Bolesław Bierut

[Artur Rogóż]

Bolesław Bierut, właśc. Bolesław Biernacki, ps. Janowski, Iwaniuk, Tomasz, Bieńkowski, Rutkowski, (ur. 18 kwietnia 1892 w Rurach Jezuickich[1] (dziś dzielnica Lublina), zm. 12 marca 1956 w Moskwie) – polski działacz komunistyczny, agent NKWD[2], przewodniczący Krajowej Rady Narodowej od 1944, pierwszy przywódca Polski Ludowej, prezydent RP od 1947, Przewodniczący KC PZPR od 1948, premier PRL od 1952, poseł na Sejm PRL I kadencji.

Młodość

Pochodził z chłopskiej rodziny spod Tarnobrzega[3]. Był najmłodszym dzieckiem Wojciecha Bieruta (zm. w 1921) i Marianny Salomei z domu Wolskiej (zmarła zaraz po mężu w wieku 75 lat w 1921)[4].

W 1899 rozpoczął naukę w 5-klasowej powszechnej szkole katedralnej w Lublinie, będącej pod kuratelą miejscowej parafii rzymskokatolickiej. Szkoła kładła nacisk na wychowanie religijne i patriotyczne uczniów. W tym czasie był prawdopodobnie blisko związany z Kościołem, a jego rodzice zamierzali posłać go do seminarium duchownego. Na początku 1905 za udział w strajku przeciwko obowiązkowemu używaniu języka rosyjskiego na lekcjach, będąc uczniem ostatniej klasy, został usunięty ze szkoły. Przez następne 2 lata podejmował się różnych zajęć (m.in. pomocnik murarza, chłopiec na posyłki). Od 1907 pracował jako zecer.
Działalność polityczna w II RP
Komunistyczna Partia Polski

Od 1912 związany z lewicowym ruchem robotniczym (PPS-Lewica), od 1918 w KPRP. Na jednym z partyjnych zebrań poznał Jana Hempla, który wywarł istotny wpływ na jego poglądy – m.in. pod jego wpływem Bierut zerwał z religią. W 1919 wystąpił z KPRP i przyłączył się (razem z Hemplem), do skrajnie lewicowego Związku Robotniczego Stowarzyszeń Spożywczych. W 1921 ponownie wstąpił do KPRP. W 1924 został aresztowany za działalność komunistyczną, następnie uniewinniony i zwolniony z więzienia, został etatowym funkcjonariuszem KPP. Od maja 1925 do maja 1926 przebywał w Moskwie na kursach partyjnych, pod pseudonimem Jan Iwaniuk[5].

W Moskwie odbył szkolenie w zakresie zasad konspiracji, pracy wywiadowczej i sabotażowej[5], poznał także ścisłe kierownictwo KPP. Początkowo w KPP nie wykazywał się szczególną aktywnością, po kilku latach jednak – w 1927 – został kierownikiem Centralnej Techniki KPP (drukarnie). W listopadzie 1927 ponownie znalazł się w Moskwie, gdzie uczył się w Międzynarodowej Szkole Leninowskiej, kierowanej przez Komintern. W latach 30. był aktywnym działaczem Kominternu na specjalnych misjach w Austrii, Czechosłowacji, a następnie (od 1931), w Bułgarii – skąd musiał uciekać przed aresztowaniem do Moskwy. W 1932 wrócił do Polski. Od października 1932 do stycznia 1933 sprawował funkcję sekretarza komitetu KPP w Łodzi, następnie przeszedł do wydziału wojskowego KPP (działającego na rzecz wywiadu ZSRR), współpracując[5] z wywiadem sowieckim (co było głównym powodem aresztowania w 1933) – prawdopodobnie wtedy został także agentem NKWD[6]. Od stycznia do grudnia 1933 był członkiem sekretariatu KC MOPR.

11 grudnia 1933 został aresztowany i w lutym 1935 skazany na 7 lat więzienia, następnie był więziony przez władze sanacyjne w Rawiczu (dzięki czemu udało mu się "przeczekać" stalinowskie czystki). W 1936, w czasie pobytu w więzieniu, weryfikacyjna komisja partyjna KC KPP usunęła go z partii, za "zachowanie niegodne komunisty"[5] – które wykazał podczas śledztwa i rozprawy sądowej przeciwko niemu. Podczas odbywania kary KPP została rozwiązana, a większość przywódców wymordowana w ZSRR. Po amnestii w 1938, okres do 1939 spędził w Warszawie, gdzie pracował jako księgowy w Społem.
Okres II wojny światowej

Po wybuchu II wojny światowej zbiegł na tereny okupowane przez Armię Czerwoną. Przebywał potem na terenie ZSRR i na polskich terenach okupowanych przez ZSRR. Zrzekł się obywatelstwa polskiego i przyjął obywatelstwo sowieckie. Od października 1939 pracował w Kowlu, a następnie na budowie zorganizowanej przez Komisariat Komunikacji ZSRR (listopad 1939-czerwiec 1940). Od lata 1941 przebywał w Mińsku, jako kierownik Wydziału Żywnościowego w urzędzie miasta (wtedy pod niemiecką administracją), pozostając jednocześnie w kontakcie z wywiadem sowieckim[5][7]. W ZSRR przyjął nazwisko Bierut od pierwszych sylab nazwisk którymi posługiwał się pełniąc swoje funkcje, w Kominternie: Bieńkowski i w GRU: Rutkowski.
Krajowa Rada Narodowa

W lipcu 1943 został przerzucony do Polski, gdzie wszedł w skład KC PPR pod pseudonimem Bolesław Birkowski. Od stycznia 1944 przewodniczący KRN (władza utworzona przez komunistów w czasie II wojny światowej). Po objęciu przywództwa KRN zarysował się wyraźny konflikt Bieruta z ówczesnym szefem PPR Władysławem Gomułką, który dążył do stopniowego, administracyjnego wprowadzenia ustroju komunistycznego (m.in. włączenia w struktury polityczne przedstawicieli Centralnego Komitetu Ludowego), oraz następującego po tym stopniowego "wyeliminowania reakcji" – podczas gdy Bierut chciał zbudować komunizm w Polsce, stosując gwałtowną i brutalną sowietyzację Polski przy użyciu NKWD i Armii Czerwonej[8]. Na tle tego konfliktu Bierut wysłał 10 czerwca 1944 donos do szefa Kominternu, Georgija Dymitrowa, w którym oskarżył kierownictwo PPR (zwłaszcza Gomułkę oraz wspierających go Władysława Kowalskiego i Ignacego Logę) o "grupowe metody pracy (tzw. frakcyjność), bezpryncypialność, dokonywanie nieustannych zygzaków od sekciarstwa do skrajnego oportunizmu i z powrotem"[8], żądając jednocześnie "przysłania pełnomocnika celem zrobienia porządku w KC PPR" – w efekcie Józef Stalin (dla którego zarzut o "frakcyjność" był gorszy od oskarżeń o "faszyzm"), znacznie pogłębił kontrolę nad skłóconym kierownictwem PPR. Od sierpnia 1944 był członkiem Biura Politycznego Komitetu Centralnego PPR[9].

5 sierpnia 1944 udał się do Moskwy, gdzie uczestniczył w rozmowach z premierem Rządu RP na uchodźstwie Stanisławem Mikołajczykiem. Zapewniał wówczas, iż nic nie wie o wybuchu powstania warszawskiego[5], co miało utrudnić Mikołajczykowi wykorzystanie faktu zrywu powstańczego jako argumentu w rozmowach o utworzeniu tzw. "rządu tymczasowego" z udziałem sił niekomunistycznych. Negocjacje nie zakończyły się sukcesem dla Mikołajczyka, gdyż komuniści postawili warunki niemożliwe do spełnienia[3] dla premiera RP. Bierut jako przedstawiciel marionetkowego rządu PKWN ponownie negocjował w z Mikołajczykiem w Moskwie w dniach 12–22 października 1944. Również i tym razem nie doszło do porozumienia. Rząd RP na uchodźstwie nie mógł zaakceptować warunków postawionych przez komunistów jako sprzecznych z polską racją stanu (m.in. przyjęcie Linii Curzona jako wschodniej granicy Polski). Bierut jednoznacznie zadeklarował rezygnację z polskich terenów wschodnich, m.in. zapewniając Stalina w dniu 12 października 1944, iż: Jesteśmy tu, by w imieniu Polski żądać, by Lwów należał do Rosji[10]. Już wówczas Bierut otrzymał instrukcje[3] od Stalina o zaostrzeniu działalności PKWN na terenie tzw. "Polski Lubelskiej", zmierzające do pogłębienia represji wobec sił niepodległościowych, realizowanych przez tworzący się aparat bezpieczeństwa PKWN, wywiad ZSRR i siły NKWD.

Po zajęciu Warszawy przez Armię Czerwoną 17–18 stycznia 1945, 19 stycznia w stolicy Polski przyjął w imieniu KRN defiladę 2 Dywizji Piechoty WP. Stalin po powrocie z trwającej 4–11 lutego 1945 konferencji jałtańskiej (faktycznie decydującej o wejściu Polski do strefy wpływów ZSRR i tym samym utracie suwerenności państwowej) wezwał Bieruta do Moskwy. Stalin poinformował Bieruta o ustaleniach jałtańskich, zalecając mu propagowanie umów tej konferencji w kraju jako podstaw "nowej Polski" – co przez większość społeczeństwa zostało uznane za zdradę interesów polskich[3].

Od 19 do 26 kwietnia 1945 ponownie przebywał w Moskwie na czele delegacji polskiej, gdzie w jego obecności Józef Stalin i Edward Osóbka Morawski podpisali "układ o przyjaźni, wzajemnej pomocy i powojennej współpracy polsko-sowieckiej" (w tym czasie NKWD przetrzymywało w więzieniach 16 przywódców Polskiego Państwa Podziemnego aresztowanych pod koniec marca 1945, o czym, jak oficjalnie podawano, komunistyczne władze polskie nie wiedziały[3]).

28 czerwca 1945 powołał Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej, w którym dominującą rolę odgrywali przedstawiciele ugrupowań komunistycznych i lewicowych. Po I Zjeździe PPR w grudniu 1945 wszedł w skład Biura Politycznego PPR jako członek tajny (oficjalnie przedstawiano go jako bezpartyjnego szefa KRN), gdzie reprezentował tendencję skrajnie promoskiewską[5].
Polska Ludowa
Prezydent RP (1947–1952)

5 lutego 1947 został wybrany przez Sejm Ustawodawczy (ukonstytuowany w wyniku sfałszowanych wyborów) na prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, którym był – na mocy art. 2 Ustawy Konstytucyjnej z dn. 22 lipca 1952 – Przepisy wprowadzające Konstytucję Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (Dz. U. z 1952 r. Nr 33, poz. 233) – do czasu wyboru Rady Państwa przez nowoobrany Sejm Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, tj. do 20 listopada 1952. Uchwalona 22 lipca 1952 Konstytucja Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej nie przewidywała stanowiska Prezydenta państwa.

W lecie 1948 w kierownictwie PPR zaistniał kolejny konflikt – Władysław Gomułka niechętnie odnosił się do planów kolektywizacji i sankcji przeciwko Komunistycznej Partii Jugosławii (po tym jak Josip Broz Tito zerwał w 1948 związki z ZSRR, wypowiadając posłuszeństwo Stalinowi), natomiast Bierut popierał tendencje skrajnie stalinowskie[5]. Podczas wizyty na Kremlu 15 sierpnia 1948 Stalin udzielił Bierutowi zgody[5] na usunięcie Gomułki z życia politycznego. Na plenum KC PPR 31 sierpnia Bierut doprowadził do ustąpienia Gomułki, ostro atakując go w głównym przemówieniu i oskarżając o tzw. odchylenie prawicowo-nacjonalistyczne. Po wchłonięciu resztek uzależnionej od komunistów PPS, co nastąpiło formalnie na Kongresie Zjednoczeniowym 15-21 grudnia 1948, gdy powstała Polska Zjednoczona Partia Robotnicza (PZPR), Bierut został 22 grudnia 1948 przewodniczącym Komitetu Centralnego PZPR (I sekretarzem KC PZPR).

Na stanowisku tym kierował czystką w aparacie partyjnym PZPR (zwłaszcza osób powiązanych lub sympatyzujących z Gomułką), doprowadzając do zdominowania partii przez skrzydło ściśle stalinowskie[5]. Zwiększył również liczbę sowieckich doradców wojskowych w "ludowym" Wojsku Polskim i milicji, jednocześnie powołując 6 listopada 1949 marszałka ZSRR Konstantego Rokossowskiego na stanowisko ministra Obrony Narodowej i marszałka Polski. 2 sierpnia 1951 doprowadził do aresztowania Władysława Gomułki, do procesu jednak nie doszło na skutek śmierci Stalina w 1953 (Gomułka został zwolniony w 1954). 22 lipca 1952 uchwalono Konstytucję Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, opracowaną przez specjalną komisję pod przewodnictwem Bieruta (na bieżąco wprowadzającą poprawki Stalina[3] do tekstu ustawy, zgodnie z wzorcową konstytucją stalinowską z grudnia 1936), legalizującą komunistyczne prawodawstwo i sposób sprawowania władzy (m.in. poprzez likwidację podstawowej dla państw demokratycznych zasady trójpodziału władzy). W czasie prac nad konstytucją, Bierut wraz z Bermanem zaproponowali również zmianę hymnu narodowego i godła Polski (na socjalistyczne w formie i "ludowe" w treści), na co jednak Stalin nie wyraził zgody[11].
Prezes Rady Ministrów (1952–1954)

Od 20 listopada 1952 do 18 marca 1954 Bierut był premierem PRL (faktycznym kierownikiem Rady Ministrów pozostawał nieformalnie od 1950[5]).

Sprawując władzę, Bierut był realizatorem polityki uzależniania od ZSRR i sowietyzacji Polski[12][13]. Był współodpowiedzialny[5] za liczne zbrodnie systemu komunistycznego w Polsce (w tym ówczesnego Urzędu Bezpieczeństwa powołanego do czynnego i bezwzględnego zwalczania terrorem i represjami przeciwników politycznych komunistów) oraz bezpośrednio odpowiedzialny[5] (jako przewodniczący Komisji Bezpieczeństwa KC PZPR – od 1949 aż do śmierci w 1956) za terror i prześladowania polskich działaczy niepodległościowych, osobiście[5] nadzorując śledztwa przeciwko żołnierzom Armii Krajowej i Wojska Polskiego, a także proponując i zatwierdzając wyroki[11] – według niepełnych danych w czasie jego rządów stracono 2500[11] osób. Ofiarami UB stali się członkowie Armii Krajowej i ludzie związani z polskim rządem w Londynie. Komunistyczna propaganda nazywała ich "podziemiem reakcyjnym" lub "zaplutym karłem reakcji".
Bilans rządów

Bilans rządów Bieruta (jako odpowiedzialnego za stosowanie i utrzymywanie systemu zorganizowanej przemocy w celu sterroryzowania społeczeństwa[12]) to także ok. 100 tys. ofiar różnorakich represji – według oficjalnych danych (wówczas utajnionych) w połowie 1952 w więzieniach znajdowało się 49,5 tys.[14] więźniów politycznych (oraz dodatkowo 2,5 tys.[14] w osobnym więzieniu dla młodocianych "przestępców politycznych"), a w okresie 1949-1952 do obozów pracy przymusowej wysłano 46,7 tys.[14] osób (ogółem do 1954 roku skazano na karę obozu pracy ok. 84,2 tys.[14] osób). Ogółem według szacunków IPN z 2007[10] w latach 1944–1956 w aresztach i więzieniach znalazło się z powodów politycznych ok. 350–400 tysięcy osób[10] (wliczając w to ok. 100 tys. ofiar prześladowań za rządów Bieruta w okresie 1949-1956). W okresie 1948–1956 liczba robotników skazanych na kary porządkowe za nieprzestrzeganie ustawy o "socjalistycznej dyscyplinie pracy" wyniosła ok. 1 miliona[15]. W okresie 1948-1955 każdego roku orzekano karę grzywny za niewywiązywanie się z przymusowych dostaw obowiązkowych w stosunku do 1,5 miliona[15] chłopów. Represjom podlegali także duchowni – pod koniec 1951 w aresztach znajdowało się ok. 900[16] księży, a lista potencjalnych "wrogów ustroju" (tzw. "rejestr elementu przestępczego i podejrzanego"), prowadzona przez MBP, sięgnęła 1 stycznia 1953 ok. 5,2 miliona[14] ludzi, i ponad 6 milionów w 1954.

W związku z procesem szesnastu w 1945, nie podjął również żadnych działań zmierzających do ostrzeżenia[17] ówczesnych przywódców Polskiego Państwa Podziemnego przed mającym nastąpić porwaniem, uwięzieniem i skazaniem przez NKWD – o czym został poinformowany wcześniej[17] przez zastępcę szefa NKWD, Iwana Sierowa. Naciskał jedynie na opóźnienie aresztowania w celu podjęcia próby przeciągnięcia części działaczy niepodległościowych na stronę komunistów[17]. Był bezpośrednio odpowiedzialny za bezprawne pozbawienie wolności i dalsze przetrzymywanie z całkowitym, a następnie częściowym ograniczeniem swobód Stefana Wyszyńskiego, wydając polecenie[11] jego uwięzienia, na co wcześniej uzyskał zgodę Moskwy. Po śmierci Stalina nie skorzystał z możliwości większego złagodzenia polityki wewnętrznej, utrzymując dalej terror i prześladując obywateli podejrzewanych o wrogość wobec narzuconej Polakom władzy komunistycznej.

W czasie swoich rządów zdecydowanie opowiadał się[18] za pogłębieniem represji za błahe przewinienia, wydając walkę tzw. propagandzie szeptanej (m.in. opowiadanie dowcipów politycznych, krytyczne wypowiadanie się o systemie ustrojowym lub przywódcach komunistycznych). Odpowiedzialność karna za takie "przestępstwa" (tzw. przestępstwo szeptanej propagandy) zagrożona była karą do 5 lat więzienia (art. 22 małego kodeksu karnego z 1946), lub do 10 lat więzienia (art. 29 m.k.k. z 1946) – obowiązując do 1969. Od 1946 do chwili śmierci Bieruta w 1956 za tzw. propagandę szeptaną skazano na kary kilkuletniego więzienia[19] tysiące ludzi[20] (tylko w lutym 1950 za "wrogą propagandę szeptaną" skazano 4500 ludzi, z czego 58% stanowili chłopi i robotnicy[15]).

Bierut był również odpowiedzialny za sfałszowanie wyników referendum ludowego w 1946. 22 czerwca tego roku wziął udział w naradzie wraz z Władysławem Gomułką i doradcą radzieckim przy MBP płk. Siemionem Dawidowem, na której omówił techniczne szczegóły fałszowania wyników referendum[21].

Był inicjatorem i nadzorował sfałszowanie wyborów do Sejmu Ustawodawczego 19 stycznia 1947. Badający tę sprawę historycy IPN ustalili, iż: W celu zachowania pełnej konspiracji Bierut wraz z kierownictwem PPR zarządził jednocześnie podjęcie dodatkowych kroków, a mianowicie zamianę urn wyborczych w niektórych obwodach, podrzucanie do urn kart do głosowania, a w niektórych komisjach, gdzie nie było mężów zaufania z partii Mikołajczyka, przygotowanie dwóch egzemplarzy protokołów; w jednym z nich miało nie być danych liczbowych. Protokół bez liczb miała następnie otrzymać trójka z PPR w celu wpisania odpowiednich danych[21]. 24 lutego 1949 stanął na czele Komisji Biura Politycznego KC PZPR ds. Bezpieczeństwa Publicznego, nadzorującej aparat represji stalinowskich w Polsce.
Śmierć

Zmarł 12 marca 1956 o godz. 21.30[22] w Moskwie, gdzie był gościem XX Zjazdu KPZR (14-25 lutego 1956), na którym Nikita Chruszczow wygłosił tajny referat demaskujący zbrodnie stalinizmu: "O kulcie jednostki i jego następstwach". Miało to ponoć wstrząsnąć Bierutem[22], który przejął się możliwymi konsekwencjami referatu, co dodatkowo pogłębiło i tak niekorzystny stan jego zdrowia, jednak wątpliwości budzi fakt, iż śmierć nastąpiła w dwa tygodnie po wygłoszeniu przez Chruszczowa przemówienia.

Referat Chruszczowa był impulsem, który przyspieszył trwający w ZSRR i krajach bloku wschodniego (od śmierci Stalina w 1953), proces tzw. "odwilży" i destalinizacji. Śmierć Bieruta przyspieszyła ten proces w Polsce, zamykając w historii PRL epokę tzw. "okresu stalinizmu" i wzmogła konflikty w kierownictwie PZPR w walce o władzę. Na skutek rozliczeń w partii usunięto 2 pozostałych przedstawicieli tzw. "wielkiej trójki", sprawujących wraz z Bierutem niemalże niepodzielną władzę – Hilarego Minca i Jakuba Bermana. Zwolniono także aresztowanych z polecenia Bieruta działaczy komunistycznych, m.in. Mariana Spychalskiego (zrobiono to już 6 marca 1956, kilka dni przed śmiercią Bieruta w Moskwie).

Po śmierci ciało Bolesława Bieruta przewieziono 14 marca 1956 do Warszawy, gdzie wystawiono je na widok publiczny w gmachu KC PZPR (przy trumnie honorową wartę pełnili m.in. Cyrankiewicz, Zawadzki, Ochab i marsz. Rokossowski). Na pogrzebie, który odbył się wkrótce potem, mowę żałobną wygłosił Edward Ochab. 20 marca 1956, na VI plenum KC PZPR z udziałem Chruszczowa, Edward Ochab został wybrany nowym I sekretarzem KC PZPR.
Przyczyny śmierci

Okoliczności śmierci Bieruta pozostają niejasne.

Lekarze sowieccy z kliniki kremlowskiej, do której trafił Bierut, stwierdzili, iż dolegało mu "coś na pograniczu grypy i zapalenia płuc"[11]. Na podstawie tej nieprecyzyjnej diagnozy podjęto leczenie – zdaniem syna Bieruta przeprowadzone "nieudolnie i mało odpowiedzialnie"[11]. Bezpośrednią przyczyną zgonu, jak podano oficjalnie, był zator tętnicy płucnej[11]. Inną przyczynę śmierci podało nazajutrz, 13 marca 1956, Polskie Radio, informując, iż zmarł na zawał serca[22].

Snuto różne przypuszczenia co do okoliczności jego śmierci, nie wykluczając otrucia[23] oraz samobójstwa[22] – popełnionego rzekomo na wieść o zebraniu w Warszawie 3 marca 1956, z inicjatywy Biura Politycznego PZPR, narady centralnego aktywu partyjnego, na której potępiono politykę stalinizacji (co pośrednio uderzało w Bieruta jako odpowiedzialnego za ten proces w Polsce).

Istnieje również hipoteza, choć niewystarczająco wiarygodna, iż Bolesław Bierut został zastrzelony[11] przez członka Biura Politycznego KC PZPR i jednocześnie agenta sowieckiego, Franciszka Mazura, na polecenie polskich lub sowieckich mocodawców[11].

Rozgłos w Polsce[22] zyskała plotka, jakoby Bolesław Bierut został celowo zlikwidowany przez Rosjan, ponieważ mógł być istotną przeszkodą w procesie destalinizacji, ogłoszonym przez Chruszczowa na XX Zjeździe KPZR[22]. Żadnego z nich nie udało się do tej pory potwierdzić, jednak powątpiewanie w oficjalną przyczynę śmierci było powszechne[22] – wyrażano je nawet na spotkaniach PZPR. Po Polsce krążyły w owym czasie powiedzonka na temat podróży Bieruta do Moskwy: "pojechał w futerku, a wrócił w kuferku"[24] czy "pojechał dumnie, a wrócił w trumnie"[25] "zjadł ciastko z Kremlem" lub też "Pojechał w salonce, a wrócił w jesionce”.

Rzeczywistą przyczyną śmierci był najprawdopodobniej utrzymujący się od dłuższego czasu niekorzystny stan zdrowia Bieruta – co najmniej od 1955 cierpiał na postępującą miażdżycę, grypę, zapalenie płuc i chorobę nerek[22].
Życie prywatne [edytuj]

Bierut z usposobienia był małomówny i nieśmiały. Uczuciowo związany był z wieloma kobietami, m.in. z Małgorzatą Fornalską z którą miał córkę Aleksandrę Jasińską-Kania) i Wandą Górską (sekretarką)[26]. Od 3 lipca 1921 był żonaty z Janiną Górzyńską, z którą miał dwoje dzieci Krystynę i Jana. Syn Jan Chyliński pełnił w latach 70. misję ambasadora Polski w Bonn.

Od 1945 oficjalnie mieszkał w Belwederze, gdzie na potrzeby propagandowe fotografował się z dziećmi, młodzieżą i kobietami. Częściej jednak przebywał w willi przy ul. Klonowej w Warszawie oraz ośrodkach rządowych w Natolinie, Konstancinie, Sopocie, Juracie, Międzywodziu, Krynicy, Łańsku lub Karpaczu. Lubił polowania, co wówczas było rozpowszechnioną praktyką wśród komunistycznych dygnitarzy.

Stale towarzyszyła mu liczna obstawa, w większości rosyjska[16], dowodzona przez sowieckiego płk. Faustyna Grzybowskiego (od 1944 szefa WUBP w Białymstoku i Wrocławiu). Obstawa Bieruta zapobiegła trzem próbom zamachów na jego życie, zabijając na miejscu zamachowców[16].
Opinie na temat Bieruta

W okresie PRL Bolesław Bierut zawsze zajmował honorowe miejsce w komunistycznej tradycji[11]. W zależności od aktualnej polityki elit władzy był różnie oceniany, jednak ograniczona krytyka, która się okresowo pojawiała, nie spowodowała, iż dokonano głębszego rozliczenia jego zbrodniczych działań. W latach 50., gdy stał na czele PZPR, sławiono go na wszelkie sposoby[11], historycy pisali, iż np.: "zdemaskował prawicowo-nacjonalistyczne odchylenie, ujawnił jego istotę, walczył z nacjonalizmem, uczył miłości do Związku Radzieckiego"[11], podkreślano też jego rolę "w tworzeniu podstaw socjalizmu w Polsce oraz zjednoczeniu polskiego ruchu robotniczego"[11] (historyk H. Rechowicz). Andrzej Werblan stwierdził, iż "sprawiał doskonałe wrażenie na ludziach, z którymi rozmawiał"[11]. Po upadku komunizmu w Polsce w 1989, próbę obrony Bolesława Bieruta podjął jego syn Jan Chyliński. W swoich wspomnieniach wydanych w 1999 (Jaki był Bolesław Bierut) napisał m.in. iż jego ojciec "był pragmatycznym działaczem państwowym, który w bardzo trudnych czasach wziął na siebie odpowiedzialność za losy narodu"[11].

W ocenie polityków zachodnich, którzy go poznali, wypadał niekorzystnie – np. Anthony Eden widział w nim "szczura, który zachowuje się wobec Rosjan uniżenie, by nie powiedzieć służalczo"[11]. Jego współpracownicy zauważali charakterystyczny dla stalinowskich aparatczyków "nawyk mówienia nie od razu i w otwartej formie tego, co się naprawdę myśli i czuje"[11] (sekretarz prasowy S. Łukasiewicz). Z kolei były dowódca KBW gen. Włodzimierz Muś podkreślał akceptację Bieruta dla stosowania brutalnych metod śledczych, pisząc: "jego ingerencje w prowadzone śledztwa, szczegółowe studiowanie akt spraw, adnotacje czynione na marginesie protokółów przesłuchań świadczą, że natura ciągnęła wilka do lasu. [...] proponował na marginesie czynionych uwag warianty przesłuchań [...] W wariancie piątym, na przykład, przewidywano tortury. Te metody prowadzenia śledztwa były więc Bierutowi znane. Przyzwalał na nie"[11].

Józef Światło, zbiegły na Zachód oficer MBP, określił go jako "agenta sowieckiego, pokornego, lojalnego i oddanego"[11]. Z kolei zdaniem historyka Normana Daviesa Bierut w swoich działaniach w tzw. okresie stalinowskim w historii Europy Wschodniej (1945-1953) w rzeczywistości niczym nie różnił się od Stalina[27]. Davies ujął to następująco: "Na tle nowo powstałej galaktyki Stalin był dalej "słoneczkiem, które świeciło najjaśniejszym blaskiem". Ale w każdym z państw satelickich wprowadzono na orbitę wiele mniejszych słoneczek, lokalnych małych Stalinów. Bierut, Gottwald, Rákosi, Ulbricht, Gheorghiu-Dej, Żiwkow, Tito, Hodża – wszystko to były szkolone w Moskwie klony Stalina. Pochlebstwem byłoby nazwać ich marionetkami"[27].

W ocenie dzisiejszych historyków był jednym z największych, jeśli nie największym, zbrodniarzy w całej historii Polski – człowiekiem odpowiedzialnym za śmierć wielu tysięcy ludzi[28]. Jako głowa państwa, nie skorzystał z prawa łaski[5] wobec setek osób skazanych z przyczyn politycznych na karę śmierci. Zdaniem polskich historyków A. Szwarca, M. Urbańskiego i P. Wieczorkiewicza: "Bieruta oczywiście niczym usprawiedliwić się nie da. Tak jak potoczna świadomość nie zachowała w pamięci nazwisk targowiczan – realizatorów kolonialnej polityki Katarzyny Wielkiej po II rozbiorze Rzeczypospolitej – tak i on pozostanie w niej, najwyżej nawiasowo, jako przykład narodowego zaprzaństwa. Nie da się go uwolnić od odpowiedzialności za ludobójcze zbrodnie reżimu, któremu przewodził"[11].

Władysław Gomułka w swoich pamiętnikach zarzucał Bierutowi współpracę z gestapo: "(...) autor informował mnie, jako ówczesnego I sekretarza KC partii, że jest mu wiadomo, iż dawny mój poprzednik na tym stanowisku Bolesław Bierut, przebywając w czasie wojny w Mińsku, współpracował tam z Niemcami, to jest był agentem hitlerowskim. Dla wielu ludzi w Mińsku nie było to tajemnicą. Jego współpraca z Niemcami miała być szeroko znana mieszkańcom tego miasta"[29].

Według profesora Pawła Wieczorkiewicza[30] istnieją silne poszlaki, jakoby pierwotnie do Polski miał być przerzucony sobowtór Bieruta, natomiast on sam powrócił do kraju znacznie później. Prof. Wieczorkiewicz podaje również hipotezę, jakoby Bierut miał zostać zamordowany w 1947 w Krakowie i zastąpiony przez agenta sowieckiego wywiadu, będącego sobowtórem prezydenta.
Ciekawostki

* W Mińsku na Białorusi istnieje ulica Bolesława Bieruta.
* Wzorem Józefa Stalina lubił pokazywać się z dziećmi (na jednej z fotografii trzyma na rękach Agnieszkę Holland). Poczta Polska wydała również znaczek pocztowy przedstawiający Bieruta w otoczeniu dzieci.
* Bierut miał sarenkę, z którą się fotografował i filmował[11].
* W okresie PRL jego imię nosił Uniwersytet Wrocławski. Zmiana nazwy uniwersytetu została zaakcentowana studenckim happeningiem pod nazwą "B.B. adieu!".
* Po upadku komunizmu w Polsce w 1989, większość pomników Bieruta przeniesiono do mieszczącego się w Kozłówce Muzeum Socrealizmu.
* Na wzór kultu Stalina w PRL uprawiano skromniejszy kult Bieruta, np. Bierutowicami nazwano część Karpacza (obecnie Karpacz Górny) na Dolnym Śląsku.
* Pałac Kultury i Nauki w Warszawie (nazwany imieniem Józefa Stalina), którego budowę zaczęto w 1952, powstał rzekomo z wyboru Bieruta[11] – wcześniej Stalin miał mu jakoby zaproponować wybudowanie nowego osiedla mieszkaniowego, metra albo pałacu w centrum Warszawy.
* W latach 1952–1989 Huta Częstochowa nosiła imię Bolesława Bieruta.
* W latach 1951-1990 Pałac Młodzieży w Katowicach nosił imię Bieruta.

Przypisy

1. ↑ Rury Jezuickie – obecnie w obrębie Lublina
2. ↑ Zbigniew Błażyński Błażyński: Mówi Józef Światło. Za kulisami bezpieki i partii, 1940-1955. Warszawa: Wydawnictwo LTW, 2003, ss. 20/21, 27. ISBN 83-88736-34-5.
3. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 3,5 Bolesław Bierut. W: Mieczysław Smoleń: Encyklopedia Białych Plam. Radom: Polskie Wydawnictwo Encyklopedyczne, 2000, ss. 30-39. ISBN 83-912068-0-7.
4. ↑ J. Chyliński, Jaki był Bolesław Bierut. Wspomnienia syna, Wydawca: Oficyna Drukarska, 01-142 Warszawa, 1999, s. 27, 210
5. ↑ 5,00 5,01 5,02 5,03 5,04 5,05 5,06 5,07 5,08 5,09 5,10 5,11 5,12 5,13 5,14 Słownik biograficzny Europy Środkowo-Wschodniej XX wieku. Warszawa: Oficyna Wydawnicza RYTM. Instytut Nauk Politycznych PAN, 2004, ss. 110-113. ISBN 83-88490-67-2.
6. ↑ Ubecy o sobie. W: Joanna Paola Rynduch: Aparat bezpieczeństwa w Polsce w latach 1953-1954. IPN, 2004.
7. ↑ Jan Nowak-Jeziorański: Wojna w eterze. Londyn: Wydawnictwo Odnowa, 1986. ISBN 83-240-0617-6.
8. ↑ 8,0 8,1 Piotr Gontarczyk: Polska Partia Robotnicza. Droga do władzy 1941-1944. Warszawa: Wydawnictwo Fronda, 2006, ss. 311, 389. ISBN 83-60335-75-3. Cytat: Bierut i Jóźwiak różnili się od Gomułki opinią w sprawie metody wprowadzenia ustroju komunistycznego [...] Mając w pamięci skutki sowieckich metod kolektywizacji "Wiesław" [W. Gomułka] był zwolennikiem stopniowego, raczej administracyjnego niż brutalnego, militarnego sowietyzowania Polski [...] Miało to umożliwić pozyskanie poparcia dla programu dalszych reform, zminimalizować opór społeczny i ułatwić "wyeliminowanie reakcji". Komuniści nazywali to "pośrednim etapem historycznym", po którym nastąpią właściwe reformy [...] Natomiast przeciwnicy Gomułki bardziej wierzyli w siłę NKWD i Armii Czerwonej [...].
9. ↑ Ryszard Terlecki, Miecz i tarcza komunizmu. Historia aparatu bezpieczeństwa w Polsce 1944-1990, Kraków 2007, s. 34.
10. ↑ 10,0 10,1 10,2 Oblicza PRL. Najnowsza historia Polaków (dodatek historyczny do gazety Rzeczpospolita). Instytut Pamięci Narodowej i Rzeczpospolita, 20.11.2007, ss. 10, 13 (nr 2).
11. ↑ 11,00 11,01 11,02 11,03 11,04 11,05 11,06 11,07 11,08 11,09 11,10 11,11 11,12 11,13 11,14 11,15 11,16 11,17 11,18 11,19 11,20 11,21 Andrzej Szwarc, Marek Urbański, Paweł Wieczorkiewicz: Kto rządził Polską ?: nowy poczet władców od początków do XXI wieku. Warszawa: Wydawnictwo Świat Książki, 2007, ss. 685-692. ISBN 978-83-7311-867-6.
12. ↑ 12,0 12,1 Nowa Encyklopedia Powszechna PWN. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2004, ss. 666 (tom 1). ISBN 83-01-14179-4.
13. ↑ Paweł Dubiel, Józef Kozak: Polacy w II wojnie światowej: kim byli, co robili. Warszawa: Oficyna Wydawnicza RYTM, 2003, s. 21. ISBN 83-7399-054-2.
14. ↑ 14,0 14,1 14,2 14,3 14,4 Stéphane Courtois, Nicolas Werth, Jean-Louis Margolin, Karel Bartosek: Czarna księga komunizmu. Zbrodnie, terror, prześladowania. Warszawa: Wydawnictwo Prószyński i S-ka, 1999, ss. 357, 358. ISBN 83-7180-326-5.
15. ↑ 15,0 15,1 15,2 Andrzej Friszke: Polska. Losy państwa i narodu 1939-1989. Warszawa: Wydawnictwo Iskry, 2003, ss. 207, 208. ISBN 83-207-1711-6.
16. ↑ 16,0 16,1 16,2 Wojciech Roszkowski: Najnowsza historia Polski 1945-1980. Warszawa: Świat Książki, 2003, ss. 207, 223. ISBN 83-7311-992-2.
17. ↑ 17,0 17,1 17,2 Andrzej Chmielarz: Aresztowanie "Szesnastu". Rekonstrukcja. Warszawa: IPN, 2005.
18. ↑ Piotr Lipiński: Towarzysze Niejasnego. Warszawa: Wydawnictwo Prószyński i Spółka, 2003, s. 103. ISBN 83-7337-310-1. Cytat: [Fragment jednego z przemówień Bieruta z lat 50.] Nie wolno nam zamykać oczu na fakt, że nawet nieliczni dywersanci i agenci obcych wywiadów, rekrutujący się głównie z niedobitków obszarniczo-spekulanckich, mogą przez dywersyjne plotki i propagandę szeptaną wyrządzić szkodę [...]. Ta zbrodnicza dywersja musi być zlikwidowana bez reszty.
19. ↑ Piotr Lipiński: Towarzysze Niejasnego. Warszawa: Wydawnictwo Prószyński i Spółka, 2003, ss. 103-104. ISBN 83-7337-310-1. Cytat: [...] Sądy skazały np.: szewca Bronisława Felera z ulicy Czerniakowskiej w Warszawie na rok więzienia za żartowanie, że Stalin dawno nie żyje; fryzjera Zbigniewa Kocielnika na dwa lata za opowiadanie, że w katedrze lubelskiej Matce Boskiej płyną na obrazie łzy, bo rosyjski pułkownik wjechał samochodem w procesję podczas Bożego Ciała; sołtysa Józefa Wrombla ze wsi Koszelewy na siedem lat za mówienie, że w rządzie są sami złodzieje, którzy kiedyś paśli krowy.
20. ↑ Broń słabych. Z dziejów "szeptanej propagandy" 1944-1989. W: Łukasz Kamiński: Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej nr 11/2001. Instytut Pamięci Narodowej, 2001, ss. 45-48.
21. ↑ 21,0 21,1 Maciej Korkuć: Wybory 1947 – mit założycielski komunizmu. IPN, 2007.
22. ↑ 22,0 22,1 22,2 22,3 22,4 22,5 22,6 22,7 Sławomir Stępień: Reakcje bezpieki na śmierć Tow. "Tomasza". Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej, 2005.
23. ↑ Krwawe zmiany warty. W: Henryk Pająk: Rosja we krwi i nafcie 1905-2005. Lublin: Wydawnictwo RETRO, 2007, s. 209. ISBN 83-87510-81-5.
24. ↑ Dariusz Baliszewski: Klęska Stalina. Wprost, 2006.
25. ↑ Marcin Zaremba: Pojechał dumnie, wrócił w trumnie,. Polityka, 2006.
26. ↑ Piotr Pytlakowski: Historia pierwszych dam. Polityka, 2000.
27. ↑ 27,0 27,1 Norman Davies: Europa: rozprawa historyka z historią. Kraków: Wydawnictwo ZNAK, 2003, s. 1172. ISBN 83-240-0004-6.
28. ↑ "Rewizja nadzwyczajna" wyemitowana 28.03.2006 (m.in. Antoni Dudek)
29. ↑ Rzecz o Bolesławie Bierucie. W: Pamiętnik Władysława Gomułki.
30. ↑ Paweł Wieczorkiewicz: Mimo wszystko Stalin nas szanował. Dziennik, 2007.

Bibliografia

* Andrzej Garlicki, Bolesław Bierut, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1994, ISBN 83-02-05434-8
* Piotr Lipiński, Bolesław Niejasny, Wydawnictwo Prószyński i S-ka, Warszawa 2001, ISBN 83-7255-971-6
* Czesław Kozłowski, Namiestnik Stalina, Polska Oficyna Wydawnicza BGW, Warszawa, 1993, ISBN 83-7066-233-1
* Jan Nowak-Jeziorański, O proces Bolesława Bieruta i wspólników, Wydawnictwo Grup Oporu "Solidarność", Warszawa, 1989
* Andrzej Werblan, Stalinizm w Polsce, Wydawnictwo "Fakt", Warszawa, 1991
* Krystyna Kersten, Narodziny systemu władzy. Polska 1943-1948, Kantor Wydawniczy "Sawn", Poznań, 1990
* Piotr Lipiński, Towarzysze Niejasnego, Wydawnictwo Prószyński i Spółka, Warszawa, 2003, ISBN 83-7337-310-1
* Piotr Lipiński, Ofiary Niejasnego, Wydawnictwo Prószyński i Spółka, Warszawa, 2004, ISBN 83-7337-632-1
* Mariusz Szulc, Zdrajca czy polski Forrest Gump? Rozważania o drodze Bolesława Bieruta do władzy, "histmag.org", 12 sierpnia 2008.