Artur Jastrzębski

[Artur Rogóż]

Gen. bryg. Artur Ritter-Jastrzębski, ps. Andrzej, Bogdan, Stefan, (Wilhelm) Tell (ur. 12 maja 1906 w Orle, zm. 7 maja 1981 w Warszawie) – generał brygady Wojska Polskiego, działacz Komunistycznej Partii Polski. Agent GRU[1] podczas II wojny światowej. Funkcjonariusz służb specjalnych Polski Ludowej[2], attaché wojskowy PRL w Rzymie w 1964.

Zdaniem historyków (m.in. Pawła Wieczorkiewicza i Piotra Gontarczyka) był pierwowzorem postaci Hansa Klossa w "Stawce większej niż życie"[3].
ZSRR i szkolenie

Urodzony w Orle w Rosji, gdzie jego rodzina przebywała podczas zakładania przez jego ojca przędzalni, od 1932 do 1933 przebywał w Związku Sowieckim, gdzie ukończył Szkołę Wojskowo-Polityczną Sekcji Polskiej Międzynarodówki Komunistycznej w Bakowce pod Moskwą. Wówczas komendantem tej szkoły był Karol Świerczewski, przyszły generał Wojska Polskiego i Kawaler Orderu Virtuti Militari.
Agent sowieckiego wywiadu wojskowego

Prawdopodobnie w tym samym czasie (1932-1933) Jastrzębski rozpoczął współpracę z wywiadem sowieckim. Po powrocie do Polski pracował w Centralnym Wydziale Wojskowym KPP, 17 września 1933 aresztowany za działalność komunistyczną, zwolniony 14 kwietnia 1934. Latem 1936, na polecenie wywiadu sowieckiego, przestał być funkcjonariuszem KPP.
II wojna światowa

Po wybuchu II wojny światowej przedostał się do Białegostoku, gdzie pracował jako dyrektor miejskiego szpitala. Po agresji III Rzeszy na ZSRR , (22 czerwca 1941), został przerzucony przez wywiad sowiecki z żona i dwojgiem dzieci (w wieku 3 i 4 lat) do Warszawy, gdzie wcielał się w Niemca, wykorzystując swoje niemieckie pochodzenie. W 1942 został obywatelem niemieckim i członkiem SA, pracując dla rosyjskiego wywiadu wojskowego za pośrednictwem Czesława Skonieckiego, kierownika Wydziału Specjalnego KC PPR, podlegającemu wywiadowi Kominternu.
Penetracja Gestapo i emigrantów rosyjskich

W 1942 Jastrzębski zamieszkał w niemieckiej dzielnicy na ulicy Rozbrat 34/36 i założył przedsiębiorstwo budowlane. Jednocześnie nawiązał kontakt z pracownikiem Gestapo, którego siedziba mieściła się w alei Szucha.

Udało mu się również pozyskać do współpracy Mikołaja Tumanowa, rosyjskiego białego emigranta mieszkającego w Warszawie. Tumanow, carski pułkownik, został jednym z najlepszych przyjaciół Jastrzębskiego (Tumanow bywał u niego często także po wojnie, aż do swojej śmierci). Wojna z Niemcami zmieniła nastawienie Tumanowa do komunizmu i kiedy Jastrzębski zaryzykował przyznanie się "Koli" do pracy na rzecz radzieckiego wywiadu, ten zgłosił swoją gotowość pomocy. Wprowadził Jastrzębskiego w środowisko oficerów byłej armii Białych generała Piotra Wrangla. W czasie suto zakrapianych alkoholem przyjęć w domu Jastrzębskiego pijani oficerowie rosyjscy i niemieccy ujawniali tajne informacje, które były natychmiast przekazywane drogą radiową do Moskwy.
Penetracja organizacji Miecz i Pług

Jastrzębski brał udział w operacji wywiadu sowieckiego polegającej na wprowadzeniu agentów do organizacji niepodległościowej Miecz i Pług i likwidacji jej przywódców. Dokonała tego grupa członków Miecza i Pługa kierowana przez agenta wywiadu sowieckiego, Bogusława Hrynkiewicza. Zlikwidowani zostali m.in. przewodniczący Rady Naczelnej Anatol Słowikowski, a także Zbigniew Grad, Cezary Kłobut i Franciszek Oppenchowski[4].
Archiwum AK

Jedną z najbardziej udanych akcji, w której brał bezpośredni udział Jastrzębski, była tzw. sprawa Archiwum Armii Krajowej.

W swojej pracy: Akcje Specjalne – od Bieruta do Ochaba (Warszawa 1996), Henryk Piecuch przedstawia ją następująco:

Jedną z najbardziej spektakularnych akcji tej trójki (w tym Jastrzębskiego), była, wsparta przez pułkownika Jerzego Fonkowicza z wywiadu Armii Ludowej, przeprowadzona 17 lutego 1944 roku, akcja na lokal – archiwum Armii Krajowej w Warszawie, przy ulicy Poznańskiej 12, nadzorowana przez Wacława Kupeckiego, którego zlikwidowano. Ludzie Fonkowicza w godzinach 7.00-19.30 zorganizowali w lokalu kocioł, w który wpadło ok. 20 osób (część z nich przekazano Gestapo i wszelki ślad po nich zaginął). Uzyskane w wyniku napadu materiały dotyczące komunistów przedwojennych wywiózł do Moskwy Marian Spychalski, natomiast dokumentację dotyczącą AK przekazano za pośrednictwem Rittera-Jastrzębskiego do Gestapo. W dniach 15-16 kwietnia 1944 roku Niemcy przeprowadzili w Warszawie szereg aresztowań, m.in. wpadło wówczas ok. 60 członków Armii Krajowej. Istnieją dowody, że aresztowania te były wynikiem akcji na ul. Poznańskiej.

Przed dojściem wojsk rosyjskich do linii Wisły, Jastrzębski wywiózł swoją rodzinę na jej prawy brzeg, do Świdra pod Warszawą, żeby chronić ją przez niebezpieczeństwami spodziewanego powstania (znanego później jako powstanie warszawskie).
Aresztowanie przez NKWD i więzienie w Moskwie

Kiedy Rosjanie doszli do Wisły, w sierpniu 1944 Jastrzębski został aresztowany przez NKWD na podstawie informacji sąsiada, który doniósł, że w okolicy mieszka niemiecki wojskowy. Po aresztowaniu spędził rok w sowieckim więzieniu.
[edytuj] Służba w MBP i w wojsku

Po powrocie do kraju, w połowie 1945 roku, rozpoczął służbę w Ministerstwie Bezpieczeństwa Publicznego, prawdopodobnie nadal jako agent wywiadu radzieckiego. Pracę w polskich organach bezpieczeństwa rozpoczął 15 listopada 1945 r. od wysokiego stanowiska kierownika Wydziału II (Walka z reakcyjnym podziemiem) Departamentu I (kontrwywiad) MBP. Sprawując funkcję kierownika Wydziału II, jednocześnie 1 lipca 1946 r. został wicedyrektorem Departamentu I; tym samym pełnił funkcję pierwszego zastępcy ówczesnego dyrektora Dep. I, Romana Romkowskiego. 20 lutego 1947 r. został szefem Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Gdańsku, w marcu 1948 r., już w stopniu podpułkownika, powrócił do centrali MBP na stanowisko dyrektora Departamentu I MBP. W czerwcu 1948 r. został odwołany "za brak czujności", jak mówiła wersja oficjalna, a według samego Jastrzębskiego za sprzeciw wobec stosowania tortur w stosunku do zatrzymanych.

28 września 1948 r. został wysłany do Lublina, gdzie stanął na czele tamtejszego Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego (WUBP) i brał udział w walkach z partyzantami z NSZ i innych polskich niepodległościowych organizacji oraz Ukraińcami z UPA, którzy nie złożyli broni po zakończeniu wojny.

Odwołany z MBP 1 marca 1950, pracował jako inspektor w Ministerstwie Państwowych Gospodarstw Rolnych, następnie w Zarządzie Kin.

Od 1960 służył jako zastępca dowódcy ds. politycznych Warszawskiego Okręgu Wojskowego, w 1964 został mianowany attaché wojskowym w Rzymie. Po powrocie do kraju w 1968 r. został zastępcą Głównego Inspektora Obrony Terytorialnej - szefem Inspektoratu Powszechnej Samoobrony. Odwołano go w 1972 r. po ucieczce syna do Danii.

Pogrzeb gen. Jastrzębskiego odbył się 13 maja 1981 r. na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie. W uroczystości żałobnej, obok najbliższej rodziny, uczestniczyli wiceministrowie obrony narodowej: Zastępca Ministra ds. Ogólnych gen. broni Józef Urbanowicz, szef GZP WP gen. dyw. dr Józef Baryła i Główny Inspektor Obrony Terytorialnej gen. broni Tadeusz Tuczapski. Obecny był także wiceminister ds. kombatantów Stanisław Kujda oraz prezes Zarządu Głównego ZBoWiD Włodzimierz Sokorski.
Przypisy

1. ↑ w ramach przykrywki operacyjnej w okupowanej Warszawie – przedsiębiorca budowlany i członek orkiestry wojskowej SA – grał w orkiestrze na pikolinie)
2. ↑ Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego, wywiadu wojskowego, Zarządu II Sztabu Generalnego WP), m.in. szef Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Gdańsku, zastępca szefa Zarządu II SG WP
3. ↑ "Kapitan Hans Kloss to ja", Kurier Lubelski, 8.2.2008
4. ↑ por. Bogdan Chrzanowski, "Miecz i Pług" (Zjednoczone Organizacje "Miecz i Pług") na Pomorzu w latach okupacji niemieckiej 1939 - 1945, Fundacja "Archiwum Pomorskie Armii Krajowej", Toruń 1997

Bibliografia

* Leszek Pawlikowicz, Tajny front zimnej wojny. Uciekinierzy z polskich służb specjalnych 1956-1964, Oficyna Wydawnicza Rytm, Warszawa 2004
* Henryk Piecuch, Akcje Specjalne: Od Bieruta do Ochaba (Tajna Historia Polski), wyd. Agencja Wydawnicza CB, Warszawa 1996
* Piotr Kołakowski, NKWD i GRU na ziemiach Polskich 1939-1945, Wydawnictwo Bellona, Warszawa 2002
* Gen. bryg. Artur Ritter-Jastrzębski 1906-1981/w/Wojskowy Przegląd Historyczny nr 3, 1981, str. 264-265