Profesor Juliusz Bardach (1914-2010)

Obszerny opis dziejów całości życia oraz dokonań wybitnej postaci.
Artur Rogóż
Administrator
Posty: 4635
https://www.artistsworkshop.eu/meble-kuchenne-na-wymiar-warszawa-gdzie-zamowic/
Rejestracja: 24 maja 2010, 04:01
Kontakt:

Profesor Juliusz Bardach (1914-2010)

Post autor: Artur Rogóż »

Profesor Juliusz Bardach (1914-2010)


26 stycznia 2010 roku zmarł w nestor polskich historyków ustroju i prawa – Profesor Juliusz Bardach. Urodził się w Odessie 3 listopada 1914 roku, młodość spędził we Włodzimierzu Wołyńskim, gdzie zdał maturę. Następnie w Wilnie podjął studia na Wydziale Prawa i – co podkreślał – Nauk Społecznych Uniwersytetu Stefana Batorego.


Szybko związał się tam z seminarium dziejów ustroju, prawa i społeczeństwa Wielkiego Księstwa Litewskiego, kierowanym przez prof. Stefana Ehrenkreutza. On też zaproponował seminarzyście zbadanie położenia prawnego ludzi pochożych. Podczas kwerendy w Metryce Litewskiej Juliusz Bardach zainteresował się adopcją, której dotyczyło wiele wzmianek. „Uznałem – wspominał po latach – że skoro adopcja jest nieobecna w Statucie Litewskim, natomiast występuje w Metryce, to stanowi najpewniej instytucję prawa zwyczajowego”. Kierownik seminarium wyraził zgodę na zmianę i później, w sprawozdaniu Zakładu Dawnego Prawa Polskiego i Litewskiego za rok akademicki 1936/1937, zaznaczył: „W druku praca studenta III roku Juliusza Bardacha: , która się ukaże w wydawnictwach Studium historii prawa litewskiego”. Praca istotnie ukazała się w roku 1938, jej autor zaś, czekając na stypendium umożliwiające dalszą pracę naukową, zajął się redagowaniem wileńskiej edycji „Robotnika”.

Wybuch wojny zniweczył nie tylko te plany. Rozpoczęła się tułaczka, sięgająca aż Uzbekistanu, zakończona włożeniem polskiego munduru jesienią 1943 roku. Jako żołnierz I Armii Wojska Polskiego Juliusz Bardach dotarł do Berlina, w służbie zaś wojskowej, m.in. jako attaché wojskowy w Moskwie, pozostawał do roku 1950. Jeszcze przed zdjęciem munduru, w 1948 r., uzyskał na Uniwersytecie Jagiellońskim doktorat na podstawie – życzliwie przyjętej już przed wojną m.in. przez Stanisława Kutrzebę i Przemysława Dąbkowskiego – rozprawy o adopcji. Promotorem był Adam Vetulani. W 1950 roku związał się z Uniwersytetem Warszawskim, ściślej: z jego Instytutem Historii Prawa; placówce tej wierny pozostał do końca życia – przez sześćdziesiąt lat.

W twórczości naukowej Juliusza Bardacha można wyodrębnić kilka nurtów. Lata pięćdziesiąte stały pod znakiem udziału w wielotomowym zarysie dziejów Polski, przygotowywanym przez Polską Akademię Nauk, oraz pracy nad syntezą dziejów ustroju i prawa polskiego, czego efektem był pięciotomowy corpus: Historia państwa i prawa Polski, którego był nie tylko redaktorem, ale również autorem tomu I (do połowy XV wieku). Pokłosiem syntezy stał się podręcznik akademicki, napisany wspólnie z Bogusławem Leśnodorskim i Michałem Pietrzakiem. Stale unowocześniany – doczekał się kilkunastu wydań.

Drugim nurtem badań stały się dzieje parlamentaryzmu polskiego: pierwsze studia na temat jego genezy powstały jeszcze w latach pięćdziesiątych, ostatecznym efektem były fragmenty syntez Historia sejmu polskiego i Dzieje sejmu polskiego, ukazujące początki parlamentaryzmu. Wiele miejsca w dorobku Juliusza Bardacha zajmują dzieje nauki – historii prawa, z monografią Wacława Aleksandra Maciejowskiego na czele, łącząca się również z zainteresowaniami Słowiańszczyzną. Nie można pominąć licznych prac metodologicznych, dotyczących metody porównawczej i recepcji w historii prawa, a także podejścia historycznego w prawoznawstwie. Ten schematyczny przegląd pozwala wskazać tylko na główne kierunki badań, trudno bowiem w olbrzymim dorobku Profesora, liczącym około 590 prac, omówić wszystkie wątki.

Studia lituanistyczne, na które składa się ponad 120 rozpraw, to jeden z najważniejszych wątków twórczości. Spotkały się z szerokim oddźwiękiem nie tylko w Polsce, ale i u naszych sąsiadów, również w postaci publikacji wyboru studiów po białorusku (2002) i litewsku (2010), a także – doktoratu honorowego Uniwersytetu Wileńskiego (1997).

Prawa prywatnego dotyczyła rozprawa o adopcji (1938), podobnie jak – dokładnie dwadzieścia lat późniejsze – studium o niedziale (1958), jak i artykuł o trzeciźnie – możności alienacji trzeciej części dóbr dziedzicznych bez zgody krewnych (1976). W tej samej gałęzi prawa mieściły się zarysy: świeckiego prawa małżeńskiego ludności ruskiej Litwy historycznej (1963) oraz darowizny wzajemnej (1965). Na początku lat sześćdziesiątych można dostrzec w pracach Profesora zainteresowanie praktyką działania kancelarii litewskiej za Zygmunta I (1960), której to działalności kolejny aspekt – czołobicia i pokłony – opisuje następne studium (1962). W nurcie tym mieści się też opis działalności wywiadowczej – ryskunów (1967).

Problemy pierwotnego postępowania sądowego wyjaśnia szkic o soku i soczeniu (1973). Swoistość współżycia wyznań chrześcijańskich Wielkiego Księstwa ukazywały dwie rozprawy (1982, 1992), jeden zaś szkic – pozycję Żydów w radziwiłłowskich Birżach (1990).

Przemiany struktur społecznych badał Juliusz Bardach, analizując te zjawiska od wczesnego średniowiecza: smerdów (1968), poprzez miasta na prawie magdeburskim (1980), aż po wiek XIX, krytycznie podchodząc do genealogii Weyssenhoffów (1991).

Badania nad unią Korony i Litwy wychodziły naprzeciw rosnącemu zainteresowaniu społecznemu. Nie zawsze spotykało się to z aprobatą władz. W 1969 r., podczas X Powszechnego Zjazdu Historyków Polskich w Lublinie, poświęcony unii rocznicowy referat Juliusza Bardacha przeniesiono z obrad plenarnych do sekcji. Wydany drukiem w tym samym roku, dał początek licznym studiom i artykułom recenzyjnym. Rozprawa o – uznawanych przez niektórych za relikt litewskiego sejmu – konwokacjach litewskich (1975) była przez ćwierć wieku (aż do badań Henryka Lulewicza) jedyną pracą ukazującą to zjawisko. Jedno ze studiów – w roku 1991 – upowszechniło pogląd o zachowaniu odrębności Litwy w Rzeczypospolitej również po uchwaleniu Konstytucji 3 maja – na mocy Zaręczenia Wzajemnego Obojga Narodów z 20 października 1791 r. Do świadomości powszechnej pogląd ten przebija się jednak z niemałym trudem.

Rolę konstytucji – w obecnym tego słowa znaczeniu – Wielkiego Księstwa Litewskiego pełniły trzy jego Statuty (1529, 1566, 1588), które – choć widoczne w twórczości Juliusza Bardacha od samego początku – obszernego studium doczekały się w połowie lat siedemdziesiątych (1974). Kolejne rozprawy ukazywały nowe aspekty: zatwierdzenie III Statutu (1978), jego wpływ na Koronę i kraje regionu (1989, 1995, 1999); wreszcie – na styku romanistyki i lituanistyki – wpływy prawa rzymskiego na II Statut (1995) i związki wszystkich trzech Statutów z prawem rzymskim (1999, 2000).

W pracach łączących historię prawa i językoznawstwo wyjaśniał Juliusz Bardach genezę tłumaczeń w drugiej połowie XV stulecia na język ruski statutów ziemskich Kazimierza Wielkiego i Władysława Jagiełły (1962, 1999). Analizował też przyczyny druku w Wielkim Księstwie (dla użytku jego elit) polskiego przekładu De Republica emendanda Andrzeja Frycza Modrzewskiego (1997).

Kolejnym istotnym nurtem badań Juliusza Bardacha były stosunki narodowościowe na ziemiach byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego. Ukazał więc problematykę świadomości narodowej Polaków na Litwie i Białorusi XIX-XX w. (1988, 1999), ich stosunek do innych narodów regionu (1994), projekty organizacji kantonalnej Litwy (1986), jak również poglądy Bolesława Limanowskiego w kwestiach narodowych (1974). Tu zainteresowania badawcze zaczęły wyraźnie wiązać się ze wspomnieniami własnej wileńskiej młodości. Widać to nie tylko w szkicu o Leszku Raabem (1963), organizacji wileńskiej PPS (1987) czy ocenie wspomnień Waleriana Meysztowicza (1977), ale także w zarysach: polsko-litewskich stosunków naukowych w okresie międzywojennym (1997) i działalności na tym polu Władysława Semkowicza (1999).

Zamiłowanie do uprawiania pogranicza dyscyplin widoczne jest również w tekście o stosunku Czesława Miłosza do dziedzictwa Litwy historycznej(1985, 1998), jak i w wywodzie o opcji litewskiej powiązanego z nim poprzez dość odległe pokrewieństwo Oskara Miłosza (1987). W badaniach widać również przekraczanie granic Wielkiego Księstwa, choćby w studium o stosunkach Gustawa Manteuffla z Józefem Ignacym Kraszewskim (1972) i tego ostatniego Zarysach dziejów Inflant (1976).

Profesor potrafił – także w bezpośredniej rozmowie – dokonywać błyskawicznej syntezy zjawisk i ukazywać je na tle porównawczym. Tę cechę Jego naukowego pisarstwa widać wyraźnie nie tylko w syntezach, ale i drobniejszych studiach. Ukazywał więc litewskość w państwowości i systemie prawa Wielkiego Księstwa (1999), nie unikał ogólnego ujęcia poszczególnych zagadnień w skali Europy Wschodniej: statusu dziecka (1976) prawa zwyczajowego (1992) czy rozporządzeń na wypadek śmierci (1993) – zawsze znajdując miejsce dla ukazania w tym kontekście Litwy.

W listopadzie 1986 r., podczas wystąpienia z okazji pięćdziesięciolecia swej pracy naukowej, Profesor stwierdził: „Pozostaję wierny problematyce Wielkiego Księstwa po dziś i rad jestem, że dwóch moich najmłodszych, i najpewniej już ostatnich, uczniów specjalizuje się w zakresie ustroju i prawa Litwy historycznej. W zespole polskich historyków prawa nie powinno zabraknąć bowiem badaczy prawa obowiązującego na około ¾ terytorium dawnej Rzeczypospolitej. Również poznawczo prawo litewskie, powstałe na skrzyżowaniu kultur łacińskiej i bizantyjskiej, zachodu i wschodu Europy, jest niezmiernie interesujące, dostarczając wielu elementów dla zrozumienia dróg recepcji oraz cennych materiałów dla badań porównawczych”.

Trudno przeciwstawić się takiej argumentacji. Trzeba jednak dodać: owych dwóch doktorantów nie było bynajmniej ostatnimi piszącymi swe rozprawy pod opieką Profesora, a tematyką lituanistyczną zajęli się również zainspirowani przezeń badacze spoza Uniwersytetu Warszawskiego. Profesor Juliusz Bardach pozostawił więc nie tylko wiele ważnych dzieł, pozostawił też – w Polsce i za granicą – grono badaczy zafascynowanych historią Wielkiego Księstwa Litewskiego.


Andrzej B. Zakrzewski
Uniwersytet Warszawski
ODPOWIEDZ

Wróć do „Biografie”