Jerzy Zawieyski

[Artur Rogóż]

Jerzy Zawieyski, do 1946 Henryk Nowicki (ur. 2 października 1902 w Radogoszczu, zm. 18 czerwca 1969 w Warszawie) – polski aktor, dramatopisarz, prozaik, eseista, redaktor "Tygodnika Powszechnego" i "Znaku"; katolicki działacz polityczny, poseł na Sejm PRL II, III i IV kadencji (1957–1969) z ramienia Znaku, członek Rady Państwa (1957–1968).

Życie i działalność
Młodość
Urodził się w rodzinie inteligenckiej. Miał 4 lata, gdy osierocił go ojciec, a matka wyszła powtórnie za mąż. W młodości obracał się w kręgach lewicowych[1]. Mając 19 lat wydał pod pseudonimem Konar-Nowicki swój debiutancki tomik wierszy zatytułowany Strzępy[1], będący "szkolną poezją", wtórną wobec Hymnów Jana Kasprowicza. W latach 1923–1926 uczył się w szkole dramatycznej w Krakowie. Po studiach związał się z teatrem – początkowo pracował krótko jako aktor (m.in. w Reducie Osterwy), potem jako krytyk i dramaturg. W latach 1929–1932 przebywał we Francji, gdzie działał w środowiskach polonijnych jako instruktor różnych polskich zespołów artystycznych. W 1932 ukazała się jego pierwszą powieść Gdzie jesteś, przyjacielu?[1] będąca debiutem dojrzałego pisarza. W po powrocie do kraju i krótkim okresie występów w teatrze "Ateneum" u Stefana Jaracza w latach 1932–1939 sprawował funkcję instruktora w Instytucie Teatrów Ludowych. Wykładał też na specjalnych kursach dla przyszłych instruktorów teatralnych, m.in. w 1935 i 1937 w Cieszynie oraz w 1939 w Bystrzycy na Zaolziu[2].

W 1933 podczas kursu dla nauczycieli w Wymyślinie poznał Stanisława Trębaczkiewicza, swojego młodszego o osiem lat życiowego partnera, późniejszego profesora KUL-u. Zawieyski po latach w 1963 tak pisał o swoim związku z Trębaczkiewiczem:

Staś to dzieło mojego życia. Ale i ja zawdzięczam mu wiele, tak wiele, że nie da się tego wyrazić. [...] Obaj doszliśmy do realizacji dążeń naszego życia. Obaj w tym pomagaliśmy sobie nawzajem. I tak już będzie do śmierci. Ta przyjaźń jest czymś niezwykłym, rzadkim i pozostała nieskalana w swoich najgłębszych uczuciach.[3][4]

Związek Zawieyskiego i Trębaczkiewicza trwał nieprzerwanie 36 lat, przypieczętowany wspólnie wybranym miejscem wiecznego spoczynku w Laskach. W okresie powojennym odwiedzała ich towarzysko m.in. Maria Dąbrowska, która, akceptując tę więź, opisała w dzienniku ich razem: Nastrój tego męskiego domu jest jakiś przyjemny i [...] wesoły[5]. Także Anna Kowalska odnotowała w dzienniku spotkania z Zawieyskim i Trębaczkiewiczem w ich wspólnym domu[6].

Podczas okupacji działał w konspiracji[potrzebne źródło].
Lata powojenne

Po 1945 Zawieyski skupił się na działalności literackiej i publicystycznej, był związany z "Tygodnikiem Powszechnym". Od 1949 miał zakaz publikacji i wystawiania sztuk, który zniesiono mu wraz z polityczną odwilżą w 1955[1]. Od 1956 działacz Klubów Inteligencji Katolickiej. W latach 1956–1957 przewodniczący Ogólnopolskiego Klubu Postępowej Inteligencji Katolickiej, następnie prezes warszawskiego KIK. W latach 1956–1962 był wiceprezesem Zarządu Głównego Związku Literatów Polskich, od 1958 członkiem Prezydium Ogólnopolskiego Komitetu Frontu Jedności Narodu. W 1957 został posłem na Sejm.

Zawieyski pozostawał w zażyłych stosunkach z hierarchią kościelną. Przyjaźnił się m.in. z prymasem Stefanem Wyszyńskim, z ks. Janem Zieją[1] i ks. Romanem Szczygłem pallotynem. W 1964 został przyjęty na audiencji prywatnej u papieża Jana XXIII[1], później przez Pawła VI. Księdzu Ziei Zawieyski zawdzięczał swoje nawrócenie[7], prymas Wyszyński wspierał go finansowo w trudnych latach powojennej cenzury.

Prywatne życie pisarza nacechowane było niewątpliwymi kłopotami z samoakceptacją i tożsamością. Świadczą o tym m.in. jego zażyłość z Zofią Nałkowską, kilkakrotna zmiana nazwiska i próby samobójcze. Przypuszczalnie też trudno było mu pogodzić praktykowany katolicyzm z homoseksualizmem[1]. Annie Kowalskiej zwierzał się ze swych stanów depresyjnych, "lęku" wobec Boga i "potrzeby modlitwy" (rysując analogię między sobą a Pascalem)[8].

Serdeczna przyjaźń, zawiązana jeszcze podczas wojny i poświadczona obfitą korespondencją, łączyła go z pisarką Zofią Nałkowską (która, nie znając orientacji seksualnej Zawieyskiego, traktowała tę tkliwą, a czasem nieoczekiwanie chłodną, relację, co poświadcza w dzienniku, jako przejaw uczucia i zalążek więzi miłosnej); toczył z nią, w toku spotkań i w listach, dyskusje o Bogu, kulturze i bieżącej sytuacji politycznej[9].

Podczas wydarzeń marcowych w 1968 Zawieyski wraz z kilkoma posłami Koła "Znak" wystosował interpelację poselską w obronie studentów brutalnie pobitych przez milicję. Po miesiącu zareagował na nią krytycznie premier Józef Cyrankiewicz, a z mównicy sejmowej zaatakował w wystąpieniu Józef Ozga-Michalski i Zenon Kliszko (wówczas prawa ręka Gomułki). 10 kwietnia Zawieyski odpowiedział na ataki godnym przemówieniem biorącym w obronę zarówno studentów jak i posłów "Znaku". Ujął się również za pisarzami, a w szczególności za "pobitym przez nieznanych sprawców" Stefanem Kisielewskim.
Wspólny grób Jerzego Zawieyskiego i Stanisława Trębaczkiewicza na cmentarzu leśnym w Laskach

Wystąpienie Zawieyskiego wywołało w sejmie polityczną burzę wokół jego osoby i nie szczędzono mu przy tym obelg i pomówień. W rezultacie zrzekł się funkcji członka Rady Państwa. Zawieyskiego pozbawiono mandatu poselskiego i związanych z nim apanaży, stawał się też obiektem szykan. Było to o tyle bolesne, że nie poparli go jego partyjni koledzy z katolickiego ugrupowania "Znak". Krytykowany z obu stron w dziesięć dni po partyjnej nagonce dostał wylewu do mózgu[1].

Po tym zdarzeniu leczył się przez dłuższy czas w Lecznicy Ministerstwa Zdrowia na ulicy Emilii Plater w Warszawie. Specjaliści uznawali, że leczenie przynosi pozytywne skutki, a skutki wylewu cofają się. Zawieyski odzyskał mowę, wychodził na spacery po korytarzu. Stanisław Trębaczkiewicz relacjonował, że jednak bardzo cierpi psychicznie z powodu zaników pamięci[10]. Zginął wypadając z okna trzeciego piętra szpitala. Oficjalna wersja uznała jego śmierć za samobójstwo, lecz liczne poszlaki wskazują, że mogło być to morderstwo polityczne[11].
Twórczość

Jerzy Zawieyski to jeden z wielu używanych przez pisarza pseudonimów (prawdopodobnie na cześć budowniczego Teatru im. J. Słowackiego w Krakowie, teatru który w życiu pisarza odegrał tak wielką rolę – Jana Zawiejskiego). Pseudonim Zawieyski przyjął sądownie jako nazwisko. Jako pisarz uważany jest za moralistę, opierającego się na podłożu religii katolickiej, kontynuując twórczą debatę na temat istoty dobra i zła.

Nazwisko Zawieyskiego jest też wymieniane na liście redaktorów, którzy przeprowadzili korektę literacką "Biblii Tysiąclecia".

Dramaty ukazały się w zbiorach Dramaty (1957)[12] i Dramaty współczesne (1962). Zekranizowano dwa dzieła Zawieyskiego – nowelę Prawdziwy koniec wielkiej wojny w 1957 w reżyserii Jerzego Kawalerowicza i opowiadanie Odwiedziny prezydenta w 1961 w reżyserii Jana Batorego[1].

W 2002 ukazała się drukiem Korespondencja 1949–1967, zbiór listów jakie wymieniali między sobą Jerzy Zawieyski i Zbigniew Herbert, stanowiąca bogate źródło wiedzy o życiu i twórczości obydwu literatów[13].

Od 1954 prawie do dnia śmierci Zawieyski prowadził zapiski w dzienniku. Jak dotąd nie opublikowano ich w formie książkowej. W czerwcu 2009 ich fragmenty wydrukowała "Gazeta Wyborcza" z adnotacją, że rodzina pisarza szuka wydawcy, który podejmie się opublikowania całości zapisków[14]. Jesienią 2010 fragmenty dziennika Zawieyskiego z roku 1956 (okres odwilży) opublikował kwartalnik historyczny "Karta", z adnotacją, że redakcja planuje wydanie książkowe dzienników[15].
Powieści

* Gdzie jesteś przyjacielu (1932)
* Daleko do rana (1934)
* Droga do domu (1946)
* Noc Huberta (1946)
* Wawrzyny i cyprysy (1966)
* Konrad nie chce zejść ze sceny (1966)

Opowiadania

* Pokój głębi (1956)
* Romans z ojczyzną (1963)

Eseje

* Notatnik liryczny (1956)
* Próby ognia i czasu (1958)
* W alei bezpożytecznych rozmyślań (1965)
* Pomiędzy plewą i manną (1971)

Dramaty

* Powrót Przełęckiego
* Rozdroże miłości
* Ocalenie Jakuba
* Wysoka ściana
* Masław
* Rycerze świętego Graala (1927)
* Ślepa ulica
* Lai znaczy jaśmin
* Mąż doskonały
* Dzień sądu
* Pieśń o nadziei
* Rzeka niedoli
* Miecz obosieczny
* Każdy

Memoria

* W dziesiątą rocznicę śmierci 18 czerwca 1979 ks. Bronisław Dembowski odprawił Mszę Świętą w warszawskim kościele św. Marcina, podczas której prymas kard. Stefan Wyszyński wygłosił homilię poświęconą życiu i twórczości Zawieyskiego. Po mszy odsłonięta została tablica pamiątkowa w wirydarzu klasztoru Sióstr Franciszkanek Służebnic Krzyża. Odsłonięcia dokonał ks. prymas. Tablica przedstawia wizerunek pisarza z napisem Jerzy Zawieyski 1902–1969. Pisarz, przyjaciel ludzi poszukujących. Życiem i twórczością dał świadectwo prawdzie, miłości Boga i Polski[16].
* W setną rocznicę urodzin Jerzego Zawieyskiego, 4 października 2002 w warszawskim kościele św. Marcina odprawiono Mszę Świętą za spokój jego duszy, podczas której wspomnienie o pisarzu wygłosili bp Bronisław Dembowski, Tadeusz Mazowiecki i b. ambasador w Watykanie Stefan Frankiewicz[17].
* W październiku 2007 grupa intelektualistów i artystów zwróciła się do prezydenta RP z apelem o pośmiertne odznaczenie Jerzego Zawieyskiego Orderem Orła Białego[18][19].
* W Łodzi na kamienicy przy ulicy Przybyszewskiego 86 znajduje się tablica pamiątkowa poświęcona Zawiejskiemu: W tym domu mieszkał / w latach trzydziestych / Jerzy Zawiejski / 1902-1969 / wybitny pisarz i dramaturg / działacz społeczny / i państwowy

Przypisy

1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 1,6 1,7 1,8 Krzysztof Tomasik Wielcy i niezapomniani: Jerzy Zawieyski, katolik, pisarz, homoseksualista, serwis InnaStrona.pl, dostęp 2009-08-24
2. ↑ Rosner Edmund: Wśród śląskich Smugoniów i Gabrysiów, w: Beskidzkie ścieżki pisarzy. Szkice literackie, wyd. "Śląsk", Katowice 1982, ISBN 832160269X
3. ↑ Krzysztof Tomasik Homobiografie. Pisarki i pisarze polscy XIX i XX wieku. Warszawa, Wyd. Krytyki Politycznej, Warszawa 2008, rozdział Katolik, pisarz, poseł, homoseksualista. O Jerzym Zawieyskim, ISBN 9788361006206
4. ↑ Joanna Siedlecka: Obława. Losy pisarzy represjonowanych, Wyd. Prószyński i S-ka, Warszawa 2005, ISBN 8373379436
5. ↑ Zapis z 28 I 1960. Maria Dąbrowska Dzienniki, oprac. Tadeusz Drewnowski, Czytelnik, Warszawa, Czytelnik, 1988, tom V, s. 137, ISBN 83-07-00974-x
6. ↑ Zapis z 14 IV 1964. Anna Kowalska: Dzienniki 1927–1969. Oprac. Paweł Kądziela. Wstęp: Julia Hartwig. Warszawa, Iskry, 2008, s. 386, ISBN 978-83-244-0075-1
7. ↑ Jerzy Zawieyski Zaważył na moim życiu w: Droga katechumena, Biblioteka "Więzi", Warszawa 1971, przedruk serwis zieja.ovh.org, dostęp 2009-08-25
8. ↑ Anna Kowalska: Dziennik 1927-1969. Oprac. Paweł Kądziela. Wstęp: Julia Hartwig. Warszawa, Iskry, 2008, s. 417 (zapis z 13 VI 1965), ISBN 978-83-244-0075-1
9. ↑ "Niesie mnie rzeka smutku"... Korespondencja Zofii Nałkowskiej i Jerzego Zawieyskiego. 1943-1954. Oprac. Malina Kluźniak. Wstęp: Hanna Kirchner. Warszawa, Biblioteka Narodowa, 2000, ISBN 83-700-926-83
10. ↑ Ludwik Stomma Order dla Zawieyskiego, "Polityka" nr 45/2007, przedruk serwis PolGej.pl, dostęp 2009-08-25
11. ↑ Dariusz Baliszewski Upadek z wysokości, "Wprost" nr 26/2005 (1178)
12. ↑ Jerzy Zawieyski Dramaty, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1957
13. ↑ Zbigniew Herbert, Jerzy Zawieyski Korespondencja 1949-1967, red. Paweł Kądziela, wstęp Jacek Łukasiewicz, Towarzystwo "Więź", Warszawa 2002, ISBN 83-88032-51-8
14. ↑ Niepublikowane dotychczas fragmenty dzienników Jerzego Zawieyskiego, wybór Adam Leszczyński, serwis "Gazety Wyborczej", 2009-06-22, dostęp 2009-08-25
15. ↑ Jerzy Zawieyski. Odwilż. „Karta. Kwartalnik historyczny”, ss. 46-86, 2010. Warszawa: Ośrodek KARTA. ISSN 0867-3746.
16. ↑ Przyjaciel poszukujących. Pamięci Jerzego Zawieyskiego, serwis "Recognito", listopad / grudzień 2004, dostęp 2009-08-25
17. ↑ 100. rocznica urodzin Jerzego Zawieyskiego, zapowiedź w "Dzienniku Internetowym PAP", 2002-10-01, dostęp 2009-08-25
18. ↑ List otwarty do Prezydenta RP Lecha Kaczyńskiego Nadajmy Order Orła Białego Jerzemu Zawieyskiemu, "Gazeta Wyborcza", 2007-10-12, dostęp 2009-08-25
19. ↑ 40 lat temu doszło do dramatycznej debaty sejmowej na temat wydarzeń Marca '68, serwis Money.pl na podstawie wiadomości agencyjnych, 2008-04-10, dostęp 2009-08-25