskiego. W maju 1945 r. na terenie woj.
lubelskiego stacjonowały: w Lublinie – 1 pułk ochrony kolei, 2 pułk zabezpieczenia wojsk
kwatermistrzowskich, 416, 418 i 480 sowieckie dywizjony artylerii przeciwlotniczej oraz
specjalny batalion wartowniczy WBW, specjalny batalion strzelecki ludowego WP, szkoły
oficerskie piechoty, intendentury i oficerów politycznych, w Chełmie: szkoła oficerska, w
Hrubieszowie 4 sowiecki pułk kawalerii, w Lubartowie, Krzesimowie i Poniatowej po batalionie ochronnym specjalnego przeznaczenia a w Jastkowie 10 pułk KBW.
Na początku czerwca na teren powiatu sokołowskiego skierowano z zadaniem zwalczania podziemia niepodległościowego pododdziały kwaterującego na Pradze 198 batalion
specjalnego zmotoryzowanego WW NKWD, który swoimi działaniami miał takŜe objąć powiat węgrowski. Jednostka ta, licząca ponad 500 doświadczonych w zwalczaniu podziemia
funkcjonariuszy miała na swoim koncie szereg operacji przeciw podziemiu i działań pacyfikacyjnych na terenie woj. lubelskiego. Przybyły do Sokołowa „oddział niszczycielski” tego
batalionu pod dowództwem lejtnanta Iwanowa, liczył początkowo około 100 ludzi wspartych
kilkoma pojazdami pancernymi i bronią stromotorową (terminologia uŜyta przy klasyfikacji
tego rodzaju jednostek jako Ŝywo kojarzy się z hitlerowskimi formacjami Jagdkommando

18
CAW, kolekcja akt rosyjskich, VIII.800.52/5, Rozkaz szefa sztabu 64 SD NKWD, 3 V 1945 r., k. 45.
19
D. CAW, 1582/75/35, obecnie AIPN, Meldunek operacyjny dowódcy 1 pułku KBW kpt. Juszkiewicza, 27 V
1945 r., k. 18. 9
przeznaczonymi do zwalczania partyzantki i działań mających sterroryzować ludność cywilną; jak zobaczymy - formy działania teŜ niewiele się róŜniły).
„Batalionowi rozkazano by wspólnie z 10 funkcjonariuszami operacyjnymi Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Warszawie wysłać do Sokołowa Podlaskiego
„oddział niszczycielski” z zadaniem organizowania poszukiwań i likwidacji band w sokołowskim i węgrowskim rejonie”
20
.
Husarz
Posty: 803
Rejestracja: 31 paź 2010, 04:37

Re: Działalność NKWD na Podlasiu 1944-1945

Post autor: Husarz »

W tym samym czasie w rejon Ryk wysłano oddział wydzielony z 2 pułku pogranicznego, a do Siedlec kolejne dwie kompanie 145 pułku strzeleckiego WW NKWD).
„Oddział niszczycielski” 198 batalionu WW NKWD przybył do Sokołowa Podlaskiego 19 VI 1945 r., nawiązał współpracę z PUBP i natychmiast ruszył w teren. Jeszcze tego
samego dnia jego grupa operacyjna wyjechała na akcję w rejonie Repek i Kamionki, gdzie –
jak donosiła agentura – miała pojawić się polska partyzantka. Wieczorem 19 VI w kolonii
Kamionka przeprowadzający rewizję funkcjonariusze NKWD zastrzelili jedna osobę – jakoby
podczas próby ucieczki. Grupa wróciła do wspomnianej miejscowości 22 VI 1945 r. i przeprowadziła działania, podczas których na rozkaz lejtnanta Kaczanowa spalone zostały zabudowania w których jakoby ukrywali się „bandyci” mający jakoby naleŜeć do grupy „Zjawy”,
sklasyfikowanej jako NSZ. W pogorzelisku znaleziono szczątki 9 osób. Podczas tej operacji
zabito lub spalono łącznie 15 osób określonych jako „bandyci”
21
. Meldunek informuje teŜ o
spalonej broni – miał to być jakoby 1 rkm. 2 pm, 2 kb i pistolet (ilość zniszczonej broni
świadczy, Ŝe większość zabitych była bezbronna). W dalszych działaniach zastrzelono jeszcze
kilka osób i aresztowano ponad 40.
W dniach 22 – 25 VI 1945 pododdziały batalionu przeczesywały lasy w rejonie Paulinowa, Wyrębu, Tchórznicy i Kupiantyna. Aresztowano 5 osób określonych jako „bandyci”,
przy czym jedna została zastrzelona na miejscu, zatrzymano teŜ 11 „podejrzanych”. Podczas
kolejnego wyjazdu „oddziału niszczycielskiego” w lasy Wyrębu (24-26 VI 1945) ujęto 3
„bandytów” i 5 „podejrzanych”.
26 VI 1945 r. „oddział niszczycielski” 198 batalionu wyjechał na wezwanie PUBP
Węgrów – na operację we wsi Leśniki (zastrzelono 3 osoby, jakoby podczas walki, 7 aresztowano)
22
. Druga operacja przeprowadzona w tym dniu pomiędzy Repkami a Rogowem nie

20
CAW, kolekcja akt rosyjskich, VIII.800.52/4, Raport dowódcy 198 zmotoryzowanego batalionu WW NKWD,
18 VI 1945 r., k. 2.
21
CAW, kolekcja akt rosyjskich, VIII 800.51/4, Sprawozdanie z operacji przeprowadzonej 22 VI 1945 r. przez
niszczycielski oddział 198 zmotoryzowanego batalionu WW NKWD w kolonii Kamionka pow. Sokołów Podlaski, k. 79-83.
22
CAW, kolekcja akt rosyjskich, VIII.800.49/7, Raport dowódcy 198 zmechanizowanego batalionu WW
NKWD ppłk Awerianowa za okres od 15 do 30 VI 1945 r., k. 52. 10
dała Ŝadnego rezultatu. W dniach 28-30 VI 1945 batalion przeczesywał miejscowości połoŜone wzdłuŜ linii Skrzeszew – Grudek - Kamieńczyk i Repki – Bujały – Tchórznica – Łazów.
Aresztowano 12 osób, w tym jakoby spadochroniarza z armii gen. Andersa (czyli „cichociemnego”). Ogółem w dniach 15-30 VI 1945 r. jednostki 198 batalionu na terenie powiatu
sokołowskiego zabiły 19 i aresztowały 43 osoby.
W następnym miesiącu siły 198 batalionu operujące w powiecie sokołowskim zostały
wzmocnione. Przybyła tu większość pododdziałów tej jednostki wraz z dowódcą batalionu –
ppłk Awierjanowiczem, który objął osobiste kierownictwo nad operacjami przeciw polskiemu
podziemiu
23
.
Nie mamy pełnych danych co do efektów operacji 198 batalionu zmotoryzowanego
WW NKWD na terenie powiatu sokołowskiego. Ze sprawozdania dowództwa tej jednostki
znamy jej efekty działań za okres od początku maja do połowy lipca 1945 r. Ujęte we wspomnianym dokumencie liczby obejmują jednak dane takŜe z terenu innych powiatów województwa warszawskiego i lubelskiego. Wiadomo, Ŝe w maju 1945 r. podczas 12 operacji, z
których 5 połączonych było z walką, pododdziały 198 batalionu NKWD zabiły 147 osób
określonych jako „bandyci”, a 121 aresztowały
24
. W czerwcu 1945 r. podczas jednej operacji
(w tym przypadku chodzi z pewnością o działania w powiecie sokołowskim) zabito 19 osób i
aresztowano 43. W ciągu dwóch pierwszych tygodni lipca batalion nie miał jakoby wymiernych efektów w zwalczaniu podziemia. Zaskakujące jest jednak ogólne podsumowanie jego
operacyjnego i bojowego wysiłku za okres omawianych dwóch i pół miesiąca. Pododdziały
batalionu miały zabić w tym czasie 266 i aresztować 164 osoby
25
. Wspomniany dokument
określa teŜ, Ŝe zdobyto wówczas 2 rusznice przeciwpancerne, 2 ckm, 6 rkm, 41 kb, 52 pistolety maszynowe oraz 11 sztuk broni krótkiej. Wziąwszy pod uwagę, iŜ większość owej broni
zabrano z konspiracyjnych kryjówek podczas rewizji i przeczesywania terenu, działania 198
batalionu wydają się mieć charakter wybitnie pacyfikacyjny (potwierdzałaby to znana ze
szczegółowego raportu czerwcowa operacja w Kamionce). Straty własne omawianego batalionu NKWD wyniosły w ciągu dwóch i pół miesiąca 25 zabitych i 6 rannych (zwraca uwagę
czterokrotnie większa ilość zabitych niŜ rannych, co moŜe wskazywać, iŜ straty te powstały w
wyniku celowych, dobrze przygotowanych zamachów i zasadzek, jak teŜ świadczyć o wyjątkowej zaciętości starć).

23
CAW, kolekcja akt rosyjskich, VIII.800.52/4, Raport zastępcy 198 zmotoryzowanego batalionu WW NKWD
kpt. Karajczewa, 20 VII 1945 r., k. 6.
24
Op. cit., Sprawozdanie dowódcy 198 zmotoryzowanego batalionu WW NKWD za okres 1 V – 15 VII 1945 r.,
k. 11. 11
W dniu 20 VII 1945 r. ppłk Awierjanowicz kierował nieudaną operacją NKWD w
rejonie Kurowic przeciw polskiemu oddziałowi partyzanckiemu, mającemu liczyć rzekomo –
wg danych PUBP w Sokołowie – do 700 ludzi. Oddział niszczycielski przeczesywał teren
podzielony na cztery mniejsze grupy. PoniewaŜ jego granicę działania wyznaczała rzeka Bug,
za którą jakoby przeszedł tropiony polski oddział, działania „oddziału niszczycielskiego” 198
batalionu zmechanizowanego NKWD przeniosły się w następnych dniach na teren gminy
Kosów Lacki
26
. Podczas działań w rejonie Kurowice – Gródek aresztowano jedynie 3 osoby,
a jedną zastrzelono na miejscu. Ppłk Awierjanowicz był niezadowolony z jakości pracy przydzielonych mu funkcjonariuszy UBP. W swych raportach odnotował, iŜ „pracownicy bezpieczeństwa są ze mną, ale nie mają jakichkolwiek danych o bandzie (lipa albo prowokacja)”
27
.
Nie przeszkodziło mu to jednak aresztować dalszych 30 osób, które w swym raporcie określił
jako „bandytów”.
W końcu lipca 1945 r. większość sił 198 batalionu zmotoryzowanego NKWD powró-
ciła do miejsca zakwaterowania na Pradze.
W okresie lata 1945 r. cięŜar działań pacyfikacyjnych na lewobrzeŜnym Podlasiu
wzięły na siebie jednostki ludowego WP. W Siedlcach ulokowano 2 pp 1 DP „Kościuszkowskiej” i 1 Brygadę Pancerną im. Bohaterów Westerplatte, a w Białej Podlaskiej 3 pp 1 DP.
Jednostki te swymi operacjami objęły takŜe teren powiatu Sokołów Podlaski. Przeczesywały
teren, starały się lokalizować i likwidować oddziały podziemia, a takŜe pod nadzorem funkcjonariuszy operacyjnych NKWD i UB prowadziły masowe aresztowania ludności. Działania
te, ze względu na formalną „polskość” wymienionych wyŜej jednostek wykraczają poza ramy
niniejszego szkicu, jednak okoliczność iŜ były planowane przez rosyjskie dowództwo Wojska
Polskiego, a nadzorowane przez NKWD, powinny zostać przynajmniej zasygnalizowane.
Warto wspomnieć, iŜ nawet dokumentacja sztabu 1 DP „Kościuszkowskiej” ludowego WP
sporządzana była w języku rosyjskim. Znaczna część kadry oficerskiej, zwłaszcza wyŜszej,
składała się z obywateli ZSRS oddelegowanych do słuŜby w ludowym WP – tzw. „pełniących
obowiązki Polaków” (POP-ów). W 1 Brygadzie Pancernej im. Bohaterów Westerplatte nawet
część szeregowych Ŝołnierzy – zwłaszcza w załogach wozów bojowych – to byli Rosjanie.
Interesujący obraz stosunków w tym „polskim” wojsku zawiera relacja oficera politycznego,
Adama Bronberga, który wspominając stosunki w 1 Dywizji Piechoty im. Tadeusza Ko-
ściuszki - zapisał:

25
CAW, kolekcja akt rosyjskich, VIII.800.52/4, Raport zastępcy dowódcy 198 zmotoryzowanego batalionu WW
NKWD za okres od 1 V do 15 VII 1945 r., k. 11-13.
26
Op. cit., Raport szefa sztabu 198 zmotoryzowanego batalionu WW NKWD, 22 VII 1945 r., k. 9. 12
„Dowódcami jednostek i pododdziałów z kosztowniejszym sprzętem byli „popi” – sowieccy oficerowie pełniący obowiązki Polaków. Oni narzucali sowiecki styl: Przekleństwa,
wygraŜanie na kaŜdym kroku, bez powodu, na wszelki wypadek. śołnierze udawali, Ŝe nie
rozumieją po rosyjsku, a „popi” nie znali polskiego i nie mogli się obejść bez pośrednictwa
oficera politycznego [w tym przypadku polskiego śyda – komunisty]. Zadaniem oficera politycznego było równieŜ pilnować, Ŝeby sowiecki dowódca nie pił bez przerwy, nie robił głupstw
i Ŝeby dowodził. [...] W kaŜdym oddziale siedział oficer NKWD, który miał swoich donosicieli.
[...] Prócz tego mieliśmy oficerów informacji, których słuŜba polegała na pisaniu oficjalnych
donosów. W takich potrójnych cęgach wszyscy dowódcy byli zakładnikami, włącznie z Berlingiem i Sokorskim, którzy kaŜdą decyzję musieli uzgadniać z NKWD”
28
.
Ten sam oficer tak zaś wspominał 1 Brygadę Pancerną im. Bohaterów Westerplatte:
„Dowódca Malutin, jego zastępca liniowy, prawie cały sztab, dowódcy batalionów i
większości kompanii, a nawet poszczególnych maszyn to byli Rosjanie, którzy nie umieli po
polsku, nawet jeśli mieli jakieś polskie pochodzenie, i ciągle dochodziło do konfliktów i nieporozumień, zwłaszcza po pijanemu. A pili wszędzie – na postojach, w marszu i w warunkach
bojowych. W kaŜdym czołgu jechał kanister z wódką, przy kaŜdym czołgu kręciła się dziewczyna, przygodna albo stała, którą ciągnął za sobą dowódca, i wszędzie rosyjskie przekleń-
stwa i mordobicie”
29
.
Działania pacyfikacyjne obu wspomnianych wielkich jednostek rozpoczęły się juŜ w
drugiej połowie czerwca 1945 r., nasilając się w drugiej połowie następnego miesiąca. Wspierane były takŜe przez pododdziały 64 dywizji WW NKWD i miejscowe komendantury sowieckie (np. w operacji prowadzonej 26 VII 1945 r. w rejonie Łosice – Sarnaki przeciw partyzantom przez pododdziały 1 DP i 1 BPanc. uczestniczyły teŜ dwie kompanie wydzielone ze
składu 64 DS WW NKWD
30
. W dniach 23 – 27 VII 1945 r. obie wspomniane wielkie jednostki prowadziły operację przeczesywania terenu w rejonie Siedlce – Sokołów Podlaski –
Skrzeszew – Janów Podlaski – Łosice – Mordy. Podczas okrąŜenia w lesie koło Ostrówka
grupy partyzanckiej, jakoby z oddziału „Marynarza”, zabito 7 osób, a 23 aresztowano (zdobyto jakoby 3 rkm, 20 pm i 15 kb)
31
. 27-28 VII 1945 r. grupa operacyjna 1 Brygady Pancernej
aresztowała 147 osób na terenie gminy Korczew (z tego 67 zwolniono, a 70 przekazano UB),

27
Op. cit., Raport zastępcy dowódcy 198 zmotoryzowanego batalionu WW NKWD, 22 VII 1945 r., k. 10.
28
Grynberg H., Memorbuch, Warszawa 2000, s. 152-153.
29
Grynberg H., op. cit. s. 166.
30
CAW, kolekcja akt rosyjskich, VIII.800.47/6, Notatka płk Riezienkina dla generała Sieriebriaczowa, 26 VII
1945 r., k. 194.
31
D. CAW, Akta LWP, III/7/96, Sprawozdanie z działań bojowych 1 DP im. Tadeusza Kościuszki z 28 VII
1945 r. podpisane przez generała – majora Bewziuka, k. 175-177. 13
a takŜe zlokalizowała miejsce postoju dowódcy ośrodka AK Drohiczyn – Siemiatycze (został
zabity wraz z trzema podkomendnymi)
32
. Z oficjalnego raportu dowództwa brygady wynika,
Ŝe wspomniana grupa operacyjna sformowana została z kompanii „automatczyków” tj. fizylierów, jednak z informacji od Ŝołnierzy podziemia i ludności, którzy się z nią zetknęli wynika, Ŝe przynajmniej część jej uczestników posługiwała się językiem rosyjskim.
Z kolei inna grupa operacyjna 1 DP podczas akcji przeprowadzonej na terenie powiatu
sokołowskiego w dniu 28 VII 1945 r. zabiła 8 osób określonych jako „bandyci”, a 15 aresztowała. W tym samym czasie podczas operacji 2 pp koło wsi Płosków zastrzelona została 1
osoba, a na przeprawie przez Bug podczas nocnej zasadzki zastrzelono kilka osób i 7 aresztowano. Łącznie dowódca 1 DP oceniał, Ŝe podczas kilkudniowych operacji przeprowadzonych w końcu lipca 1945 r. stoczono 4 walki, zabito 20 i ujęto 71 „bandytów”, a takŜe aresztowano 132 podejrzanych (razem z 1 BPanc. daje to łącznie blisko 300 aresztowanych)
33
.
Oprócz wielkich obław stosowano teŜ inne formy działania. Ze składu 1 DP wydzielano oddziały prowokacyjne, udające wobec ludności partyzantkę. Jedna z takich grup, pod dowództwem kpt. Minuczyca - wydzielona z 3 pp, operowała w dniach 3 – 11 VIII 1945 r. na terenach na północ od Sokołowa Podlaskiego
34
.
W operacjach mających miejsce po walce stoczonej przez II/2 pp z 1 szwadronem 5
Brygady Wileńskiej i oddziałem „Młota” pod wsią Sikory, oprócz pododdziałów ludowego
WP uczestniczyły takŜe jednostki sowieckie, m.in. załoga komendantury z Węgrowa.
Choć akcja „rozładowywania lasów” i amnestia z sierpnia 1945 r. realizowane były
przez polskie organy bezpieczeństwa i milicję, dowództwo 64 DS NKWD pilnie monitorowa-
ło ją, odnotowując jej przebieg w swych okresowych raportach. Pojawiają się w nich bardzo
szczegółowe informacje napływające z terenu, w tym takŜe z powiatu sokołowskiego. Z raportów kierowanych przez dowództwo 2 pułku pogranicznego NKWD do dowództwa 64 SD
NKWD znamy przebieg rozformowywania poszczególnych polskich oddziałów partyzanckich, a nawet treść korespondencji ich dowódców ze starostą powiatu sokołowskiego
35
.
Rozpoznanie ze strony NKWD często jednak było słabe i nietrafne – wg meldunku z 1
VII 1945, szefa sztabu 64 dywizji strzeleckiej WW NKWD, ppłk Goriełowa (naczelnika sztabu) grupa partyzancka z rejonu Jabłonny miała liczyć 200 ludzi. Jako dowódca określony

32
D. CAW, Akta LWP, III-7/95, Meldunek specjalny nr 5 sztabu 1 Brygady Pancernej im. Bohaterów Westerplatte z 28 VII 1945 r., k. 36.
33
CAW, kolekcja akt rosyjskich, VIII.800.49/7, Sprawozdanie dowódcy 198 zmotoryzowanego batalionu WW
NKWD ppłk Awerianowa za okres 1-15 VIII 1945 r., k. 60-61.
34
CAW, Akta LWP, III-7/104, Plan wyjawienia band w rejonie lasów i wsi na północ od Sokołowa Podlaskiego
do rzeki Bug opracowany przez szefa zwiadu 1 DP kpt. F. Jachowicza, k. 20-21. 14
został Józef Fink pseud. „Zjawa”
36
. Z kolei dowództwo 198 batalionu zmotoryzowanego WW
NKWD sporządzając raport o sytuacji w pow. sokołowskim i węgrowskim oceniło, iŜ w
pierwszym z wymienionych powiatów działa 10 „band” o ogólnej liczebności 1.095 ludzi, zaś
w drugim – zaledwie 1 „banda” w sile 200 ludzi. Spośród oddziałów rozpoznanych jako operujące w sokołowskiem poprawnie zlokalizowano jedynie oddziały „Marynarza”, „Nurka” i
„śubra”, znacznie zawyŜając jednak ich liczebność („Marynarz” i „Nurek” mili dysponować
łącznie 325 Ŝołnierzami! – co jest oceną wybitnie zawyŜoną; co najwyŜej liczba ta moŜe odnosić się do całości sił ośrodka 1 w konspiracji i oddziałach leśnych łącznie)
37
. Według ustaleń sztabu 24 SD WW NKWD z 21 VI 1945 r. w woj. warszawskim operowało jakoby 12
„band” liczących łącznie 2430 ludzi, co stawiało to województwo na pierwszym miejscu pod
względem zagroŜenia stanu bezpieczeństwa (zestawie nie obejmowało jednak woj. białostockiego, w którym stan zagroŜenia był bardzo wysoki)
38
.
Oceniając pracę operacyjną przeciw polskiemu podziemiu na powierzonym sobie terenie dowódca 64 SD WW NKWD, pomimo odniesionych niewątpliwych sukcesów, krytycznie oceniał, Ŝe nie w pełni zadawalająca jest współpraca z polskimi organami bezpieczeń-
stwa, Wojskiem Polskim i jednostkami Armii Czerwonej, Ŝe w zbyt małym stopniu wykorzystuje się w pracy operacyjnej ludzi którzy odeszli z oddziałów podziemia oraz Ŝe odpowiedzialne zadania powierza się niekiedy oficerom o zbyt małym doświadczeniu (w tym ostatnim
przypadku jako przykład podano właśnie 198 batalion zmotoryzowany WW NKWD operują-
cy w powiecie sokołowskim). Istotne są tez jego uwagi dotyczące poziomu pracy operacyjnej
w jego jednostce, a w szczególności zaś stwierdzenie, Ŝe:
„Rozpracowanie agenturalne [podziemia] organizowane jest niedostatecznie starannie, brakuje wykwalifikowanej agentury”
39
.
W tym miejscu trzeba wyraźnie powiedzieć, iŜ jednym z głównych zadań zarówno
jednostek kontrwywiadu „Smiersz”, jak i Wojsk Wewnętrznych NKWD, była budowa własnej sieci agenturalnej. Zadanie to zrealizowane zostało bardzo szybko, początkowo w oparciu o sieć komunistycznych kontaktów jeszcze sprzed wojny i z okresu okupacji. Stopniowo

35
CAW, kolekcja akt rosyjskich, VIII 800.50/1, Sprawozdanie dowódcy 2 pułku pogranicznego ppłk KorŜenki
do dowódcy 64v DS. WW NKWD za okres od 15 do 31 VII 1945 r., k. 11-12.
36
CAW, kolekcja akt rosyjskich, VIII.800.47/7, Raport na temat działalności band sporządzona przez szefa
sztabu 64 DS WW NKWD ppłk Goriełowa, k. 227.
37
CAW, kolekcja akt rosyjskich, VIII.800.49/7, Raport dowódcy 198 zmechanizowanego batalionu WW
NKWD ppłk Awerianowa za okres od 15 do 30 VI 1945 r., k. 201
38
CAW, kolekcja akt rosyjskich, VIII.800.49, t. 49/38, Sprawozdanie dowódcy 64 SD WW NKWD generała –
majora Browkina za maj i czerwiec 1945 r., k. 50.
39
CAW, kolekcja akt rosyjskich, VIII.800.49, t. 49/38, Sprawozdanie dowódcy 64 SD WW NKWD generała –
majora Browkina za maj i czerwiec 1945 r., k. 52 15
rozszerzano ową sieć takŜe o informatorów o agentów pozyskiwanych pod przymusem lub
dobrowolnie z kręgu uczestników organizacji niepodległościowych z lat okupacji niemieckiej.
Własna sowiecka sieć agenturalna funkcjonowała równolegle do sieci agenturalnej Urzędu
Bezpieczeństwa i wywiadu Korpusu Bezpieczeństwa Publicznego. Nie znamy liczebności
agentury NKWD w powiecie sokołowskim, jeśli jednak uświadomimy sobie, Ŝe sama sieć
PUBP na tym terenie liczyła zima 1945 r. ponad 140 jednostek agentury, to jest oczywiste, Ŝe
liczba osób zaangaŜowanych w pracę przeciw własnym rodakom była tu znaczna. Świadomość tego faktu powinna w jakiś sposób tłumaczyć znaczną liczbę likwidacji wykonywanych
w latach 1945-1946 przez podziemie niepodległościowe. Skala zdrady wyznaczała skalę samoobrony.
W początku sierpnia 1945 r. w interesującej nas części Podlasia zlokalizowane były
następujące jednostki 62 DS WW NKWD: w powiatach Biała Podlaska i Siedlce stacjonowa-
ły dwa bataliony (I i III) 385 pułku (w Kłodzie i Sidorkach), 8 kompania 267 pułku (Sławęcinek), szkoła dywizyjna (Dołha), kompania fizylierów i 1 kompania 267 pułku (JeleńceSawki). Ich głównym zadaniem była ochrona podlaskiego odcinka linii kolejowej Brześć-
Warszawa oraz „likwidacja band”, co sprowadzało się takŜe do pacyfikacji terenu. W okresie
od 26 VII do 5 VIII 1945 pododdziały 62 DS WW NKWD (3 batalion 385 pułku) przeczesując teren poprzez Konstantynów w kierunku Białej Podlaskiej aresztowały 24 osoby określone
jako „członkowie AK”, 7 dezerterów WP, 1 dezertera Armii Sowieckiej, wzięto teŜ radiostację i sprzęt łącznościowy
40
.
9 VIII 1945 r. wysłana została na teren powiatu węgrowskiego grupa funkcjonariuszy
NKWD pod dowództwem kpt. Makarenki, wydzielona z 2 pułku pogranicznego, z zadaniem
„aktywnego agenturalnego – wojskowego rozpoznania działalności band, zabrania baz materialnych [podziemia] i w drodze czekistowsko – operacyjnej pracy zdobycia uzbrojenia i wojskowego wyposaŜenia znajdującego się w rękach ludności”
41
. Sytuację w tym powiecie oceniano jako bardzo złą (oddziały NSZ miały rozbić tu 7 posterunków milicji i dwukrotnie odbić aresztowanych z PUBP). Rola specjalistów z 2 pułku pogranicznego sprowadzała się do
zorganizowania tu sprawnej pracy sił resortu bezpieczeństwa z agenturą. JuŜ 12 VIII 1945 r.
grupa Makarenki aresztowała 8 osób, jakoby naleŜących do polskiego podziemia (do „bandy”). 18 VIII aresztowano dalszych 7 osób. Druga grupa wydzielona z pułku operowała w

40
CAW, kolekcja akt rosyjskich, VIII.800.47, t. 7, Notatka szefa sztabu 62 DS WW NKWD ppłk Kriestowa, 31
VII 1945 r., k. 201; CAW, kolekcja akt rosyjskich, VIII.800.47, Notatka płk Riezienkina dla generała Sieriebriaczowa (data nieczytelna), t. 6, k. 194.
41
CAW, kolekcja akt rosyjskich, VIII 800.50/2, Sprawozdanie dowódcy 2 pułku pogranicznego ppłk KorŜenki
do dowódcy 64 DS. WW NKWD za okres od 5 do 10 VIII 1945 r., k. 13.16
tym czasie w pow. radzymińskim, takŜe organizując pracę z agenturą i przeprowadzając
aresztowania.
Pododdziały 198 specjalnego zmotoryzowanego batalionu WW NKWD ponownie
pojawiły się w powiecie sokołowskim we wrześniu 1945 r. Załogi wydzielone z tej jednostki
kwaterowały w Siedlcach, Łosicach, Mińsku Mazowieckim i Kałuszynie z zadaniem zwalczania polskiego podziemia
42
. W okresie pomiędzy 10 a 30 września 1945 r. dwie kompanie
strzeleckie NKWD we współdziałaniu z lokalnymi siłami bezpieczeństwa przeczesywały teren pomiędzy Sokołowem Podlaskim, Liwem, Nową Wsią, Kałuszynem, Siedlcami i Łukowem. RównieŜ we wrześniu 1945 r. ustanowione zostały stałe sowieckie komendantury w
Siedlcach (nr 135) i w Łukowie (nr. 154), mające za zadanie ochronę linii kolejowych i zwalczanie działalności podziemia.
Wiadomo teŜ, Ŝe we wrześniu 1945 r. przez lewobrzeŜne Podlasie przesuwały się wycofywane z Niemiec pododdziały 3 sowieckiej armii uderzeniowej (m.in. z 3 pułku kawalerii), które miały starcia zbrojne z oddziałami partyzanckimi w rejonie Kałuszyna. Przesuwały
się przez teren Podlasia takŜe pułki 2 korpusu gwardyjskiego (m.in. 8 pułk kawalerii). W tym
miejscu trzeba dodać, Ŝe raporty dowództwa 198 batalionu WW NKWD odnotowują liczne
przypadki grabieŜy, gwałtów, morderstw i rozbojów popełnianych przez Ŝołnierzy tych jednostek (np. rabunek krów w Łosicach, rabunek pieniędzy w Łuzkach i morderstwo trzyosobowej rodziny Grochowskich w tejŜe wsi).
Jesienią 1945 r. na operacje w powiatach lewobrzeŜnego i prawobrzeŜnego Podlasia
wyjeŜdŜały z Warszawy grupy operacyjne 2 pułku pogranicznego. W grudniu 1945 r. grupa
operacyjna tej jednostki stanęła w Drohiczynie z zadaniem zwalczania partyzantki (kompania
strzelecka i pluton granatników; łącznie ponad 100 ludzi)
43
. Jednostka ta działała takŜe w kierunku południowym, na siedleckim i sokołowskim brzegu Bugu.
We wrześniu znaczne siły sowieckie zostały rzucone do akcji przeciw podziemiu w
rejon Radomia. Jesień 1945 r. charakteryzowała się w wyraźny sposób stałym naciskiem sowieckim skierowanym przeciwko zgrupowaniu „Orlika” operującym na południowowschodnim pograniczu woj. warszawskiego i lubelskiego. W końcu listopada do działań
przeciwko oddziałowi „Młota” w powiecie bielskopodlaksim weszły jednostki 2 pułku pogranicznego (poniosły one poraŜkę 30 XI 1945 w Łempicach). W następnym miesiącu tropiły
oddział „Młota” i prowadził aresztowania w tymŜe powiecie.

42
CAW, kolekcja akt rosyjskich, VIII.800.52/4, Raport szefa sztabu 198 zmotoryzowanego batalionu WW
NKWD za okres od 15 do 30 IX 1945 r., k. 25-29. 17
W grudniu 1945 r. teren powiatu sokołowskiego został objęty wielką operacją prowadzoną wspólnie przez jednostki NKWD, PUBP Sokołów i Siedlce oraz KBW44
. Wiadomo, Ŝe
w jej trakcie NKWD wspólnie z PUBP w Sokołowie Podlaskim uczestniczyło w masowych
aresztowaniach w gminie Wyrozęby, rozbijając tamtejszą poakowską placówkę konspiracyjną.
Brak jest danych, z których wynikałoby, Ŝe w zimie 1946 r. na terenie powiatu Soko-
łów Podlaski stacjonowały jakieś większe jednostki sowieckie, zwłaszcza NKWD – poza jednostką lotniczą w rejonie Ceranowa. Ich obecność była jednak stale wyczuwalna. W sąsiednie
powiatach Siedlce i Biała Podlaska nadal zlokalizowane były rosyjskie komendantury wojenne (dowodzone przez oficerów w dość wysokich stopniach podpułkowników)
45
. Teren powiatu, podobnie jak większości województwa warszawskiego, leŜał w operacyjnej gestii 2 pułku
pogranicznego 64 SD WW NKWD kwaterującej w Warszawie (w Lublinie i Łodzi kwaterowały 98 pułk strzelecki i 18 pułk pograniczny naleŜące do tejŜe dywizji). Choć „przerób” operacyjny pododdziałów 64 SD WWNKWD był mniejszy niŜ na przełomie 144 i 1945, niemniej
tylko w okresie od grudnia 1945 do lutego 1946 r. jej pododdziały aresztowały 1004 osoby, a
podczas operacji zabiły 15 i raniły 23 osoby
46
.
Działania przeciwko polskiemu podziemiu niepodległościowemu i społeczeństwu nieakceptującemu rządów komunistycznych stopniowo przejmowane były w 1946 r. przez polskie siły bezpieczeństwa. Jednak jeszcze w ciągu tego roku wielokrotnie na Podlasiu lewobrzeŜnym dochodziło do wspierania UB, KBW i ludowego WP przez WW NKWD i jednostki
Armii Sowieckiej. Tak było np. podczas pościgu za oddziałem NZW „Zagłoby”, który w
kwietniu 1946 r. rozbroił w sokołowskiem dwa posterunki MO, czy podczas wielkiej obławy
na oddział „Młota” na terenach nadbuŜańskich w lipcu 1946 r. Jeśli prześledzimy kalendarium akcji zbrojnych polskiego podziemia na terenie Podlasia w tym okresie, zauwaŜymy, iŜ
wiele spośród nich skierowane było przeciw okupacyjnym siłom sowieckim.
O ile stale zmniejszał się udział jednostek sowieckich w bezpośredniej realizacji operacji przeciw podziemiu, to cały czas pozostawał aktualny w sferze ich planowania. Plany
operacji i mapy działań przeciwko oddziałowi „Młota” z 1947 r. (operacja „M”) zawierają

43
CAW, kolekcja akt rosyjskich, VIII 800.50/1, Sprawozdanie dowódcy 2 pułku pogranicznego ppłk KorŜenki
do dowódcy 64 DS. WW NKWD za okres od 1 do 15 VIII 1945 r., k. 115.
44
CAW, 1580/75/269, Meldunek sprawozdawczy szefa sztabu WBW woj. warszawskiego ppłk Jakowczuka z 29
XII 1945 r., k. 118.
45
CAW, kolekcja akt rosyjskich, 1549, Wykaz komendantur wojennych na terenie Polski, k. 26-28.
46
CAW, kolekcja akt rosyjskich, VIII.800.36/15, Sprawozdanie naczelnika oddziału operacyjnego płk Karpowa
z 2 III 1946 r. z działalności 64 SD WW NKWD, k. 46-48. 18
adnotacje i opisy w języku rosyjskim. Świadczy to niezbicie o roli doradców sowieckich w
zwalczaniu podziemia nawet jeszcze i w tym okresie. Co więcej, wiadomo, Ŝe zasadnicze
plany prowokacji znanej jako „5 Komenda WiN” – w wyniku której uległ zagładzie oddział
„Huzara”, konsultowane były z sowieckimi doradcami MBP.
ODPOWIEDZ

Wróć do „Wprowadzenie demokracji ludowej 1945-1956”