Michał Rola-Żymierski

[Artur Rogóż]

Michał Rola-Żymierski, także Michał Żymierski, Michał Żymirski, pseud. Rola, Morski, właśc. Michał Łyżwiński[1][2] (ur. 4 września 1890 w Krakowie, zm. 15 października 1989 w Warszawie) – oficer Armii Austro-Węgier, polski dowódca wojskowy, komendant Polskiej Organizacji Wojskowej, generał brygady Wojska Polskiego, po degradacji w 1927 szeregowy, po rehabilitacji w 1940 oficer LWP, naczelny dowódca Armii Ludowej i Ludowego Wojska Polskiego, minister obrony narodowej (1945–1949) i przewodniczący Państwowej Komisji Bezpieczeństwa, Marszałek Polski, członek Prezydium Krajowej Rady Narodowej (1944–1947), poseł na Sejm Ustawodawczy (1947–1952), członek Rady Państwa (1945–1949), wiceprezes Narodowego Banku Polskiego, honorowy prezes Zarządu Głównego i Rady Naczelnej ZBOWiD.
Życiorys
Dzieciństwo i młodość

Był synem Wojciecha Łyżwińskiego i Marii z Buczków. Urodzony w krakowskiej rodzinie inteligenckiej. W 1908 zdał maturę, rozpoczął studia prawnicze na Uniwersytecie Jagiellońskim. W 1923 ukończył studia wojskowe w Wyższej Szkole Wojennej we Francji[3].

Od 1909 działał w ruchu niepodległościowym. Należał do organizacji Zarzewie, a później wstąpił do Polskich Drużyn Strzeleckich. W latach 1911–1912 służył w C.K. Armii, gdzie ukończył szkołę oficerów rezerwy.

Michał Łyżwiński zaczął posługiwać się nazwiskiem Żymirski w 1913 roku, gdy jego brat zamordował kierownika księgarni Gebethner i Wolff. Po protestach rodziny Żymirskich zmodyfikował nazwisko na "Żymierski"[4].
Legiony Polskie i I wojna światowa


Podczas I wojny światowej w Legionach, początkowo jako dowódca kompanii i batalionu I Brygady. Latem 1915 w stopniu majora był komendantem POW, od 1916 dowódcą pułków w I i II brygadzie. Od lipca 1917, po kryzysie przysięgowym w stopniu podpułkownika został dowódcą 2 pułku piechoty II Brygady Legionów Polskich w Polskim Korpusie Posiłkowym. W lutym 1918 po traktacie brzeskim był inicjatorem buntu II Brygady Legionów i przebicia się jej przez front pod Rarańczą na Ukrainie, następnie przekazując dowództwo tej formacji gen. Józefowi Hallerowi. Po przejściu frontu został szefem sztabu II Korpusu Polskiego w Rosji (w którego skład weszła II Brygada Legionów) w stopniu pułkownika. Po rozbrojeniu Korpusu przez Niemców po bitwie pod Kaniowem w maju 1918 służył na stanowiskach dowódczych w POW w Rosji. Był dowódcą 2 pułku piechoty w 4 Dywizji Strzelców Polskich generała Lucjana Żeligowskiego.
Służba w II Rzeczypospolitej

Od stycznia 1919 służył w Wojsku Polskim. W sierpniu 1919 w związku z wybuchem I powstania śląskiego został kierownikiem ekspozytury Naczelnego Dowództwa ds. powstania śląskiego z zadaniem kierowania akcją powstańczą na terenie Górnego Śląska. W latach 1919–1920 uczestniczył w wojnie polsko-bolszewickiej, gdzie objął odcinek frontu nad Berezyną pod Borysowem. Był dowódcą II Brygady, a następnie 2 Dywizji Piechoty Legionów. W latach 1922–1923 studiował w Wyższej Szkole Wojennej (franc. École Superieur de Guerre) w Paryżu, następnie odbył staż we francuskim Sztabie Generalnym. W wieku zaledwie 35 lat otrzymał (w 1924) stopień generała brygady, mianowany został zastępcą szefa administracji armii do spraw uzbrojenia (odpowiedzialnym za finanse – zakupy sprzętu wojskowego), w Ministerstwie Spraw Wojskowych. Podwładnym jego był wówczas (jak i poprzednio w Legionach) późniejszy premier Felicjan Sławoj Składkowski, który w swych pisanych na emigracji wspomnieniach – nie mówiąc ani jednego złego słowa o Żymierskim – zwięźle skomentował jego talenty ekonomiczne[5]. W czasie przewrotu majowego w 1926 stanął po stronie wojsk rządowych – dowodził brygadą, po klęsce sił rządowych został aresztowany wraz z generałami Tadeuszem Rozwadowskim, Juliuszem Malczewskim i Włodzimierzem Zagórskim. Wkrótce jednak generałów przewieziono do wojskowego więzienia śledczego na Antokolu w Wilnie podczas gdy Żymierskiego uwięziono w Warszawie.
Zwrot w życiorysie

6 września 1927 został skazany na 5 lat więzienia za nadużycia finansowe przy dostawach dla armii dokonywanych przez firmę "Protekta" (maski przeciwgazowe)[6]. Według sądu Żymierski "użył świadomie swego stanowiska służbowego na szkodę interesu majątkowego Skarbu Państwa" w wysokości 150 tys. dolarów. Ze względu na celowe wstrzymanie dostawy gaśnic w ustawionym przetargu i pozbawienie w ten sposób budynków wojskowych ochrony przeciwpożarowej sąd skazał go na karę pięciu lat ciężkiego więzienia[4]. Żymierski został pozbawiony odznaczeń, zdegradowany i wydalony z zawodowej służby wojskowej, przebywał w więzieniu na warszawskim Mokotowie i w Cieszynie do 1931. Wówczas nawiązał pierwsze kontakty z komunistami, porzucając wyznawane wcześniej poglądy polityczne. Jednym z sędziów orzekających w procesie Żymierskiego, był mjr Stanisław Kudelski (zamordowany w Auschwitz-Birkenau w 1942).

W późniejszym okresie przebywał we Francji (do 1938), gdzie wstąpił do Komunistycznej Partii Polski. W 1932 zwerbował go do współpracy sowiecki wywiad NKWD (lub wywiad Armii Czerwonej[7][8]), które następnie w 1937 roku (w chaosie spowodowanym terrorem wielkiej czystki) zerwało z nim kontakty podejrzewając Żymierskiego o dezinformację. Żymierski dostarczał NKWD informacje na temat organizacji i wyszkolenia Wojska Polskiego, transakcji Ministerstwa Spraw Wojskowych we Francji a także werbował agentów dla wywiadu ZSRR z korpusu oficerskiego WP[9].

W latach 1931–1938 kontakty z wywiadem ZSRR nawiązali trzej bracia Żymierskiego – Jan, Józef i Stanisław[7]. W 1940, Józef i Stanisław Żymierscy zostali we Francji zaprzysiężeni w konspiracyjnej organizacji Związek Walki Zbrojnej i wyprawieni jako kurierzy do Lwowa i Warszawy z dokumentami wojskowymi dla krajowych struktur ZWZ. Pochwyceni przez sowiecki patrol w miejscowości Horodenka (w nocy z 11 na 12 stycznia 1940), przekazali sowieckiemu wywiadowi dane organizacyjne ZWZ (w tym obsadę personalną dowództwa), klucze szyfrujące meldunki, sygnały wywoławcze i godziny pracy radiostacji, oraz umowne znaki polskich kurierów i emisariuszy przybywających z Paryża do kraju z zadaniami wywiadowczymi[7]. Obaj bracia po 1945 wstąpili do Ludowego Wojska Polskiego, gdzie dosłużyli się stopnia pułkownika.

W październiku 1938 wrócił do Polski. W 1939 bezskutecznie ubiegał się o powrót do wojska. W czasie okupacji niemieckiej utrzymywał kontakty z komunistyczną grupą "Młot i Sierp". Jesienią 1939 wyrobił sobie fałszywe dokumenty na nazwisko Zwoliński – posługiwał się nim w czasie okupacji. Według oficjalnej biografii Żymierskiego, wydanej anonimowo w PRL w 1986 (ze wstępem gen. Jaruzelskiego), w lutym 1940 konspiracyjny sąd obywatelski złożony ze zdecydowanych antypiłsudczyków[10] uznał aresztowanie i wyrok z 1927 za polityczny i zrehabilitował Żymierskiego. Sąd obywatelski prawdopodobnie nie miał świadomości, iż Żymierski był wówczas agentem sowieckiego wywiadu NKWD, a decyzja sądu nie miała znaczenia i mocy prawnej w świetle obowiązującego prawa karnego II Rzeczypospolitej, gdyż jedynymi organami sądowniczymi mogącymi w warunkach okupacyjnych uniewinnić Żymierskiego był działający od maja 1940 system sądownictwa konspiracyjnego Polskiego Państwa Podziemnego (powołany z ramienia jedynego legalnego wówczas Rządu RP na uchodźstwie – kontynuatora przedwojennych struktur państwa polskiego) – np. działające w okupowanym kraju od listopada 1941 Wojskowe Sądy Specjalne lub utworzone lipcu 1942 Cywilne Sądy Specjalne przy Delegaturze Rządu na Kraj.

Po zakończonej II wojnie światowej usiłowano przedstawiać Żymierskiego jako ofiarę represji politycznych, nie odnosząc się do kryminalnych zarzutów przeciwko niemu. Niektórzy komunistyczni publicyści i badacze przemilczali ten epizod z życia Żymierskiego lub pisali, iż w 1927 "wyjechał z kraju"[9]. Również zdaniem polskiego historyka Andrzeja Garlickiego zaplecze polityczne skompromitowanego aferą korupcyjną Żymierskiego celowo usiłowało przedstawiać go wyłącznie jako ofiarę zemsty sanacji za udział Żymierskiego w walkach przeciwko Piłsudskiemu w okresie zamachu majowego z 1926[11].

W 1940 ponownie zaoferował swoje usługi wywiadowi sowieckiemu[9], lecz ten skontaktował się z nim dopiero w 1942 poprzez członka siatki NKWD Józefa Małeckiego ps. "Sęk"[9] (oficjalnie członka sztabu Gwardii Ludowej). Żymierski miał za zadanie dostarczanie informacji o polskim podziemiu niepodległościowym[9], próbując zostać członkiem organizacji konspiracyjnych (ZWZ, Bataliony Chłopskie, NSZ), nigdzie jednak nie udało mu się dostać z uwagi na kryminalną przeszłość. Żymierski nawiązał m.in. kontakt ze Związkiem Jaszczurczym, jednak po pewnym czasie zerwał z nim kontakty. W 1940 podjął kolejną próbę przeniknięcia do struktur podziemia, kontaktując się z Komendą Główną ZWZ, jednak gen. Stefan Rowecki "Grot" oferty tej nie przyjął. W 1941 ponownie skontaktował się z jednym z przedstawicieli ZWZ (za pośrednictwem jednego z działaczy Stronnictwa Ludowego), Stefanem Korbońskim (działającym w Politycznym Komitecie Porozumiewawczym przy ZWZ), który nie zgodził się na negocjacje z Żymierskim[12].

Według relacji Józefa Światły, zbiegłego na zachód oficera MBP, Żymierski z polecenia sowieckich przełożonych miał nawiązać w Warszawie współpracę z niemiecką tajną policją państwową Gestapo[9][13], dopiero wtedy przeszedł do działań w PPR (jako członek niejawny[14]).

Od wiosny 1943 związany z PPR (był członkiem niejawnym), Gwardią Ludową, a później Armią Ludową. Od maja 1943 doradca ds. wojskowych w Sztabie Głównym GL jako generał "Józef". 1 stycznia 1944 mianowany naczelnym dowódcą Armii Ludowej pod pseudonimem "Rola". Od 21 lipca 1944 generał broni (z pominięciem stopnia generała dywizji) i Naczelny Dowódca Wojska Polskiego.
Polska Ludowa

W latach 1944–1947 jako dowódca Armii Ludowej (do lipca 1944) i naczelny dowódca Wojska Polskiego – m.in. zatwierdzał wyroki śmierci na żołnierzy AK wydawane przez Sądy Wojskowe PKWN. Był członkiem Prezydium KRN, w 1944 kierownik Resortu Obrony Narodowej PKWN, w latach 1944–1949 minister obrony narodowej – podwładni Żymierskiego twierdzili, iż pełniąc tę funkcję, sprzeciwiał się sowietyzacji polskiego wojska[15].


3 maja 1945 nadano mu stopień marszałka Polski[16] przeciwko czemu zaprotestowała Delegatura Sił Zbrojnych na Kraj, wydając drukiem ulotkę w której potępiła Żymierskiego jako "zdrajcę" w służbie sowieckiej, zarzucając mu brak kompetencji dowódczych oraz obwiniając za 60-procentowe straty 1 Armii Wojska Polskiego w czasie walk z Niemcami na Pomorzu[17].

16 czerwca 1945, gdy nasiliły się kontrowersje odnośnie ustalenia granicy z Czechosłowacją, wydał rozkaz operacyjny nr 00336 nakazujący zbrojne zajęcie Zaolzia[14]. Rozkaz został wstrzymany decyzją władz politycznych. Uczestnik konferencji poczdamskiej w składzie delegacji polskiej.

Jako naczelny dowódca WP i minister obrony narodowej (1944–1949), przewodniczący Państwowej Komisji Bezpieczeństwa (od 1946) – w okresie stalinizmu był współodpowiedzialny[18] za użycie wojska do pacyfikacji społeczeństwa, prześladowania żołnierzy podziemia niepodległościowego (głównie z Armii Krajowej), żołnierzy LWP wcześniej służących w AK lub Polskich Siłach Zbrojnych na Zachodzie oraz cywilów skazywanych z powodów klasowych, etnicznych lub politycznych na kary wieloletniego więzienia, wywózkę do obozów karnych w ZSRR i Polsce (m.in. w Skrobowie) lub śmierć (np. przez sądy wojskowe WSR na podstawie dekretów PKWN)[4].

Michał Rola-Żymierski osobiście zatwierdzał[14] liczne wyroki śmierci na przedwojennych oficerów Wojska Polskiego, którzy zostali osądzeni przez sądy komunistyczne (jego podpis widnieje na ok. 100 wydanych wyrokach śmierci), aprobował także zbrodnicze działania Głównego Zarządu Informacji.
Grób Michała Żymierskiego na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie

W 1949 usunięty z funkcji ministra obrony narodowej. Był zwolennikiem i realizatorem tezy, że przedwojenni oficerowie WP powinni mieć dostęp do najwyższych stanowisk w powojennej armii, zaś oficerowie Armii Czerwonej powinni stopniowo ją opuszczać i wracać do ZSRR – przewidywał pełne ich wycofanie do 1952[potrzebne źródło].

W latach 1952–1955 ponownie znalazł się w więzieniu z powodów politycznych, w ramach czystek stalinowskich został fałszywie oskarżony o współpracę z obcym wywiadem i skazany na śmierć. 19 sierpnia 1955 został zwolniony i zrehabilitowany. Śledztwo zostało umorzone w kwietniu 1956. Po zwolnieniu nie odegrał już istotnej roli w wydarzeniach w kraju, zajmując od grudnia 1956 do 1967 stanowisko wiceprezesa Narodowego Banku Polskiego. W 1981 poparł publicznie wprowadzenie stanu wojennego w Polsce[19]. Pozostawał członkiem PZPR aż do śmierci, jednak fakt jego członkostwa w tej partii ujawniono publicznie dopiero w 1981, kiedy na IX Nadzwyczajnym Zjeździe PZPR wszedł w skład Komitetu Centralnego (był członkiem KC w latach 1981–1986). W 1974 został honorowym prezesem Zarządu Głównego ZBOWiD, a w 1985 honorowym prezesem Rady Naczelnej ZBoWiD. W latach 70. i 80. często uczestniczył w uroczystościach państwowych i rocznicowych jako senior środowiska kombatanckiego, wizytował także jednostki wojskowe. Zmarł w 1989 w wieku 99 lat, jego grób na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie nieznani sprawcy dwukrotnie oblewali czerwoną farbą[15].

Kalendarium:

* 1949–1952 – członek Rady Państwa
* 1952–1955 – więziony z powodów politycznych
* 1956–1967 – po rehabilitacji wiceprezes Narodowego Banku Polskiego
* 1943–1952 – poseł do KRN i poseł na Sejm Ustawodawczy.
* 1981 – po wprowadzeniu stanu wojennego publicznie poparł gen. Wojciecha Jaruzelskiego.
* 1981–1986 – w ostatnich latach życia był m.in. członkiem Komitetu Centralnego PZPR oraz członkiem Prezydium Ogólnopolskiego Komitetu Frontu Jedności Narodu (1981–1983).
* 1989 – zmarł jako ostatni dotychczas Polak posiadający stopień marszałka.
* 1991 – utracił tytuł Honorowego Obywatela Miasta Bielsko-Biała, otrzymany w 1948.
* 2006 – 5 czerwca Rada Miasta Włocławek pozbawiła Michała Rolę-Żymierskiego tytułu Honorowego Obywatela Miasta[20], stwierdzając iż ten dopuścił się czynu, wskutek którego stał się nadania niegodny, Rada Miasta w wydanej uchwale wymieniła m.in.:
o odpowiedzialność Żymierskiego za śmierć 100 żołnierzy Armii Krajowej, na których wyroki śmierci podpisywał osobiście
o zdobywanie stanowisk dzięki wyjątkowej lojalności wobec Stalina i polityki Związku Sowieckiego względem Polaków i Polski
o udział w malwersacjach finansowych i skazanie za te czyny prawomocnym wyrokiem na karę więzienia i grzywny
o fakt iż Michał Rola-Żymierski działał przeciwko państwu Polskiemu jako agent sowieckiego wywiadu
o fakt iż Żymierski był autorem pomysłu przeniesienia aresztowanych żołnierzy podziemia niepodległościowego do specjalnie utworzonych "obozów izolacyjnych", czego skutkiem było utworzenie takich obozów m.in. w Skrobowie koło Lubartowa. W tym obozie do końca 1944 uwięziono ponad 500 oficerów, podoficerów i żołnierzy Wojska Polskiego należących wcześniej do Armii Krajowej, oraz inne niegodne czyny[20].

Oznaczenia i wyróżnienia

* Krzyż Wielki Orderu Wojennego Virtuti Militari
* Krzyż Srebrny Orderu Wojennego Virtuti Militari
* Krzyż Wielki Orderu Odrodzenia Polski
* Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski
* Order Budowniczych Polski Ludowej (1970)
* Order Krzyża Grunwaldu I klasy
* Order Sztandaru Pracy I klasy (1964)
* Krzyż Walecznych (czterokrotnie)
* Krzyż Partyzancki (12 VI 1946)
* Medal 30-lecia Polski Ludowej
* Medal 40-lecia Polski Ludowej
* Medal Zwycięstwa i Wolności 1945
* Medal Rodła
* Złoty Medal za Zasługi dla Obronności Kraju
* Odznaka im. Ludwika Waryńskiego
* Wielka Komandoria Amerykańskiej Legii Zasługi (wręczał generał Dwight Eisenhower, Frankfurt 1945)
* Order Legii Honorowej (Francja)
* Order Zwycięstwa (ZSRR, 1945)
* Order Lenina (ZSRR)
* Order Przyjaźni Narodów (ZSRR, 1973)
* Medal "20 lat Zwycięstwa w Wielkiej Wojnie Ojczyźnianej 1941–1945" (ZSRR)
* Odznaka "25 lat Zwycięstwa w Wielkiej Wojnie Ojczyźnianej 1941–1945" (ZSRR)
* Medal "30 lat Zwycięstwa w Wielkiej Wojnie Ojczyźnianej 1941–1945" (ZSRR)
* Medal "40 lat Zwycięstwa w Wielkiej Wojnie Ojczyźnianej 1941–1945" (ZSRR)
* Order Białego Lwa I stopnia (CSSR)
* Order Narodowego Bohatera Jugosławii
* Medal i dyplom honorowy Międzynarodowej Federacji Bojowników Ruchu Oporu (FIR)
* Honorowy Obywatel Krakowa, Lublina, Bydgoszczy[21], Chełmna i 17 innych miast
* I inne

Przypisy

1. ↑ Jak podaje historyk dr. Bogusław Kopka z Instytutu Historycznego UW, cytując informacje z krakowskiej gazety "Czas" z 1–8 października 1913, Michał Łyżwiński przybrał nazwisko Żymierski po tym, jak jego brat Jan Łyżwiński współuczestniczył w napadzie bandyckim i mordzie rabunkowym na kierowniku krakowskiej księgarni firmy Gebethner i Wolff w dniu 30 września 1913. Początkowo przybrane nazwisko brzmiało Żymirski, jednak gdy okazało się, że wywołało to oburzenie zasłużonego dla kraju rodu Żymirskich, którego znany członek generał Franciszek Żymirski brał udział w bitwie pod Olszynką Grochowską w 1831, Michał Łyżwiński dodał do nazwiska literę "e", przybierając ostatecznie nazwisko Żymierski. Nie była to formalna zmiana nazwiska (zgodnie z postępowaniem cywilno-prawnym), a tylko Michał Łyżwiński zaczął podpisywać się wpierw jako Michał Żymirski a potem Michał Żymierski: dr. Bogusław Kopka "Michał Żymierski": Encyklopedia Białych Plam, Polskie Wydawnictwo Encyklopedyczne, Radom, 2001, s. 315 (tom 18), ISBN 83-912068-0-7.
2. ↑ Księżna Maria Lubomirska, która poznała Żymierskiego w Warszawie w 1917, napisała w swych wspomnieniach:Żymierski, unieśmiertelniony pędzlem Malczewskiego, który młodą twarz tę podniósł do godła "czynu"... Kim jest Żymierski, nie wiemy, ma brata mordercę, przeto walczy pod cudzym nazwiskiem. Jerzy Mycielski uratował mu życie, wypielęgnował ze strasznych, beznadziejnych ran. (Pamiętnik 1914–1918, str. 499, zapisek z 8 maja 1917)
3. ↑ Instytut Pamięci Narodowej
4. ↑ 4,0 4,1 4,2 Anna Zechenter: Brudne imię. Dziennik Polskki, 3 września 2010.
5. ↑ Nie ostatnie słowo, str. 67:"Żymierski miał zmysł gospodarczy (może za duży!)"
6. ↑ Jerzy Poksiński – Sprawa karna Michała Żymierskiego
7. ↑ 7,0 7,1 7,2 Jerzy Węgierski: Okupacja sowiecka ziem polskich 1939–1941: Zdrajcy, załamani, zagadkowi (próba oceny zachowań wybranych oficerów konspiracji polskiej w Małopolsce Wschodniej, aresztowanych w latach 1939–1941). Rzeszów: Instytut Pamięci Narodowej. Komisja Ścigania Zbrodni Przeciwko Narodowi Polskiemu, 2005, ss. 17–30. ISBN 83-89078-78-3.
8. ↑ Wówczas wywiadem wojskowym ZSRR zajmowało się GRU, współpracując na tym polu działalności z NKWD
9. ↑ 9,0 9,1 9,2 9,3 9,4 9,5 Piotr Gontarczyk: Polska Partia Robotnicza. Droga do władzy 1941–1944. Warszawa: Wydawnictwo Fronda, 2006, ss. 316, 410. ISBN 83-60335-75-3.
10. ↑ Według oficjalnej biografii wydanej w 1986 w PRL, w skład sądu weszli m.in.: Wacław Wiktor Januszewski (przewodniczący), Marian Borzęcki (były komendant główny Policji Państwowej w 1926) oraz Wincenty Bryja (członek władz naczelnych Stronnictwa Ludowego): Marszałek Polski Michał Żymierski, Wydawnictwo MON, Warszawa, 1986, s. 88, 89
11. ↑ Andrzej Garlicki: Historia 1939 – 1997/98. Polska i świat. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe "Scholar", 1998, s. 101. ISBN 83-87367-23-0.
12. ↑ Stefan Korboński: W imieniu Rzeczypospolitej. Warszawa: Wydawnictwo Bellona, 1991, ss. 230, 231.
13. ↑ Zbigniew Błażyński: Mówi Józef Światło. Za kulisami bezpieki i partii 1940-1955. Warszawa: Wydawnictwo LTW, 2003, s. 55. ISBN 83-88736-34-5. Cytat: Żymierski przekazywał raporty i materiały dla Gestapo (...) przyszły wódz naczelny wojska polskiego oddawał w ręce Gestapo z polecenia sowieckiego nie tylko własne raporty, ale materiały przychodzące bezpośrednio z Moskwy.
14. ↑ 14,0 14,1 14,2 Paweł Dubiel, Józef Kozak: Polacy w II wojnie światowej: kim byli, co robili. Warszawa: Oficyna Wydawnicza RYTM, 2003, s. 199. ISBN 83-7399-054-2.
15. ↑ 15,0 15,1 Piotr Lipiński: Towarzysze Niejasnego. Warszawa: Wydawnictwo Prószyński i Spółka, 2003, ss. 29, 37. ISBN 83-7337-310-1.
16. ↑ Legalnym rządem polskim był wówczas Rząd RP na Uchodźstwie, któremu uznanie cofnięto dopiero 6 lipca 1945 i który takiej nominacji nie dokonał ani nigdy nie zatwierdził.
17. ↑ Armia Krajowa w dokumentach 1939-1945. Wrocław-Warszawa-Kraków: Studium Polski Podziemnej, Londyn: Wydawnictwo Zakład Narodowy imienia Ossolińskich, 1991, ss. 470–471 (tom 6). ISBN 83-0403-667-3.
18. ↑ Encyklopedia wojskowa. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN i Dom Wydawniczy Bellona, 2007, ss. 573 (tom 2). ISBN 978-83-01-15175-1.
19. ↑ Witold Pronobis: Świat i Polska w XX wieku. Warszawa: Editions Spotkania, 1996, s. 592. ISBN 83-8680-211-1.
20. ↑ 20,0 20,1 Uchwała Nr 56/XLIX//2006 Rady Miasta Włocławek z dnia 5 czerwca 2006 roku
21. ↑ Eugeniusz Gliwiński: Honorowi Obywatele Bydgoszczy. [w.] "Kalendarz Bydgoski 2007"

Bibliografia

* Encyklopedia wojskowa, Wydawnictwo Naukowe PWN i Dom Wydawniczy Bellona, Warszawa, 2007, ISBN 978-83-01-15175-1 (tom 2)
* Andrzej Garlicki – Z tajnych archiwów, Oficyna Wydawnicza BGW, Warszawa, 1993
* Piotr Lipiński – Towarzysze Niejasnego, Wydawnictwo Prószyński i Spółka, Warszawa, 2003, ISBN 83-7337-310-1
* Zbigniew Błażyński – Mówi Józef Światło. Za kulisami bezpieki i partii 1940–1955, Wydawnictwo LTW, Warszawa, 2003, ISBN 83-88736-34-5
* Paweł Dubiel, Józef Kozak – Polacy w II wojnie światowej: kim byli, co robili, Oficyna Wydawnicza RYTM, Warszawa, 2003, ISBN 83-7399-054-2
* Piotr Gontarczyk – Polska Partia Robotnicza. Droga do władzy 1941–1944, Wydawnictwo Fronda, Warszawa, 2006, ISBN 83-60335-75-3
* Maria z Branickich Lubomirska – Pamiętnik księżnej Marii Zdzisławowej Lubomirskiej 1914-1918, Poznań 2001 , ISBN 83-86138-92-0
* Felicjan Sławoj Składkowski – Nie ostatnie słowo oskarżonego , Warszawa 2003, ISBN 83-88736-32-9
* Armia Krajowa w dokumentach 1939-1945, Studium Polski Podziemnej, Londyn: Wydawnictwo Zakład Narodowy imienia Ossolińskich, Wrocław-Warszawa-Kraków, 1991, ISBN 83-04-03667-3 (tom 6)
* Dariusz Matelski – Rola [Michał Żymierski] Grabieżca, "Polityka", nr 17 (2398) z 26 kwietnia 2003, s. 91
* Jerzy Poksiński – "TUN": Tatar-Utnik-Nowicki, Wydawnictwo Bellona, Warszawa 1992
* W. Czyżewski – Barwy życia i walki, część II, Wydawnictwo Projekt, Warszawa 2000
* Kto jest kim w Polsce 1984, Wydawnictwo Interpress, Warszawa 1984, str. 1170