Dekada Gierka

[Warka]

Edward Gierek w latach 1970-80 był I sekretarzem Komitetu Centralnego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. Był rzecznikiem gospodarczym do spraw współpracy z Zachodem, przy zachowaniu dyktatury PZPR i zależności od ZSRR. Jego polityka gospodarcza doprowadziła do wielomiliardowego zadłużenia kraju. W roku 1981 został usunięty z PZPR jako współodpowiedzialny za kryzys polityczny i społeczno-gospodarczy Polski.
Ponowny strajk stoczniowców w Szczecinie w styczniu 1971r. i strajk włókniarek w Łodzi w lutym ’71, zmusiły władze do cofnięcia podwyżki cen. Od 1971 pod presją społeczeństwa nastąpiła ograniczona liberalizacja wewnętrzna i rozszerzenie współpracy z państwami Europy Zachodniej. Zmodyfikowano również politykę społeczno-gospodarczą, uwzględniając potrzebę poprawy warunków życia ludności i zaopatrzenia rynku w towary. Podjęto próbę zmian modelowych w gospodarce, polegający m.in. na ograniczeniu roli biurokracji centralnej, czy utworzeniu Wielkich Organizacji Gospodarczych (WOG). Modernizację gospodarki zrealizowano poprzez wykorzystanie kredytów zagranicznych i licencji. Jednocześnie podjęto program szeroko zakrojonych inwestycji, była to tzw. budowa „drugiej Polski” - powstała m.in. huta „Katowice” i rafineria w Gdańsku.
Rozpoczęła się masowa motoryzacja - w Tychach i Bielsku-Białej uruchomiono produkcję małolitrażowego samochodu na licencji Fiata. Również rolnictwo, korzystając ze sprzyjających warunków klimatycznych, zmniejszyło niedobór artykułów żywnościowych. Rozwijało się budownictwo mieszkaniowe (planowano zbudowanie do 1990 kilku mln. mieszkań).
Kierownictwo PZPR dążyło do centralizacji instytucji władzy i zachowania hegemonii we wszystkich sferach życia publicznego (w 1972 została rozszerzona nomenklatura kadr). Zmieniony został podział administracyjny kraju (w roku1972 zlikwidowano gromady i utworzono gminy, a 1975 zlikwidowano powiaty i utworzono 49 małych województw). Reformie uległa administracja lokalna - 1973 oddzielono rady narodowe od organów administracji, wzmacniająca kontrolę władz centralnych nad ogniwami lokalnymi. Zapowiedź zmiany konstytucji (m.in. wprowadzenie artykułów o kierowniczej roli PZPR w systemie władzy państwowej, nienaruszalnej więzi Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej z ZSRR i wiązaniu praw obywatelskich z wypełnianiem obowiązków obywatela) wywołała protesty środowisk intelektualistów i kół katolickich (m.in. list 59, pismo Episkopatu Polski do nadzwyczajnej komisji sejmowej). Dnia 10 II 1976 sejm uchwalił poprawki do konstytucji: PRL stało się państwem socjalistycznym, PZPR - przewodnią siłą polityczną społeczeństwa oraz gwarantowano umacnianie przyjaźni i współpracy z ZSRR.
Tempo rozwoju gospodarki załamało się w połowie lat 70. W gospodarce wystąpiły dysproporcje spowodowane nadmiernymi inwestycjami i marnotrawstwem środków, lawinowo rosło zadłużenie zagraniczne oraz deficyt budżetowy. Narastała inflacja. Nie zaspokojone aspiracje konsumpcyjne społeczeństwa zderzały się z „propagandą sukcesu” i wzmacniały niezadowolenie całego społeczeństwa. Podwyżki cen przeprowadzone 24 VI 1976r. wywołały czerwcowy protest robotniczy - największe strajki i demonstracje miały miejsce w Radomiu i Ursusie. W obronie represjonowanych robotników wystąpił Kościół katolicki i środowiska opozycyjne, skonsolidowane protestami przeciwko zmianom w konstytucji. Społeczna akcja pomocy materialnej i prawnej dla robotników doprowadziła we wrześniu ‘76 do powstania Komitetu Obrony Robotników (KOR - wśród członków był m.in. J. Kuroń, A. Macierewicz). Zaczęło się formowanie zorganizowanej opozycji demokratycznej. W marcu 1977 inne środowiska (z L. Moczulski, S. Niesiołowski, W. Ziembiński na czele) powołały Ruch Obrony Praw Człowieka i Obywatela (ROPCiO). Stopniowo działalność opozycyjna docierała do kolejnych środowisk i rozszerzała swoje formy działania (prasa, wydawnictwa podziemne, ulotki, spotkania, demonstracje).
Narastające zagrożenie ekonomiczne i rosnący opór społeczeństwa (częściowy bojkot wyborów do sejmu z 23 marca 1980) nie spowodowały aktywnej reakcji kierownictwa PZPR, w którym ścierały się różne tendencje, m.in. na VIII Zjeździe w lutym ‘80.
Bezpośrednią przyczyną ogólnonarodowej rewolty stała się podwyżka cen mięsa z dnia 1 lipca 1980, po której nastąpiła fala strajków - w lipcu ‘80 w 177 przedsiębiorstwach strajkowało ok. 80 tys. osób. Strajk w Stoczni Gdańskiej im. Lenina, rozpoczęty 14 VIII i kierowany przez L. Wałęsę, rozprzestrzenił się na wszystkie przedsiębiorstwa Trójmiasta, następnie całego kraju (Szczecin, Śląsk). Strajkujących na Wybrzeżu wspomagali intelektualiści z Towarzystwa Kursów Naukowych i działacze opozycji demokratycznej. Władze państwowe skapitulowały. Jej przedstawiciele podpisali z reprezentującymi strajkujących międzyzakładowymi komitetami strajkowymi porozumienia społeczne - 30 sierpnia w Szczecinie, 31 VIII w Gdańsku i 3 września w Jastrzębiu-Zdroju. Uznano w nich większość żądań, w tym prawo do tworzenia niezależnych, samorządnych związków zawodowych. Komitety strajkowe przekształciły się w związek zawodowy, który przyjął nazwę Niezależny Samorządny Związek Zawodowy „Solidarność”. Gierek został usunięty z PZPR jako współodpowiedzialny za kryzys polityczny i społeczno-gospodarczy Polski.

Nowe kierownictwo PZPR (na stanowisko I sekretarza został wybrany Stanisław Kania), mnożąc szykany i wywołując konflikty (m.in. przy rejestracji NSZZ „Solidarność”), zradykalizowało Związek, który przekształcił się w ogólnonarodowy ruch antytotalitarny i niepodległościowy, skupiający ludzi różnych orientacji politycznych i ideologicznych. W następnych miesiącach, m.in. groźba interwencji zbrojnej ZSRR, gromadzenie wojsk w grudniu na granicy z Polską, manewry na terytorium Polski w marcu 1981, zmusiły rewolucyjny i niepodległościowy ruch społeczny do samoograniczania się.